ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
868
DUWTARDA XALÍQ NAMALARÍN SHERTIW USÍLLARÍ
Niyazbek Askarov Kóshkinbaevich
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti oqıtıwshısı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10684550
Annotatsiya. Sázende qanshelli jetik sázende bolsa. Oń qoldıń hár qıylı shtrixlardı alıwǵa
sheberligi jetilisken bolsa, sonshelli namanıń sulıw esitiliwine, qulaqqa jaǵımlı bolıp túsinikli
bolıwına, tıńlawǵa tásirli bolıp esitiliwine namanıń jaqsı shıǵıwına úlken tásir etedi hám paydası
tiyedi.
Gilt sózler: Dás, usıl, dinamika, shtrix, nama, ólshem, sázende, ses, takt, ritm.
WAYS OF PLAYING FOLK SONGS IN DUTOR
Abstract. The more advanced the musician is. If the ability of the right hand to pick up
different strokes is improved, it will have a great effect on the beautiful sound of the tarona, the
pleasantness and intelligibility of the tarona, the impressiveness of the listening, and the good
performance of the tarona. Touches.
Key words: Dás, method, dynamics, bar, tarona, size, musician, sound, tact, rhythm.
СПОСОБЫ ИСПОЛНЕНИЯ НАРОДНЫХ ПЕСЕН В ДУТОРЕ
Аннотация. Чем продвинутее музыкант. Если улучшить способность правой руки
улавливать различные удары, это окажет большое влияние на красивый звук тароны,
приятность и разборчивость тароны, впечатляемость прослушивания и хорошее
исполнение тароны.прикасается.
Ключевые слова: Дас, метод, динамика, такт, тарона, размер, музыкант, звук,
такт, ритм.
Duwtar áspabında xalıq namaların atqarıw ushın oń qoldıń xızmeti úlken. Sebebi, hár bir
nama ózine ılayıq shertiw usılların talap etedi. Namanıń qanday ólshemde jazılǵanına qaray oń qol
dás qaǵıwında bir qansha shertiw usılların, hár qıylı qaǵıslardı ( shtrixlardı) oń qoldıń háreketi
menen alınadı.
Shertiw usıllarınıń eń ápiwayısı tómen-joqarı П-V qaǵıs, bul usıldı da (shtrixtı-da) 1. barlıq
pánje menen 2. kórsetkish barmaq penen 3. oń qoldıń uzın barmaǵı menen 4. kórsetkish hám uzın
úshinshi barmaq penen de alıwǵa, atqarıwǵa boladı.
Bul namanıń xarakterine eń aldı menen tezligine, sestiń dinamikalıq qanday dárejede
alınıwı kerekligine yaǵnıy áste, qattı, ortasha qattı qaǵıs kerekpe soǵan baylanıslı bolıp keledi. Bul
ápiwayı qaǵıw usılı degenimiz benen de, namaǵa baylanıslı yaǵnıy namasına paylı degen sóz.
Nama qanday qıyınlıqtı talap etetuǵın bolsa, atqarıwshıdan yaǵnıy sázendeden sol dárejede
atqarıw sheberlikti talap etedi. Meyli kishi nama-aq bolsın, bir páske-bir joqarıǵa dásti alıp
shertken menen onnan nama shertken bolmaydı. 2/4 ólsheminde jazılǵan kishkene namanıń
ózinde-de bir qansha shertiw usılları menen orınlasa boladı. Bul namaǵa kórik qosadı, naǵıs beredi,
sázendeniń texnikasına yaǵnıy oń qoldıń taxnikasına baylanıslı boladı.
Sázende qanshelli jetik sázende bolsa. Oń qoldıń hár qıylı shtrixlardı alıwǵa sheberligi
jetilisken bolsa, sonshelli namanıń sulıw esitiliwine, qulaqqa jaǵımlı bolıp túsinikli bolıwına,
tıńlawǵa tásirli bolıp esitiliwine namanıń jaqsı shıǵıwına úlken tásir etedi hám paydası tiyedi. 2/4
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
869
ólsheminde jazılǵan namalardıń kóplegen shertiw usılları bar. Bul usıllar namadaǵı notalardıń,
seslerdiń ólshem uzınlıqlarına, sozımlıǵına baylanıslı qollanıladı.
yamasa
yamasa
yamasa
yamasa Qaraqalpaq namalarında eń kóp ushırasatuǵın takt ólshemi.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
870
7/8 ólsheminde jazılǵan namalar yaǵnıy qaraqalpaqta muxalles ritmi dep aytıladı.
