ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
817
QALAMTASVIR FANINING TASVIRIY SAN’ATDAGI O’RNI.
Komilov Farruhbek.
Andijon davlat universiteti 4-bosqich Tsmg sirtqi 401-guruh talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10680090
Annotatsiya. Ushbu maqolada qalamtasvir fanining kelib chiqishi tarixi, maqsad
vazifalari, fanning metadalogik asoslari, yosh avlodni tarbiyalashda qalamtasvir fanining o’rni,
mazkur fan jarayonida kerak bo’ladigan o’quv qurollar hamda fan nazariyalari batafsil
yoritilgan.
Kalit so’zlar: Qalamtasvir, tasviriy san’at, yosh avlod, kompanka, perspektiva, yorug’lik,
soya, rassom, qalam, natura.
РОЛЬ КАРАНДАШНОГО РИСУНКА В ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОМ
ИСКУССТВЕ.
Аннотация. В данной статье зарождение науки карандашного рисунка, задачи,
металогические основания науки, ролъ науки карандашного рисунка в воспитании
подрастающего поколения, необходимые в процессе образователъные инструменты и
теории науки этой науки объясняются подробно.
Ключевые слова: Карандашный рисунок, изобразителъной искусство, молодое
поколение, кампанофка, перспектива, легкая тенъ, набросок карандашная натура.
THE ROLE OF PENCIL DRAWING IN VISUAL ARTS.
Abstract. This article describes in detail the history of the origin of the science of pencil
drawing, its goals, methodological foundations of the science, the role of the science of pencil
drawing in the education of the young generation, educational tools and theories of science that
are needed in the process of this science.
Key words: Pencil drawing, fine art, young generation, companka, perspective, light,
shadow, artist, pencil, nature.
KIRISH
Bugungi kunda yoshlarni barkamol va yetuk etib tarbiyalashda tasviriy san’at ning xususan
“
Qalamtasvir
” fanining orni beqiyosdir. Ya’ni insonning ijodiy faolligini,uning har tomonlama
rivojlanib kamol topishida muhim omil hisoblanadi. Hozirda jahonning qaysi bir rivojlangan
davlatini olmaylik ta’lim sohasida, maktab yoshidan boshlab san’atning ayniqsa tasviriy san’at
borasidagi bilimlarni rivojlantirishdga katta ahamiyat berilmoqda. Hozirgi zamon talabi avvalo
rivojlanib borayotgan ilm fan taraqqiyoti va tajribalarini chuqur organib, ilm fanga dolzarb va
ahamiyatli tomonlarini tadbiq etishni taqozo etmoqda. Jamiyatda umuman olganda hayotda har bir
faoliyat aniq bir maqsadlar va natijalarga qaratiladi. Shunday ekan har bir yosh rassomlar, shu
sohada faoliyat olib borayotgan insonlar “Qalamtasvir” fanining tasviriy san’atdagi o’rni, fanning
maqsad vazifalari, kelib chiqish tarixi fanning amaliy va nazariy asoslarini chuqur anglashlari
lozim.
Qalamtasvir - barcha tasviriy san’at turlarining asosi hisoblanadi. Rassom tasviriy san’at
turining qaysi birida ijod qilishidan qat’iy nazar, qalamtasvirga asoslanadi. U o‘zining kuzatishlari,
katta asar kompozitsiyalari ustidagi izlanishlarini awal qalamda dastlabki cliizgilar bilan
ifodalaydi. San’at asarini yaratishda ushbu qoralamalar rassomga yordamchi manba bo‘lib xizmat
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
818
qiladi. Rassom u yoki bu kartinasini yaratishni qalamda chizishdan boshlaydi. Keyin asarga
ranglar beriladi va u tomoshabinga estetik huzur baxsh etadi. Boshqacha qilib aytganda,
qalamtasvirsiz hech bir rassom o‘z asarini yetuk holga keltira olmaydi. Qalamtasvir mustaqil
ravishda tugallangan san’at asari ham bo‘lishi mumkin. Tush, sangina, pastel, sous, qalamda
yaratilgan ko‘plab kartinalar jahonning turli san’at muzeyi va ko‘rgazmalaridan joy olgan.
Qalamtasvir mashg‘ulotlari ko'rib-kuzatib to‘g‘ri tasvirlash, borliqni idrok etish, qo‘l, ong
va sezgi organlarini rivojlantirishda nafaqat bo‘lajak rassomga, balki turli kasb sohasidagi
kishilarga ham zarurdir.
