ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
940
QARAQALPAQ XALIQ AWIZEKI DÓRETPELERINIŃ KELIP SHIǴIW TARIYXI
Nuratdinova Dinara Elubay qızı
Zulfiya nomidagi davlat mukofoti soxibasi.
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti
musiqa tálimi va sańati yónalishi magistranti
Yunus Rajabiy nomidagi ózbek milliy musiqa sańati instituti óqituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10691046
Anotatsiya.
Bul maqalada Qaraqalpaq xalıq awiz eki dóretpeleriniń kelip shiǵiw tariyxi,
repertuarları, atqariwshilar- jirawlar hám baqsilar haqqında sóz etilgen.
Gilt sóz:
ádebiyat, kórkem-óner, epos, qosiqlar, mádeniyat, repertuar, salt-dástúr
HISTORY OF ORIGIN OF KARAKALPAK FOLK ART
Abstract.
This article talks about the history of Karakalpak folk art, repertoires,
performers - jirovs and bakshis.
Key words:
literature, art, epos, poems, culture, repertoire, tradition.
ИСТОРИЯ ЗАРОЖДЕНИЯ КАРАКАЛПАКСКОГО НАРОДНОГО
ИСКУССТВА
Аннотация.
В данной статье рассказывается об истории каракалпакского
народного творчества, репертуаре, исполнителях - жировах и бакшисах.
Ключевые слова:
литература, искусство, эпос, поэмы, культура, репертуар,
традиция.
Qaraqalpaq xalqi kóp ásirlik tariyxina iye bolip, ol ádebiyat, kórkem-ónerdiń barliq
tarawlarinda-súwretlew óneri, arxitektura, teatr, kino, ásirese muzika mádeniyatinda keń
rawajlanǵan. Ata-babamizdiń miyrasi awizeki dóretpe tiykarinda xaliqtiń turmisinda ushirasatuǵin
waqiyalarǵa baylanisli salt-dástúr jirlarinda, dástanlarda payda bolip, xaliq ishinen shiqqan
atqariwshilar, jiraw hám baqsilar tárepinen bizlerge shekem jetip kelip, muzika mádeniyatinda
birinshi úlgileri rawajlana baslaydi.
XX ásirdiń birinshi yariminda ilimpazlar tárepinen izertlenip xaliq qosiqlari, jiraw menen
baqsilardiń repertuarlari taliqlanip, túr ózgeshelikleri payda bolsa, ekinshi yariminda
kompozitorlar dóretiwshiliginde xaliq namalari keń qollanilip, ápiwayi romanstan baslap iri
janrdaǵi muzikalidrama, opera, balet h.t.b janrlarda orin alǵan. Qaraqalpaq xalq awizeki
dóretiwshiliginiń eń iri túri bul epos qosiqlar (dástanlar) esaplanadi. Usi janrdagi dóretiwshilik
túrleri bes mińnan artiq bolip, olar óz ishine: qahramanliq, lirik, sotsiallıq, ertek-roman hám basqa
túrdegi dastanlarimiz kiredi. Olardi atqariwshilar- jirawlar hám baqsilar tárepinen muzikaliq
ásbaplari: qobiz hám duwtar bolip esaplanadi.
Qaraqalpaq xaliq muzika kórkem-ónerinde qosiq janri úlken orindi iyeleydi. Xaliq
qosiqlariniń tiykari uzaq ótmishke barip taqaladi. Sebebi qosiqlardiń payda boliwi hám janǵa
jaǵimli nama irǵaqlariniń estetikaliq bay mazmunǵa iye boliwi bul óz-ózinen payda bolmaǵan.
Xaliq óziniń basinan ótkergen hár qiyli tariyxiy waqiyalarǵa bay turmisin, ruwxiy kewil
keshirmelerin hám psixologiyasin qosiqlar arqali sáwlelendirgen. Adamlardiń hár tárepleme
estetikaliq zawiqqa bóleniwine qosiqtiń tásiri oǵada kúshli bolǵan. Ápiwayi hám jaydari sózlerden
quralǵan qosiqlar barliq waqitta adamniń ómirge, gozzaliqqa degen súyiwshiligin arttirip, óziniń
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
941
eń jaqsi ideyalari menen xaliqti tárbiyalap keledi. Bunday qosiqlar Watandi qádirlewge shaqiradi,
miynetke degen súyispenshilikti arttiradi hám júreklerde muhabbat sezimlerin oyatadi. Sebebi
qosiq hám saz arqali insane quwanishin, shadliǵin, qayǵisin, arziw-ármanlarin, ishki sezimlerin,
debdiwlerin shiǵara alǵan. Qosiq adamdi siyqirlap alatuǵin kúshke iye ekenligi hámmege belgili.