Muxalles namaları 7/8 takt ólsheminde jazılǵan bolıp keledi.
yamasa
4/4 ólsheminde jazılǵan namalar bolatuǵın bolsa onda usı 2/4 ólsheminde jazılǵan
namalardaǵı dás qaǵıw eki eselenedi sol sesler qaytalanıp keledi. Dás qaǵıw usıllarınıń
múmkinshiligi artadı, ózgeshelikler qosıladı olar namanıń xarakterine baylanıslı boladı. 3/8, 6/8
ólsheminde jazılǵan namalarda usıl (ritm ózgesheligine qaray dás qaǵıw usıllarda (shtrixlarıda)
ózgerip keledi.
yamasa
Dás qaǵıw usılları (shtrixlar) seslerdiń yaǵnıy notanıń uzınlıǵına qaray ózgerip bara beredi.
Buǵan uqsas shertiw usılları ( shtrixlar) negizinen nota uzınlıǵına hám takt ólshemine,
sonday-aq namanıń tezligine hám xarakterine sáykes ózgeriske ushırap kele beredi, bular
atqarıwshıdan úlken sheberlikti talap etedi. Tuwısqan ózbek, qazaq, túrkmen, tájik xalıqlarınday
qaraqalpaq xalqınıń da duwtarda shertiw ushın arnawlı shıǵarılǵan namaları júdá kóp. Bul namalar
xalıq namaları dep aytılıp keledi. Bul namalar atadan-balaǵa, ustazdan-shákirtke ótip kóp jıllar
boyına xalqımız arasında keńnen taralıp, xalqımızdıń belgili baqsıları, sázendeleri tárepinen
dóretilip, kópshilikke unamlı, jaǵımlı bolǵanlıǵı sebepli umıtılmay usı kúnlerge kelip jetken.
Xalqımızdıń duwtar namaları, yaǵnıy sazları tolıǵı menen notaǵa túsirilmegen yaǵnıy
notaǵa jazılmaǵan. Sońǵı jılları duwtar sazları belgili sázendelerdiń, kompozitorlardıń hám
muzıkalıq arnawlı bilimge iye qánigelerdiń, oqıtıwshılardıń kúshi menen bir qansha namalar
notaǵa túsirilmekte. Muzıka bilim jurtlarında muzıka mektebiniń hám joqarı arnawlı muzıka oqıw
orınlarınıń studentlerine oqıw baǵdarlaması ushın arnawlı túrde notaǵa túsirilip
ıqshamlastırılmaqta. Hár bir nama óz aldına shertiw usılların, atqarıw sheberliklerin talap etedi,
hár qıylı tezlikke iye boladı. Awır, jeńil, ortasha templerde ( tezliklerde) jazılǵan namalar boladı.
Xalqımız arasında keńnen taralǵan hám súyip tıńlanatuǵın hám radiyonıń altın fondında
magnit lentasına jazıp alınǵan duwtar sazlarınan: «Qara jorǵa», «Muxalles», «Mıń tumen»,
«Popurri», «Náylermen», «Aq ishik», «Sıy perde», «Kúnxoja», «Suw serper», «Gúlzar», «Háwij
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
871
muxallesi», «Qara dáli», «Dás nama», «Jıǵalı», «Nalısh», «Bozataw», «Igelay», «Ilme sultan»,
«Nama bası», «Nariydirgen», «Adıńnan», «Gúlpaq», «Keńes», «Nazlı» hám taǵı basqa da
kóplegen saz namaları qaraqalpaq xalqınıń kóp jıllar dawamında atadan-balaǵa miyras etip
qaldırǵan, duwtar ushın arnalǵan saz namaları bolıp tabıladı. Sonday-aq saz namaları menen
yaǵnıy duwtar sazları menen bir qatarda baqsılardıń repertuarlarında bar barlıq qosıqlar, dástan
qosıqları da duwtarda atqarıladı.
