ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
945
SALT DÁSTÚR JIRLARI
Nuratdinova Dinara Elubay qızı
Zulfiya nomidagi davlat mukofoti soxibasi.
Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti
musiqa tálimi va sańati yónalishi magistranti.
Yunus Rajabiy nomidagi ózbek milliy musiqa sańati instituti óqituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10691169
Annotatsiya.
Bul maqalada xaliqtiń salt-dásturi hámde qosiq-jirları jánede Qaraqalpaq
xalqıniń milliy úrip-ádetleri, milliy qosıqları haqqında sóz etilgen.
Gilt sóz:
milliy, qosıq, dástúr, kórkem-óner, milliy.
FOLK ART
Abstract.
This article talks about the folk art, poems and creations, as well as the national
traditions and national songs of the Karakalpak people.
Key word:
national, spoon, program, art history, national.
НАРОДНОЕ ИСКУССТВО
Аннотация.
В данной статье рассказывается о народном творчестве, стихах и
творчестве, а также о национальных традициях и национальных песнях Каракалпакского
народа.
Ключевые слова:
народный, ложка, программа, искусствоведение, народный.
Salt-dástur jirlari dep, xaliqtiń salti dásturi menen baylanisli qosiq-jirlardi aytamiz. Ol
ótkendegi xaliq ómiriniń, sáwlesi hám dunyaǵa kóz qarasi. Ózin qorshap alǵan tábiyǵiy
harakterlerden qorǵaniwǵa járdem qiladi dep túsinip, adamlar túrli inanim, siyiniw, tabiniw jirlarin
dóretken. Buǵan: Bádik, Gúlapsan, Qamshilaw, Jin-arwaq shaqiriw-awiriwlardi emlew jirlari
kiredi.
Salt-dástur jirlariniń bir túri kelin tusirgende, qiz uzatqandaǵı aytilatuǵin Xáwjar, toy
baslaw, bet ashar jirlari bolip ataladi. Bul jirlarǵa: joqlaw, sińsiw, kewil aytiw, esittiriw uqsaǵan
jir qosiqlar kiredi. Jas balalar oyin oynaǵanda poetikaliq qosiqlar aytip oynaǵan salt-dástur jirlari
arqali xaliqtiń etnografiyasi ádet-úrpi, tariyxi haqqinda tolip atirǵanmaǵliwmatlardi biliwge
boladi. «Xáwjar», «toy baslaw», «Xáwjar» yaki «yar-yar» toyda kollektiv bolip jir jirlaǵanda, toy
baslaǵanda jirlanǵan. «Xáwjar» menen «yar-yar» ekewi bir sóz. Xawjar aytiwdi burin «Ólen»
depte ataǵan. Qaraqalpaq xalq legendalarinda «Toy baslap, ólen aytti» degen sóz ushirasadi.
Shininda da toydi termelep, yaki óleń qosiq qurilisinda baslaydi, qaraqalpaq tilinde ólen, sózi sońǵı
zamanlari aktiv qollanilmaydi, bul tek qazaq, ózbek tilinde saqlanǵan. Toydi qosiq aytip
baslaǵanda ol qosiǵin aytip bolǵannan keyin oniń qasinda bir neshe qiz-jigitler «Xáwjar», «yar-
yar» dep naqiratin qaytaradi. Ol kollektiv turde aytilǵan xorǵa uqsap turadi. Toy baslawdi kásip
qilip júrgen ayirim sóz sheberleride bolǵan. Toydi baslawshi óziniń úyrenip alǵan toy baslaw
qosiǵin aytip, jáne oǵan óziniń shayirliǵin qosip toydiń bolip atirǵan jaǵdayin kópke túsindirip,
toy beriwshini kótermelep maqtaydi. Xaw’jar aytiwdiń xaliq dástanlarinda izi kórinedi. Máselen
Alpamis dástanindaǵi Gulshin shori menen Qultaydiń xáwjar aytisiwi xaliq salt jirlariniń,
sáwleleniwi boladi. Xáwjar qosiǵiniń úlgileri minanday bolip keledi:
Jilama úkem jilama,
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
946
Toy seniki yar-yar.