Sonliqtan da sóz benen jetkere almaǵan názik oylarin saz arqali jetkergen. Qaraqalpaq awizeki
xaliq dóretpeleriniń eposliq shiǵarmalariniń ishinde dástanlardiń alatuǵin orni kúta joqari.
Qaraqalpaq xalqi dástanlarǵa bay xaliqlardiń biri. Ásirese Orayliq Aziya xaliqlariniń eposliq
shiǵarmalari menen salistirip qaraǵanda san hám kólemi jaǵinan kem tuspeydi.Ásirese mazmuni
jaǵinan da úlken sapaliq qasiyetke iye. Házirgi waqitta qaraqalpaq jiraw, baqsilarinan jazip alǵan
dástanlardiń sani eliwden aslam hám olar bir neshe variantlardan ibarat. Búgingi kúni «Alpamis»
dástanliq segiz, «Qoblan» dástaniniń jeti, «Qirq qiz» dástaniniń eki, «Máspatsha» dástaniniń bes,
al «Edige», «Er shora» dástanlariniń onlaǵan variant bar.
Ásirese, belgili qaraqalpaq xalq jirawlari Qurbanbay Tajibaev atqarǵan jigirmaǵa jaqin
xaliq dástanlari, al Qiyas Qayratdinov atqarǵan on besten aslam xaliq dástanlari jazip alindi. Bul
dástanlardiń hár qaysisi 3000 nan 25000 qosiq qatarinan ibarat. Bul jirawlardiń reperyuarindaǵI
dástanlardiń basim kópshiligi qaraqalpaq folkloriniń kóp tomliǵinan orin alip otir. Bulardan basqa
qaraqalpaq jiraw, baqsishiliq ónerinde 120dan aslam sóz zergerleriniń ati belgili. Bul bárinen burin
qaraqalpaq xalqiniń kórkem sóz benen naqshqa sazǵa bay xaliq ekenligin dálilleydi.
Qaraqalpaq dástanlari hám oniń hár qiyli problemaliq máseleleri boyinsha praktikaliq hám
teoriyaliq áhimiyetke iye bir neshe doktorliq, kandidatliq dissertaciyalar jazildi, kóplegen
monografiyaliq miynetler jariq kórdi. Bularǵa Ózbekistan ilimler akademiyasiniń Xabarshi aǵzasi,
filologiya ilimleriniń doktori, professor I.T. Saǵitovtiń, filologiya ilimleriniń doktori
N.Dawqaraevtiń,
professorlar
Q.Ayimbetovtiń,
Q.Maqsetovtiń
kóp
sanli
miynetleri
dálil.Qaraqalpaq dástanlari tek respublikamizdiń, jámiyetshiligi bilip qoymastan, al tuwisqan
qońsilas respublikaǵada keńnen málim. Usilardiń ishinde «Qirq qiz» dástani oris, ózbek, qazaq,
Turkmen, qirǵiz tillerine awdariliw menen birge, búgingi kúni sirt el tillerinede awdarilip, dunya
xaliqlariniń altin qorinan orin alip otir. Qaraqalpaq dástanlari bay waqiya, keń mazmunǵa iye
boliw menen Qatar janrliq jaqtanda hár qiyli. Folklor tariyxin, soniń ishinde dástanlardi izertlewshi
alimlar qaraqalpaq dástanlarin: Qaharmanliq, liro-epikaliq, sociyalliq-turmisliq hám táriyxiy
dástanlar dep bólip jur. Bular formaliq jaqtan bir-birine uqsas bolǵan menen waqiya qurilisi hám
syujetlik mazmuni boyinsha bir-birinen ayirilip turadi.
Qaraqalpaq xaliq qosiqlari muzikasiniń janrliq ózgesheligi menen kóp túrlilikke iye.
Muzikaliq janri jaǵinan hár táreplemeligi menen tiǵiz baylanista bolip rawajlanip keliwi,
qosiqlardiń tematikasiniń hár qiyli boliwina baylanisli boladi. Qosiqtiń poetikaliq tekstiniń
mazmunina qaray nama dóretiledi hám bunday birigiw arqali qosiq shiǵarmalari payda boladi.