Baqsılardıń barlıq qosıq repertuarındaǵı namalardı sázende baqsılar, sázendeler duwtarda
saz etipte shertedi. Mısalı olardan «Eshbay», «Gór qız», «Kelte nalısh», «Uzın nalısh», «Qara
dáli», «Arıwxan», «Baǵlar», «Sáwdigim», «Iraniy», «Azizim», «Xojabala», «Xoja baǵman»,
«Gelaláylim», «Sen yar gedali», «Sen yar qal endi», «Jeti asırım», «Qáwender», «Idiris», «Jaman
shıǵanaq», «Ílǵal», «Qoshım palwan», «Sanalı geldi», «Saltıq», «Dembermes», «Qızlar úyge kir»,
«Musa», «Ǵubbaddiyin», «Besperde», «Nedaǵı», «Aqsúnǵil», «Lay-lay», «Shımbay»,
«Alaqayıs», «Dárdińnen», «Qız-Minayım», «Yasha-pári», «Sarbinaz», «Yaǵlı báhár», «Úshtop»,
«Dadálińnen», «Gelgelay», «Beyish», «Ne payda», «Mertewil» hám taǵı basqa xalıq qosıqların
baqsılarımız benen sázendelerimiz qosıǵı menen de sonday-aq saz retinde de shertedi.
Bul namalardıń kópshiligi sázendeler tárepinen qosıq aytqanda basqasha, al saz etip
shertilgende biraz ózgesheliklerge ushırap, sazǵa beyimlenip atqarıladı. Olar atqarıwshı
sázendeniń sheberligine, texnikalıq jetiskenligine, duwtardı sheber meńgergenligine, usıllardı
jeterli dárejede jetik ózlestirgenine baylanıslı bolıp keledi.
REFERENCES
1.
J.Aytmuratov «Baqsıshılıq ónerimizde xalıq namalarınıń kelip shıǵıw derekleri» «Erkin
Qaraqalpaqstan» gazetası. 9-iyul 2019-jıl № 84 (20326) sanı.
2.
Q.Ayımbetov “Xalıq danalıǵı” «Qaraqalpaqstan» baspası. 1986-jıl
3.
Á.Alımov, T.Adambaeva, J.Turdımuratov «Házireti sazger» Nókis «Bilim» 2013-jıl.
4.
Q.Maqsetov «Dástanlar, jırawlar, baqsılar» Nókis «Qaraqalpaqstan» baspası 1992-jıl.
5.
Q.Maqsetov «Qaraqalpaq jıraw baqsıları» « Qraqalpaqstan» baspası Nókis-1983.
6.
Koshkinbaevich A. N. DEVELOPMENT AND HISTORY OF MUSIC EDUCATION
PEDAGOGY IN KARAKALPAKSTAN //Journal of Innovation, Creativity and Art. – 2023.
– Т. 2. – №. 12. – С. 40-44.
7.
Asqarov N. Dirijyorlik etishda asarning mustaqil ijrosi //Science and Education. – 2022. – Т.
3. – №. 1. – С. 996-1000.
8.
Koshkinbaevich A. N. DEVELOPMENT AND HISTORY OF MUSIC EDUCATION
PEDAGOGY IN KARAKALPAKSTAN //Journal of Innovation, Creativity and Art. – 2023.
– Т. 2. – №. 12. – С. 40-44.
9.
Koshkinbaevich A. N. History and theoretical aspects of music education pedagogy in the
Republic of Karakalpakstan //American Journal of Science on Integration and Human
Development (2993-2750). – 2023. – Т. 1. – №. 9. – С. 7-10.
10.
Maksetbaevich, Otegenov Khakimbay. "Ethnodemographic procesess at the headquarters of
amudarya on the EVE of the 1916 uprising." Journal of Critical Reviews
7.11 (2020): 391-395.
11.
Отегенов, Хакимбай. "К оценке восстаний в Хивинском ханстве и Амударьинском
отделе в 1916 г." Каспийский регион: политика, экономика, культура
2 (59) (2019): 31-36.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
872
12.
Отегенов, Хакимбай Максетбаевич. "Восстание 1916 года в Каракалпакстане: общее и
особенное." Перекрёстки истории. Актуальные проблемы исторической науки:
материалы XV Международ (2019): 131.
13.
Maksetbaevich, Otegenov Khakimbay. "Ethnodemographic procesess at the headquarters of
amudarya on the EVE of the 1916 uprising." Journal of Critical Reviews
7.11 (2020): 391-395.
14.
Отегенов, Хакимбай. "К оценке восстаний в Хивинском ханстве и Амударьинском
отделе в 1916 г." Каспийский регион: политика, экономика, культура
2 (59) (2019): 31-36.