Toqsan basil aq orda,
Úy seniki yar-yar.
Baǵda bedew kisneydi,
At boldim dep yar-yar.
Uzatqan qiz jılaydı,
Jat boldim dep yar-yar.
Toy baslap, xáwjar aytip, jir jirlap, kópshilikke oyin zawiq kórsetken sóz sheberi óziniń
poetikaliq sózge ustaliǵina qarap sóylegen sózin, aytqan qosiǵin hár muqamǵa dóndirip, jiyilǵan
kópti awzina qaratadi. Toy baslawshiniń qosiǵin quwatlap kótermelep, xáwjar dep aytqan jaslardiń
xosh xawaz dawislari jayilǵan kópti ózine tartip, xázirgi zaman saxna ónerine uqsap keledi. Xaliq
dástúri boyinsha baqsi bayraq taǵı da basqa siyliqlar qatarinda toy baslawshi da toy berieshiden
siyliqlar alǵan.
Bet ashar.
Bet ashardi shayir adam sózge sheber qosiqshilar baslaydi. Bet ashar eki túrloi boladi.
Birinshisi aytim, ekinshisi bet ashar. Bet ashardiń aytim túri kelinshek el shetine kelip awil
arasi menen júrip kiyatirǵanda kelinshek kelgenin toydiń bolatuǵinin xaliqqa daǵaza etiw retinde
aytadi. Bul aytimniń úlgisi minanday boladi:
Kelinshek keldi kórińiz,
Kórimligin berińiz,
Ala ǵula demeńiz,
Atin aytip qoymańiz.
Jańa kiyatirǵan kelinshek kóp qizlardiń qatarinda qatarlasip júrip, bosaǵadan úyge kirerde
qolin bosaǵaǵa, soń mańlayina tiygizip, iyiliptájim beredi. Úydiń oń jaǵina shimildiq tutip,
kelinshek hám qizlar sonda ornalastiriladi. Kelinshektiń betine aq oramal tutiladi. Kún batqannan
tań atqansha úyge kim kirse shiqsa qizlar menen birge orninan turip otiriw dástúr bolǵan. Bul sol
awildiń adamlarin siylaǵanliqtiń belgisi.
Bet ashar pitkennen keyin kelinshektin” beti ashiladi. Kelinshek úy xizmetine aralasa
baslaydi. Baqsi-jiraw ayttiriw, gúres tutiw, kókpar oynaw oyin-tamashalari dawam eteberedi.
Bádik.
Dástúr jirlariniń biri Bádik bolip ataladi, bul salt jiri eń eski saltlardan bolip esaplanadi.
Adamlar qosiqtiń kúshi menen denesine bádik jarasi shiqqan balani emlemekshi bolǵan.
