8
O‘SMIRLARDA NAMOYON BO‘LADIGAN ZIDDIYATLI VAZIYATLARNI
O'RGANISHNING ASOSIY MUAMMOLARI VA NAZARIY TAHLILLARI
Dilfuza Fayziyeva
Osiyo Xalqaro Universiteti
Pedagogika psixologiya yo‘nalishi magistranti,
Sergeli tumani 55-son maktabi o‘qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10911102
Annotatsiya.
Ushbu maqolada o’smir yosh davrlarida yuzaga keladigan nizoli
to’qnashuvlarga oid tahliliy yondoshuvlar, o’smir psixologiyasidagi barqaror va tarixiy
o‘zgaruvchanlik, uning fenomenlariga oid ilmiy konsepsiyalarning interpretatsiyasi yoritilgan.
Tayanch so`zlar:
O`smirlik davri, qaltis davr, og`ir davr, psixik rivojlanish, biologik
rivojlanish, o`zaro bog`liqlik, inqiroz, psixofiziologik sabab, o`z-o`ziga baho berish, xarakter.
MAIN PROBLEMS AND THEORETICAL ANALYSIS OF STUDYING
CONFLICT SITUATIONS APPEARING IN ADOLESCENTS
Abstract.
This article examines analytical approaches to conflict conflicts that arise in
adolescence, stable and historical variability in adolescent psychology, and the interpretation of
scientific concepts related to its phenomena.
Keywords:
adolescence, difficult period, difficult period, mental development, biological
development, relationship, crisis, psychophysiological cause, self-esteem, character.
ОСНОВНЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ТЕОРЕТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ИЗУЧЕНИЯ
КОНФЛИКТНЫХ СИТУАЦИЙ, ВОЗНИКАЮЩИХ У ПОДРОСТКОВ
Аннотация.
В этой статье рассматриваются аналитические подходы к
конфликтным конфликтам, возникающим в подростковом возрасте, устойчивая и
историческая изменчивость в подростковой психологии, интерпретация научных
концепций, касающихся ее явлений.
Ключевые слова
: подростковый возраст, тяжелый период, тяжелый период,
психическое развитие, биологическое развитие, взаимосвязь, кризис, психофизиологическая
причина, самооценка, характер.
O‘smirlik 10—11 yoshlardan 14—15 yoshlargacha bo’lgan davrni tashkil etadi. Hozirgi
o’smirlar o’tmishdoshlariga nisbatan jismoniy, aqliy va siyosiy jihatdan birmuncha ustunlikka ega.
Ularda jinsiy yetilish, ijtimoiylashuv jarayoni, psixik o‘sisholdinroq namoyon bo’lmoqda.
9
Aksariyat o’quvchilarda o’smirlik yoshiga o’tish, asosan, 5-sinflardan boshlanadi. “Endi
o’smir bola emas, biroq katta ham emas” ayni shu ta’rif osm’irlik davrining muhim xarakterini
bildiradi. O‘smirlik — bolalikdan kattalikka o’tish davri bolib, fiziologik va psixologik jihatdan
o’ziga xos xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda bolalarning jismoniy va psixik
taraqqiyoti juda tezlashadi, hayotdagi turli narsalarga qiziqishi, yangilikka intilishi ortadi,
xarakteri shakllanadi,ma’naviy dunyosi boyiydi, ziddiyatlar avj oladi. O‘smirlik balog‘atga yetish
davri bolib, yangi hislar, sezgilar va jinsiy hayotga taalluqli chigal masalalarning paydo bolishi
bilan ham xarakterlanadi. Bu yoshda o’smir rivojida keskin o'zgarishlar ro'y bera boshlaydi. Bu
o'zgarishlar fiziologik hamda psixologik o'zgarishlardir. Bo’yga o'sish bir tekis bormaydi: qiz-
bolalar 5—7 sm o'ssalar, o’g‘il bolalar 5—10 sm o'sadilar. Bo’yiga qarab o’sish paysimon ilk
suyaklarning uzunlashishi va umurtqa qismining kattalashishi hisobiga ro’y beradi.
O‘smirlik yoshining klassik tadqiqotiga nazar solsak, unda turli xil nazariyalar, farazlar va
fundamental izlanishlar borligining guvoxi bo’lamiz. O‘smirlik yoshiga xos yorqin Psixologik
konsepsiyalardan biri XX asrning boshlarida L.S.Vigotskiy (1930) tomonidan yaratilgan madaniy-
tarixiy nazariya bo’lib, unda mazkur yosh simptomatikasi, o’smir psixologiyasidagi barqaror va
tarixiy o’zgaruvchanlik, uning fenomenlariga oid ilmiy konsepsiyalarning interpretatsiyasi
berilgan. L.S.Vigotskiy ta’lim va taraqqiyotning o’zaro masalasini ko’rib chiqdi. Bunda u quyidagi
vaziyatni keltirib chiqardi.
Bolaga psixik hayotidagi qiyin shakllar muloqot jarayonida shakllanadi, demak muloqot
nisbatan tizimlashtirilgan shaklda – o’qitishda rivojlanishni shakllantiradi, yangi psixik
ma’lumotlarni vujudga keltiradi, oliy psixik funksiya takomillashtiriladi. Ta’lim psixikaning
shakllanishida muhim rol egallab, uning shakllari esa rivojlanish jarayonida o‘zgaradi.