Qalamtasvir mashg‘ulotlari bo’ajak tasviriy san’at o‘qituvchilariga quyidagi eng asosiy
qonunlarni o‘rgatishni maqsad qilib qo‘yadi:
1. Tasviriy san’atda kompozitsiya asoslari.
2. Shakllaming chiziqli konstruktiv tuzilishi.
3. Buyumlaming o‘zaro nisbatlari.
4. Tasviriy san’atda perspektiva qonunlari.
5. Shakllarda yorug’ va soya qonuniyatlari.
6. Tasvimi metodik ketma-ketlikda analiz va sintez qilib to‘g‘ri bajarish.
Bu ko‘nikma va malakalar talabaning oliy o‘quv yurtining barcha bosqichlari davonrida
bilim olishi vaqtida o‘quv mashqlarini bajarishi orqadi rivojlanadi va takomillashib boradi.
Bo‘lajak tasviriy san’at o‘qituvchilarini tayyorlashda qalamtasvir mashg‘ulotlarming
amaliy jihatlarini o‘rgatish bilan bir qatorda, uning nazariy asoslari ham puxta o‘qitilishi katta
ahamiyatga ega. Shuning uchun qalamtasvir mashg‘ulotlari qator aniq predmetlar asosida olib
boriladi. Ulardan asosiysi - perspektiva va plastik anatomiyadir. Bularsiz talaba eng oddiy vazifani
ham to‘g‘ri bajarishi mushkul. Perspektiva qonuniyatlarini bilmay turib, u buyumning fazoviy
holatini aniq topa olmaydi yoki odam plastik anatomiyasi borasida aniq bilimga ega bo‘lmasdan,
inson qomati va portretini chiza olmaydi. Yorug’ va soya qonuniyatini yaxshi tushunib yetmagan
talaba tasvirlanayotgan buyum tusi, hajmi va materiallik xususiyatlarini aniq tasvirlashning
uddasidan chiqa olmaydi. Buyumlami tasvirlash san’ati, boshqa aniq fanlar kabi, fikrlab
chizilayotgan narsani chuqur tahlil etib, uni so‘z orqali emas, turli tasvirlash vositalari bilan,
obrazli qilib yaratishni taqozo etadi. Tasviriy san’at ustasi va rus pedagoglaridan bin
P.P.Chistyakov aytganidek, tasvirlash - fikrlash demakdir. U shogirdlariga doimo bunday deb
ta’kidlagan: «Hech qachon fikrlamay rasm chizmang, har doim oldingizga maqsad qo‘ygan holda
gapirib tasvirlang, bu yerdan-bu yergacha» tahlil qilish.
Qalamtasvirda yetuk malakaga erishish ko‘p jihatdan narsani o‘ziga qarab tasvirlashga
bog‘liq. Narsani o‘ziga qarab tasvirlash mahorat maktabini o‘tmasdan badiiy rivojlanish
pillapoyalaridan yuqoriga chiqish mumkin emas. Bir necha yetuk shogirdlar tarbiyalagan ms
rassomi va murabbiyi P.P. Chistyakov aytganidek, talaba, awalo, chizilayotgan bityumni
sinchiklab kuzatishi zarur, so ‘ngra и naturani о'ziga “bo’ysundirishi” kerak Rassom qanday
yetuklikka erishmasin, narsani о ‘ziga qarab tasvirlashdan voz kechmasligi lozim.
Boshqacha qilib aytganda, rassomning xayoli uni o‘rab turgan borliq bilan har doim bog‘liq
bo‘lishi lozim. Ijodkor-rassom biron- bir san’at asari ustida ijod qilishidan oldin, eng avvalo,
kuzatib, eslab qolgan borliq obrazlarini xayolan tiklab, tahlil qiladi, so'ngra ulami juda ko‘p marta
amaliy mashqlar bajarish orqali olgan bilim va tajribalari asosida tasvirlaydi. 0 ‘quv qalamtasvirini
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
819
ilmiy jihatdan tahlil etish natijasida uning bir necha mustaqil asosiy fanlar bilan bevosita
chambarchas bog’liqligini kuzatishimiz mumkin:
I.Perspektiva - buyumning fazoviy holatini tekislikda to‘g‘ri tasvirlash metodlarini ochib
beruvchi fan.
II. Plastik anatomiya - inson va hayvonlar tanasining tuzilishi haqidagi fan.
III. Fizika - buyumlarda yorug‘ va soyalaming taqsimlanishi borasidagi fan.
Ushbu fanlami har bir talaba umuta’lim maktabida, so‘ngra badiiy o‘quv yurtida chuqur
o‘zlashtirgan bo‘lishi hamda ulami tasviriy faoliyatda keng qo'llay olishi zarur. Yuqorida bayon
etilganidek, Uyg‘onish davri rassomlari o‘zlarining mashhur san’at asarlarida sanab o‘tilgan
fanlardan unumli foydalanganlar. Buyumlarni haqqoniy tasvirlashda ushbu aniq fanlaming
ahamiyati nihoyatda katta. Biron-bir mashhur san’at asari yo‘qki, unda perspektiva
qonuniyatlariga amal qilinmagan bo‘lsin. O‘ziga qarab chizilgan suratni rassom qanday holatda
(ro‘paradan, yonidan, o‘tirib, yoki tik turib) bajarganini aniq aytib berish mumkin. 0 ‘tmishda
yashab ijod etgan buyuk rassomlar ham, hozirgi zamonaviy rassomlar ham perspektivani birinchi
o‘ringa qo‘yadilar. Tasviriy san’at fazoviy tasawurimiz perspektiva qonuniga to‘la amal qilishini
talab etadi.