Awirǵan balani kún batardiń aldinda ortaǵa jatqarip qoyip, kollektiv bolip qosiq aytqan. Erte
dáwirlerden-aq qaraqalpaq xalqiniń kórkem-óner mádeniyati xaliqtiń; turmis shárayatina
baylanisli rawajlanip barǵan. Xalqimizdiń ózine tán milliyligin sáwlelendiriwshi salt-dástúr
qosiqlari usi kúnge shekem óziniń; ápiwayiliǵI hám tereń mazmuni menen keńnen taralǵan. Xaliq
qosiqlari búgingi kúnimizde de ayiriqsha salmaqli orindi iyeleydi. Sebebi qaraqalpaq xalqi óziniń
kóp jilliq tariyxina iye bolǵanliqtan oniń turmisinda kóplegen ózgerisler boliwi sebepli, ondag; I
qosiqlar hár qiyli úrip-ádet dástúrlerge bayip kelgen. Uliwma aytqanda salt-dástúr qosiqlari arqali
xaliqtiń etnografiyasi, úrip-ádeti, turmisi, tariyxiy ózgerisleri haqqinda kóplegen maǵliwmatlardi
biliwimizge boladi. Máselen, tábiyattiń túrli qubilislarinan, adamlar arasinda payda bolǵanayirim
awiriwlardan qorǵaniw ushin hár túrli isenim, siyiniw, tabiniw jirlari dórelgen. Olardińda ózine
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
947
ilayiq aytimlari bolǵan. Bunday jirlar qorǵaniw maqsetinde jaratilip, olardi jirlasa járdem beredi
dep isengen. Bularǵa: “Bádik”, “Gúlapsan”, “Qamshilaw”, “Jin-arwaq shaqiriw” adamlardi hár
qiyli keselliklerden emlew niyetinde jirlanǵan. Bunday aytimlardi atqariwshilar ózine tán irǵaq
penen atqaratuǵin bolǵan. Salt-dástúr jirlariniń bir bólegi toy-merekelerine arnalǵan jirlar bolip
esaplanadi. Kelin tusirgende hám qiz uzatilǵanda aytilatuǵin “Háwjar”, “Toy baslaw”, “Bet ashar”
jirlari búgingi kúnimizde de keńnen rawajlanǵan úrip-ádetlerimizdiń biri bolip tabiladi. “Muń-
sher” jirlarinińda bir neshe túrleri bar. Bul jirlardińda dóretiwshileri ápiwayi xaliq bolǵan. Sebebi
eski zamanniń qisiminan awir kún keshirgen xaliq óz dártlerin, ashshi debdiwlerin qayǵili nama
irǵaǵI menen sirtqa shiǵarip aytqan. Awir joǵaltiwlar, ayraliq dárti adamlardi bozlatqan. Eldiń
basinda húkim súrip turǵan adalatsizliqlar hayal-qizlardiń muńayiwina, dárt shegiwine alip kelgen.
Mine usinday halatlar muń-sher qosiqlariniń payda boliwina sebepshi bolǵan. Bular: “Joqlaw”,
“Sińsiw”, “Kewil aytiw”, “Esittiriw” jir qosiqlari bolip tabiladi.
Háwjar
. Háwjar qiz-bala ómirinde jańa ómir jolina qádem taslap, áke úyinen aq patiyasi
menen shiǵarip salǵanda aytilatuǵin qosiq.
Bul qosiqti qizdiń jengeleri, tuwisqanlari hám doslari birgelikte jámáát bolip aytadi. Qiz óz
úyinen ózge jurtqa uzatilar waqtinda saǵinish hám ókinishke toil sózlerin aytiw menen birge iǵbal-
baxtin tilep ata-anasina, tuwǵan tuwisqanlarina, awil-eline xoshlasiw tileklerin bildirgen. Eski
dáwirlerde kópshilik hayal-qizlar turmistiń hár qiyli tartqilarina ushirap jábir kórgen. Ayirim qizlar
óz teńine qosila almay árman menen taǵdirge tán berip kewil dúnyasi dártke tolip jasaǵan.
Sol gezleri “Háwjar” arqali óziniń ishki hásiretlerin, dártlerin aytip shiǵaratuǵin bolǵan.
Bul jerde “Háwjardin” sóz qatarlari ózgerip, al namasi ózgermesten qaldi.
Háwjardiń namasi júdá ápiwayi bolip, ol minor tonliǵinda jazilip, jay tempte atqariladi.
Qosiqtiń diapazoni seksta intervalinan aspaydi. Háwjar eki nama dúzilisinen qurilip, ol bir
tegis hárekette atqariwshiniń dawisina qolayli bolip kelgen. Háwjardi atqarǵanda dawis
tolqinlarinda názik irǵaqlar qosilip, ol qulaqqa jaǵimliliǵi menen ajralip turadi.
Bet ashar.
Bet ashar kelin túsiriw toyina baylanisli payda bolǵan salt-dástúr jiriniń bir túri.