15.
Omarova A. SCHOOL CHEERS THROUGH MUSIC PROFESSIONAL DIRECTION
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 151-156.
16.
Qıslawbayevna O. A. Umumiy ORta TaLim Maktablarida Sinfdan Tashqari Musiqa
ToGaragining Maqsadi Va Vazifalari //Miasto Przyszłości. – 2023. – Т. 40. – С. 105-107.
17.
Qıslawbayevna O. A. The Influence of Music on the Human Body //Vital Annex: International
Journal of Novel Research in Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С. 30-32.
18.
Yerjanova V. POLITICAL, SCIENTIFIC-PEDAGOGICAL ASPECTS OF EDUCATING
STUDENTS ASSOCIATED WITH NATIONAL VALUES //Modern Science and Research.
– 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 356-362.
19.
Ержанова В. К. НАЦИОНАЛЬНО-КУЛЬТУРНЫЕ ЦЕННОСТИ–КАК СРЕДСТВА
ДУХОВНОГО ОБОГОЩЕНИЯ ПОДРОСТАЮЩЕГО ПОКОЛЕНИЯ //Innovations in
Technology and Science Education. – 2023. – Т. 2. – №. 7. – С. 666-671.
20.
Ержанова В. РЕКОМЕНДАЦИИ ПО ОБЕСПЕЧЕНИЮ ИНТЕГРАЦИИ УЧЕБНЫХ
ДИСЦИПЛИН И ВНЕКЛАССНЫХ ЗАНЯТИЙ В РАЗВИТИИ ЦЕННОСТНЫХ
ОРИЕНТАЦИИ У УЧАЩИХСЯ //Евразийский журнал социальных наук, философии и
культуры. – 2022. – Т. 2. – №. 12. – С. 296-299.
21.
Хожамуратов
К.
Б.
МАҲОБАТЛИ
РАНГТАСВИР
АСАРЛАРИНИНГ
МАЪНАВИЙАҲАМИЯТИ //Ученый XXI века. – 2022. – №. 2 (83). – С. 31-33.
22.
Bazarbaevich K. K. THE SPIRITUALITY OF MAHOBATLI PAINTING WORKS
IMPORTANCE //Archive of Conferences. – 2021. – С. 224-227.
23.
Xojamuratov Q. B. ISSUES OF THE DEVELOPMENT OF FINE ARTS IN SCHOOLS
//Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 2. – С. 333-336.
24.
Bazarbaevich X. K. TASVIRIY SAN ‘AT DARSLARIDA TALABALARNI MUSTAQIL TA
‘LIM OLISH FAOLIYATIGA YO ‘NALTIRISH METODLARI //BOSHQARUV VA
ETIKA QOIDALARI ONLAYN ILMIY JURNALI. – 2023. – Т. 3. – №. 2. – С. 526-529.
25.
Aziza T. TARIXIY ASARLANING JAMIYAT TARAQQIYOTIDA TUTGAN
O’RNI:“YULDUZLI TUNLAR” ASARINING BOSH G’OYASI //Journal of Integrated
Education and Research. – 2022. – Т. 1. – №. 4. – С. 42-46.
26.
Tleumuratova A. J. QORAQALPOG'ISTONDA TEATR SAN'ATINING SHAKLLANISHI
VA O'ZIGA XOS XUSUSIYATLAR. – 2024.
27.
Tleumuratova A. J. FORMATION AND SPECIFIC FEATURES OF THEATER ART IN
KARAKALPAKSTAN //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 1. – С. 408-411.
28.
Tleumuratova A. JAHON ANIMATSIYA SAN'ATIDA TARIXIY MAVZU, OBRAZLAR
TALQINI VA O’ZBEK ANIMATSIYA SAN’ATIDA TUTGAN O’RNI //ВЕСТНИК
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
873
КАРАКАЛПАКСКОГО
ГОСУДАРСТВЕННОГО
УНИВЕРСИТЕТА
ИМЕНИ
БЕРДАХА. – 2023. – Т. 61. – №. 3. – С. 221-223.
29.
Tleumuratova А. HISTORICAL THEME IN WORLD ANIMATION ART,
INTERPRETATION OF IMAGES AND ITS ROLE IN UZBEK ANIMATION ART
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 1105-1111.