Qosiqta nama menen tekst birdey salmaqqa iye, hámde olar bir maqsetti orinlawǵa qaratilǵan. Hár
bir xaliq qosiqlarinda óz ara tiǵiz baylanista bolǵan nama dúzilisi mernen poetikaliq tekst qatarlari
hár dayim birin-biri toliqtirip kelgenligi arqali qunli (kúshli) qosiqlar payda boladi. NamadaǵI
frazalar teksttegi sóz qatarlari menen ushlasiwi nátiyjesinde melodiyaliq cezura payda boladi.
Xalqimizdiń “Quri sóz qulaqqa jaqpas”-degen gápi namasiz qosiqtaǵI sóz yadta saqlanip
qalmaydi. Qaraqalpaq qosiq qurilisinda taqmaq formasi bolǵanliǵI sebepli aytim qosiqlar keńnen
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
942
taralǵan. Bul qosiqlardi atqariwshilar yadda saqlaw ushin hám oni xaliqqa inám etiw ushin namaǵa
salip aytqan, demek, qosiq namasi menen aytilsa ol umitilmaydi eken.
Bir awilǵa jiraw, baqsi, qissaxanlar kelse alis-jaqin awillardan adam qalmay qurǵa
jiynalǵan. Jiynalǵan jamáát milliy dóretpelerimiz bolǵan dastanlarimizdi, xaliq qosiqlari menen
namalarimizdi uyip otirip tińlaytuǵin bolǵan. Mine usinday mádeniy dem alislar sol waqittaǵI
xaliq turmisinda úlken tárbiya mektebi boliw menen birge, olarǵa ruwxiy bayliq inám etken. Xaliq
dóretpeleriniń hámmesi awizeki túrde áwladdan-áwladqa, atadan-balaǵa, alis-alis awillardan izlep
kelip ustaz-shákirt túsiw joli menen biziń zamanimizǵa shekem jetip kelgen. Muzika miyrasiniń
dóretiwshileri, saqlawshilari, qosiqshilar, sazendeler hám de basqada xaliq dóretiwshileriniń
wákilleri ásirler boyi xaliqtiń kórkem-óner miyrasin esinde saqlap kelgen. Xaliq arasinda muzika
ónerine degen qiziǵiwshiliq júda kúshli bolǵanliǵi sebepli, muzika mádeniyati jaqsi rawajlanip
kelgen. Xaliqta hár qiyli dárejedegi talent iyeleriniń dóretpeleriniń ishinde xaliq júreginen orin
iyelegen shiǵarmalariniń eń hasillari saqlanip, usi kúnge shekem jetip, búgingi atqariwshilardiń
repertuarlarinda tiykarǵI orindi iyelep kelmekte. Sebebi bul dóretpelerde ideyaliq mazmuni
jaǵinan xaliqtiń aqil-oyi, arziw-ármanlari, keleshekke bolǵan umtilislari sáwlelengen. Soniń
menen birge xaliq qosiqlari xaliqtiń tariyxiy aynasi bolip, milletimizdiń ózligin ańlatip turadi.
Qaraqalpaq xalqiniń kórkem-óneri álwan túrli qosiqlarǵa hám hár qiyli awizeki
dóretpelerine oǵada bay bolǵanliqtan, kóp jillar dawaminda biybaha bayliqlarǵa iye bolǵan
xaliqtiń turmis tárizinen kelip shiqqan kewil keshirmelerin bildiriw menen birge tereń tariyxiy
dereklerge iye. Sebebi xaliqtiń basinan ótkenleri xaliq qosiqlarinda jarqin kórinisin tapqan.
Qosiqlarda ápiwayi xaliqtiń turmis haqiyqatliǵI aniq kórinedi. Awir dáwir waqtinda
dórelgen bunday hasil dóretpeler óziniń qunin usio kúnge shekem joǵaltpaǵan. Xaliq óz
qosiqlarina húrmet penen qaraǵan hám qádirlep saqlay bilgen. Ata-babalarimizǵa ruwxiy mádet
baǵishlaǵan awizeki xaliq dóretpelerinińesap-sani joq. Filologiya ilimleriniń doktori N.
Dáwqaraev “Qaraqalpaq xalqi- óziniń qayǵili kúnlerinde de, quwanishli kúnlerinde de qosiqsiz,
saz-sáwbetsiz, awizeki poeziyasiz jasay almadi”-dep jazǵan.
REFERENCES
1.
Уразимова Т. В., Надырова А. Б. Эстетическое воспитание-основа формирования
личности //Научные исследования. – 2017. – №. 1 (12). – С. 68-69.
2.