Qaraqalpaq xalqinda jańa túsken kelinge sol aymaqta jasawshi xaliq penen tuwisqan-
tuwǵanlari menen tanistiriw maqsetinde aytilatuǵin shiǵarma. Bet ashardiń taza túsken kelin ushin
úgit-násiyat hám tárbiyaliq áhimiyetke iye paziylet sabaǵi dep tusinsek boladi. Sebebi aǵayin-
tuwisqan hám el-xaliqti tanistiriwdan tisqari bet asharda jańa shańaraqta qalay ózin tutiw kerek
ekenligin, sol shańaraqtiń turmis-tárizine kónligiow, shańaraqtaǵI jasi úlkendi húrmetlew, jasi
kishige izzet kórsetiw, ómirlik joldasina opadar boliw, aǵayin-tuwisqanǵa hám qońsi qobaǵa
syilasiqli minez-qulqi menen úlgili kelin boliw kerekligi haqqinda násiyat sózler arqali aytiladi.
Besik jiri.
Besik jiri yaǵniy “Háyiw” kóp ásirlerden berli kiyatirǵan eski janrlardiń biri bolip, bala
dúnyaǵa shiqqaninan baslap birinshi esitetuǵin qosiq túrine kiredi. Besik jiriniń balani bóbeklik
dáwirden baslap tárbiyalaniwina tásiri úlken. Óytkeni ana óz balasina bir tárepten analiq
mehrinpoetikaliq sózler arqali jetkerip beriw maqsetinde balani erkeletip, oni jubatiw ushin besik
terbetip jir aytadi. Al ekinshi tárepten ana óz háyyiwinde balaniń hár tárepleme salamat boliwina,
oniń ónip-ósiwine, soniń menen birge muzikaliq qábiletin ósiriwde úlken áhimiyetke iye.
Keleshekte jetik insane bolip jetilisedi degen arziw-ármanlari menen jirlanatuǵin qosiq.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
948
Shiǵistiń ataqli ilimpazi Abu Ali ibn Sino bala tárbiyasina ayiriqsha itibar berip: “Bóbekti
qanaatlandiriw ushin oǵan eki nárseni qollaniw kerek. Birinshi, balani áste ǵana terbetiw, ekinshi,
oni uyiqlatiw ushin dástúrge aylanip ketken nama irǵaǵI menen háyyiwlew. Sol ekewin qabil etiw
muǵdarina qarap, balaniń denesi menen dene tárbiyaǵa hám ruwxi menen muzikaǵa bolǵan
qábiletin payda etedi”-degen pikirlerdi bildirgen. Muńsher.
Salt-dástúr qosiqlariniń ishinde áyyemgi zamanlardan berli kiyatirǵan hám de ádebiyatda
óz aldina tarmaq bolip qaliplesken qosiqlardiń biri bul muń-sher qosiqlari. Hár bir xaliqtiń turmis
tariyxinda qayǵili waqiyalar kóp bolǵan. Xaliq jawgershilikten ezilip, olar jerinen, suwinan, jasap
turǵan aymaǵinan, súygen ullarinan, batirlarinan ayrilǵan waqtinda xaliq ózleriniń qayǵi-
hásiretlerin qosiq arqali bildirgen. Bul qosiqlar muń-sher jirlari dep atalǵan. Olar bir neshe túrlerge
bólinedi: xoshlasiw, esittiriw, kewil aytiw, sińsiw jirlarinan ibarat.
Muń-sher jirlariniń bir túri bul joqlaw bolip, xaliqtiń ómirinen kelip shiǵip olar dástúrge
aylanǵan. Joqlawdi elge, xaliqqa xizmet etken el azamatlarina, olardiń el tinishliǵina, xaliq
turmisiniń jaqsilaniwina islegen xizmetlerin sóz etilip aytilǵan. Joqlawdi hayallar aytqan hám bul
dástúr kóp zamanlarǵa deyin xaliq arasinda jasap kelgen.