Bunda talabalar kub, shar, prizma, konus, silindr, piramida, gips ko‘za, turli naqsh va
me’morlik bo‘laklari va hokazolarni o‘ziga qarab tasvirlaydilar. Ushbu mashg‘ulotlarning asosiy
maqsadi - talabalarga kompozitsiya, chiziqli konstruktiv tuzilish, nisbatlar, perspektiva
qonunlarini o‘rgatish hamda ularda chizish malakasini shakllantirishdan iboratdir. Umumta’lim
maktablaridan talabalikka qabul qilingan yoshlaming aksariyati ushbu vazifalami osongina
bajarish mumkin deb o‘ylaydilar. Ular u yoki bu vazifani bajarishda qo‘yiladigantalablami
tushungandek bo‘lsalarda, yetarli malaka va ko‘nikmaga ega bo‘lmagani hamda ushbu vazifani
ishlashda asos hisoblangan qonun-qoidalami bilmasligi oqibatida, qiyinchilikka uchraydilar.
Xulosa qilib aytganda har bir fanning asosi bor. Tasviriy san’at fanining asosi esa
qalamtasvir hisoblanadi. Chunki rassom tasviriy san’at turining qaysi birida ijod qilishidan qat’iy
nazar, qalamtasvirga asoslanadi. U o‘zining kuzatishlari, katta asar kompozitsiyalari ustidagi
izlanishlarini awal qalamda dastlabki cliizgilar bilan ifodalaydi. San’at asarini yaratishda ushbu
qoralamalar rassomga yordamchi manba bo‘lib xizmat qiladi. Rassom u yoki bu kartinasini
yaratishni qalamda chizishdan boshlaydi. Keyin asarga ranglar beriladi va u tomoshabinga estetik
huzur baxsh etadi. Boshqacha qilib aytganda, qalamtasvirsiz hech bir rassom o‘z asarini yetuk
holga keltira olmaydi. Qalamtasvir mustaqil ravishda tugallangan san’at asari ham bo‘lishi
mumkin. Tush, sangina, pastel, sous, qalamda yaratilgan ko‘plab kartinalar jahonning turli san’at
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
820
muzeyi va ko‘rgazmalaridan joy olgan. Qalamtasvir mashg‘ulotlari ko'rib-kuzatib to‘g‘ri
tasvirlash, borliqni idrok etish, qo‘l, ong va sezgi organlarini rivojlantirishda nafaqat bo‘lajak
rassomga, balki turli kasb sohasidagi kishilarga ham zarurdir.
REFERENCES
1.
Azimova В. Natyurmort tuzish va tasvirlash metodikasi. Т., “O‘qituvchi”, 1984-yil.
2.
Boymetov B. Badiiy grafika kulliyoti birinchi kurs sirtqi bo‘lim talabalari uchun
qalamtasvirdan metodik tavsiyalar. Т., 1992- yii.
3.
Boymetov B. Qalamtasvir o‘qitishning ilmiy asoslari. Metodik tavsiyalar. Т., 1995-yil.
4.
Boymetov B.Tolipov M. Maktabda tasviriy san’at to‘garagi. “Fan”, 1995-yil.
5.
Boymetov B. Qalamtasvir. Pedagogika institutlari va universitetlari uchun o‘quv qoilanma.
Т., 1997-yil.
6.
Boymetov B. Qalamtasvir asosteri. Pedagogika institutlari va universitetlari uchun o‘quv
qo‘llanma. Т., 2000-yil.
7.
Boymetov B. Portret qalamtasviri. Pedagogika institutlari va universitetlari talabalari
uchun o‘quv qoilanma. Т., 2001-yil.
8.
Boymetov B. Qalamtasvir. Antik davr gips bosh rasmini chizish. Pedagogika institutlari va
universitetlarining maxsus sirtqi boiim talabalari uchun o‘quv qoilanma. Т., 2003-yil.
9.
Boymetov B., Abdirasilov S. Chizmatasvir. O‘rta maxsus, kasb-hunar kollejlari
o‘quvchilari uchun o‘quv qoilanma. Т., 2004- yil.
10.
Ростовцев H.H. Академический рисунок. М., “Просвещение”, 1984 год.
11.
Ростовцев Н.Н. Учебный рисунок. М., “Просвещение”', 1985 год.
12.
Теп N. Gips modellarining rasmi. Т. , “O‘qituvchi”, 1994У11
13.
Tojiyev В. Qalamtasvir asoslarini o‘rganish. Т., 1994-yil.