Надырова А. Б. Основа воспитания творческой личности //Наука и образование
сегодня. – 2017. – №. 2 (13). – С. 75-76.
3.
Nadírova A., Ayapova H. MUSICAL SOUND AND ITS CHARACTERISTICS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 12. – С. 1170-1173.
4.
Nadírova A., Nuratdinova A. MUSIC IN THE DEVELOPMENT OF PERSONALITY
DEVELOPMENT THE ROLE OF EDUCATION //Modern Science and Research. – 2023.
– Т. 2. – №. 12. – С. 1166-1169.
5.
Надырова А. РОЛЬ МУЗЫКАЛЬНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН В
ПРОЦЕССЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО СТАНОВЛЕНИЯ УЧИТЕЛЯ МУЗЫКИ:
Надырова Айгуль Базарбаевна, доцент кафедры «Музыкальное образование»
Нукусского государственного педагогического института имени Ажинияза
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
943
//Образование и инновационные исследования международный научно-
методический журнал. – 2022. – №. 1. – С. 122-129.
6.
Bazarbayevna N. A. Textbook functions in the development of cognitive independence of
future music teachers //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research
Journal. – 2022. – Т. 12. – №. 2. – С. 173-178.
7.
Надырова А. Б. и др. Қарақалпақ театр өнериниң пайда болыўы ҳәм раўажланыўына
тийкар салыўшылар //Молодой ученый. – 2020. – №. 24. – С. 543-545.
8.
Надырова А. Б. РАЗВИТИЕ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЕ САМОСТОЯТЕЛЬНОСТИ
СТУДЕНТОВ В УСЛОВИЯХ ВЫСШЕГО МУЗИКАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОГО
ОБРОЗАВАНИЯ: Надырова Айгул Базарбаевна, доцент кафедры музикальное
обучение Нукус Государственый педагогический институт //Образование и
инновационные исследования международный научно-методический журнал. –
2021. – №. 6. – С. 193-196.
9.
Надырова А. Б. Профессиональная компетентность учителя музыки //Проблемы и
перспективы формирования педагогической культуры у студентов в условиях
реализации профессионального стандарта педагога. – 2016. – С. 53-54.
10.
Omarova A. SCHOOL CHEERS THROUGH MUSIC PROFESSIONAL DIRECTION
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 151-156.
11.
Qıslawbayevna O. A. Umumiy ORta TaLim Maktablarida Sinfdan Tashqari Musiqa
ToGaragining Maqsadi Va Vazifalari //Miasto Przyszłości. – 2023. – Т. 40. – С. 105-107.
12.
Qıslawbayevna O. A. The Influence of Music on the Human Body //Vital Annex:
International Journal of Novel Research in Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 5. –
С. 30-32.
13.
Omarova, A., & Shamurodova, M. (2023). APPLICATION OF INNOVATIVE
PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN THE EDUCATIONAL PROCESS WHEN
TEACHING A MUSIC LESSON. Modern Science and Research, 2(12), 185–189.
14.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
15.
Omarova, A. (2023). UNIQUE CHARACTERISTICS AND STRUCTURE OF MUSIC
LESSONS IN KINDERGARTEN. Modern Science and Research, 2(9), 446–448.
16.
Омарова А. К. Национальное в современном композиторском творчестве: к
проблеме интерпретации песенного первоисточника //Керуен. – 2021. – Т. 71. – №.
2. – С. 18-27.
17.
Омарова
А.
ПРИМЕНЕНИЯ
ПЕДАГОГИЧЕСКИХ
ТЕХНОЛОГИЙ
В
ПРЕПОДАВАНИИ ТЕОРИИ КАРАКАЛПАКСКОЙ МУЗЫКИ //Интернаука. – 2021.
– Т. 6. – №. 182 часть 1. – С. 52.
18.
Омарова
А.
СОВРЕМЕННЫЕ
ТЕХНОЛОГИИ
ХУДОЖЕСТВЕННО-
ТВОРЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ УЧАЩИХСЯ //Матрица научного познания. – 2021. –
№. 3-2. – С. 162-164.
19.
Омарова А. К. и др. KAZAKH ELITE AND MUSIC (1920-1930) //Научный журнал
«Вестник НАН РК». – 2021. – №. 3. – С. 208-213.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
944
20.
Kislaubayevna O. A. THE PECULIARITIES OF THE METHODS OF TEACHING
CONDUCTOR SCIENCE //Galaxy International Interdisciplinary Research Journal. –
2021. – Т. 9. – №. 12. – С. 1086-1090.