Sińsiw.
Qiz óz úyinen ózge úyge uzatilip keter aldinda qizdiń ózi atqaratuǵin jir bolip esaplanǵan.
Sińsiw salt-dástúr jirlariniń ishinde eń zarlisi hám muńlisi bolip oni esitken jaqin-
juwiqlarimuńayip kewli sherge tolip qalatuǵin bolǵan. Sebebi eski zamanlarda kópshilik qizlar óz
teńine qosila almaǵan. Óz erkine iye bolmaǵan jańa ómirge qádem basip atirǵan jas qizlar, kewli
súygen insanǵa bas qosa almaǵanliǵi sebepli júregin tirnaǵan zarli sherdi sińsip aytqan. Solay etip,
sińsiw jiri kem-kem xaliq ómirinen orin alip, salt-dástúrlerdiń biri bolip ketken.
Terme tolǵawlar.
Qaraqalpaq awizeki ádebiyatinda dástanlardiń kirispesi terme menen baslanadi. Termeler
termelep nama irǵaǵi menen atqarilatuǵin aqil-násiyat, naqil-maqal sózlerden ibarat. Olar
xalqimizǵa kerekli ruwxiy aziq sipatinda ishki keshirmelerimizdi tereń túsiniwge xizmet etedi.
Termelerde waqiyaliq faktler sóz etilmeydi. Adamlar arasindaǵi ádep-ikramliq qádelerin saqlawǵa
baǵdarlanǵan hám úlgili islerdi táriyplep ómirdiń ashshi-dushshisin, jaqsi menen jamanniń parqin
ańǵariwdi, qayǵI menen quwanishti kótere biliw uqsaǵan paziyletlerdi násiyatlaydi. Soniń ushin
da jiraw, baqsi, qissaxanlardan tiń; lawshilar eń dáslep terme aytiwdi kútken.
Tolǵawlar. Tolǵawlar terme siyaqli kórkem poetikaliq baǵdardaǵI milliy poeziyamizdiń
dáslepki úlgileri bolip esaplanadi. Tolǵaw tolǵanip jir jirlaw degendi ańlatadi. Erte zamanlarda
jirawlarimiz xaliqtiń turmisinda gezlesken awirqayǵini gúńirenip, tolǵanip atqaratuǵin atqaratuǵin
bolǵan. Xaliqti jubatiw maqsetinde gúressheńlikke umtildiriw ushin lirikaliq qaharman arqali
waqiyalardi jirlaǵan. Xaliqtiń qayǵisi, muń-sher sezimleri, kewil zari basim bolǵanliqtan tolǵaw
dep atalǵan.
REFERENCES
1.
Уразимова Т. В., Надырова А. Б. Эстетическое воспитание-основа формирования
личности //Научные исследования. – 2017. – №. 1 (12). – С. 68-69.
2.
Надырова А. Б. Основа воспитания творческой личности //Наука и образование
сегодня. – 2017. – №. 2 (13). – С. 75-76.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
949
3.
Nadírova A., Ayapova H. MUSICAL SOUND AND ITS CHARACTERISTICS //Modern
Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 12. – С. 1170-1173.
4.
Nadírova A., Nuratdinova A. MUSIC IN THE DEVELOPMENT OF PERSONALITY
DEVELOPMENT THE ROLE OF EDUCATION //Modern Science and Research. – 2023.
– Т. 2. – №. 12. – С. 1166-1169.
5.
Надырова А. РОЛЬ МУЗЫКАЛЬНО-ТЕОРЕТИЧЕСКИХ ДИСЦИПЛИН В
ПРОЦЕССЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО СТАНОВЛЕНИЯ УЧИТЕЛЯ МУЗЫКИ:
Надырова Айгуль Базарбаевна, доцент кафедры «Музыкальное образование»
Нукусского государственного педагогического института имени Ажинияза
//Образование и инновационные исследования международный научно-методический
журнал. – 2022. – №. 1. – С. 122-129.
6.
Bazarbayevna N. A. Textbook functions in the development of cognitive independence of
future music teachers //ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research
Journal. – 2022. – Т. 12. – №. 2. – С. 173-178.
7.
Надырова А. Б. и др. Қарақалпақ театр өнериниң пайда болыўы ҳәм раўажланыўына
тийкар салыўшылар //Молодой ученый. – 2020. – №. 24. – С. 543-545.
8.
Надырова А. Б. РАЗВИТИЕ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЕ САМОСТОЯТЕЛЬНОСТИ
СТУДЕНТОВ В УСЛОВИЯХ ВЫСШЕГО МУЗИКАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОГО
ОБРОЗАВАНИЯ: Надырова Айгул Базарбаевна, доцент кафедры музикальное
обучение Нукус Государственый педагогический институт //Образование и
инновационные исследования международный научно-методический журнал. – 2021.
– №. 6. – С. 193-196.
9.
Надырова А. Б. Профессиональная компетентность учителя музыки //Проблемы и
перспективы формирования педагогической культуры у студентов в условиях
реализации профессионального стандарта педагога. – 2016. – С. 53-54.
10.
Omarova A. SCHOOL CHEERS THROUGH MUSIC PROFESSIONAL DIRECTION
//Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 10. – С. 151-156.
11.
Qıslawbayevna O. A. Umumiy ORta TaLim Maktablarida Sinfdan Tashqari Musiqa
ToGaragining Maqsadi Va Vazifalari //Miasto Przyszłości. – 2023. – Т. 40. – С. 105-107.
12.
Qıslawbayevna O. A. The Influence of Music on the Human Body //Vital Annex:
International Journal of Novel Research in Advanced Sciences. – 2023. – Т. 2. – №. 5. – С.
30-32.
13.
Omarova, A., & Shamurodova, M. (2023). APPLICATION OF INNOVATIVE
PEDAGOGICAL TECHNOLOGIES IN THE EDUCATIONAL PROCESS WHEN
TEACHING A MUSIC LESSON. Modern Science and Research, 2(12), 185–189.
14.
Ануаровна O. Р. ҚОРАҚАЛПОҚ ХАЛҚ КУЙЛАРИ ВОСИТАСИДА БОЛАЛАР
ИЖОДКОРЛИГИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ. – 2023.
15.
Omarova, A. . (2023). UNIQUE CHARACTERISTICS AND STRUCTURE OF MUSIC
LESSONS IN KINDERGARTEN. Modern Science and Research, 2(9), 446–448.
16.
Омарова А. К. Национальное в современном композиторском творчестве: к
проблеме интерпретации песенного первоисточника //Керуен. – 2021. – Т. 71. – №. 2.
– С. 18-27.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 2 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
950
17.
Омарова А. ПРИМЕНЕНИЯ ПЕДАГОГИЧЕСКИХ ТЕХНОЛОГИЙ В
ПРЕПОДАВАНИИ ТЕОРИИ КАРАКАЛПАКСКОЙ МУЗЫКИ //Интернаука. – 2021.
– Т. 6. – №. 182 часть 1. – С. 52.
18.
Омарова А. СОВРЕМЕННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ ХУДОЖЕСТВЕННО-
ТВОРЧЕСКОГО РАЗВИТИЯ УЧАЩИХСЯ //Матрица научного познания. – 2021. –
№. 3-2. – С. 162-164.
19.
Омарова А. К. и др. KAZAKH ELITE AND MUSIC (1920-1930) //Научный журнал
«Вестник НАН РК». – 2021. – №. 3. – С. 208-213.
20.
Kislaubayevna O. A. THE PECULIARITIES OF THE METHODS OF TEACHING
CONDUCTOR SCIENCE //Galaxy International Interdisciplinary Research Journal. –
2021. – Т. 9. – №. 12. – С. 1086-1090