O‘smirlik yoshini pubertat davr deb atagan Sh.Byuler o’z ishlarida ushbu davrning
biologik mohiyati ochib berilgan. Pubertat davr,-bu biologik o’sish davri bo’lib, jinsiy yetilish o’z
nihoyasiga yetadi ammo jismoniy rivojlanish davom etadi. U pubertat davrdan oldingi bosqichni
insonning bolalik, ushbu davrning tugashini o’smirlik deb ataydi.
Sh.Byuler pubertat davrni ikkiga: psixik va jismoniy davrlarga ajratadi. O‘smirning
yetilishiga ta’sir etuvchi tashqi va ichki qo’zg‘atuvchilar undagi o’zidan o’zi qoniqishi va
xotirjamligini izdan chiqarib, uni o’zga jinsni qidirishga undaydi. Biologik yetilish uni
izlanuvchan qilib qo’yadi va uning «Men»ida «U» bilan uchrashish istagi tug‘iladi. Ya’ni
Sh.Byuler psixik pubertatlikni tanadan farqlashga harakat qiladi. Uning fikricha, jismoniy yetilish
o’g‘il bolalarda o’rtacha 14-16 yosh, qiz bolalarda 13-15 o’smirlik davridaga to’g‘ri keladi.
10
Albatta, bunday farqlashlarda shaxar va qishloq, aloxida mamlakatlar va xatto iqlimning
ta’siri hisobga olinadi. Pubertatlikning quyi chegarasi 10-11 yosh, yuqori chegarasi 18 yosh
bo’lishi kerak. Ushbu davrning negativ xususiyatlari sifatida o’smirning urishqoqligi, injiqligini
ifodalovchi jismoniy va ruxiy toliqish, notinch, oson qo’zg‘aluvchi holat, yuqori sezuvchanlik
hamda qo’zg‘aluvchanlikni ko’rsatadi. O’smirlarning o’zlaridan qoniqmasliklari asta
atrofdagilaridan ham qoniqmasliklariga sabab bo’lib, boshqacha tus intilishlari bilan
uyg‘unlashadi va turli salbiy fikrlar shakllanishiga olib keladi. Ya’ni, o’smirlarda «sust
melanxoliya» va «tajovuzkor himoya» shakllanadi. Mazkur davrning ijobiy xususiyatlaridan biri
tarzida qandaydir go’zallikning anglangan kechinmalarini, muxabbat tuyg‘usini misol qilib
keltiradi.
Demak, Sh.Byulerning ilmiy urinishlari pubertat yoshni organik yetilish bilan psixik
rivojlanishning uyg‘unlikda kechishini ko’rsatishga qaratilgandir.Sh.Byulerning izlanishlariga
tayangan G.Getser pubertat davr salbiy bosqichining 13-16 o’smirlik davridai oralig‘ida o’y-
xayollarga berilish, yaqin do’stga ehtiyoj sezish va «do’stni ishlash»ga urinishda ijobiy bosqichga
o’sib o’tishini ta’kidlaydi.Fiziologik o'zgarish jinsiy yetilishning boshlanishi va bu bilan bog’liq
ravishda tanadagi barcha a’zolarning mukammal rivojlanishi va o'sishi, hujayra va organizm
tuzilmalarining qaytadan shakllana boshlashida namoyon boladi. Organizmdagi o'zgarishlar
bevosita o'smir endokrin sistemasining o'zgarishlari bilan bog'liqdir. Bu davrda ichki sekretsiya
bezlaridan biri gipofiz bezining funksiyasi faollashadi. Uning faoliyati organizm to'qimalarining
o'sishi va muhim ichki sekretsiya bezlarining (qalqonsimon bez, buyrak usti bezi va jinsiy bezlar)
ishlashini kuchaytiradi. Natijada bo'y o'sishi tezlashadi, jinsiy balog'atga yetish (jinsiy
organlarning rivojlanishi, ikkilamchi jinsiy bezlarning paydo bolishi) amalga oshadi. Ko'krak
qafasi ham gavdaning bo'y o'sishiga nisbatan sekin rivojlanadi. Buning natijasida ayrim
o'smirlarning yelkasi, ko'kragi tor bolib qoladi, bu esa o'z navbatida kislorod yetishmasligiga, nafas
qisishiga olib keladi. Kislorod yetishmasligi natijasida ruhiy faoliyatga putur yetadi. Bu davrda
yurak kengayishi bilan qon tomirlari ham yo’g‘onlashadi.
Qon aylanish sistemasining qayta qurilishi, vegetativ nerv sistemasidagi barqarorlik qon
aylanishini buzadi va o’smirda ba’zi qon bosimining ortishi ro’y beradi.
Bu davrda ayniqsa jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. O’smirda ro’y beradigan biologik-
jismoniy o’zgarish natijasida uning psixik dunyosida tub burilish nuqtasi vujudga keladi. O’smirlik
yoshida ularning xulq-atvoriga xos bo’lgan alohida xususiyatlarni jinsiy yetilishning boshlanishi
bilan izohlab bolmaydi. Jinsiy yetilish o’smir xulq-atvoriga asosiy biologik omil sifatida ta’sir
11
ko’rsatib bu ta’sir bevosita emas, balki ko’proq bilvositadir. O'smirlar o’zlarini kattalardek
tutishga harakat qiladilar.
O'smirlik yoshiga xos bo’lgan psixologik xususiyatlarni o’rgana turib, o’smirlar shaxsining
shakllanib, rivojlanib kamolga yetish yo’llarini va unga ta’sir etadigan biologik va ijtimoiy
omillarni bevosita ta’sirini hamda ahamiyatini tushunishimiz mumkin. Bu davrda o’smir baxtli
bolalik bilan xayrlashgan lekin, kattalar hayotida xali o’z o’rnini topa olmagan murakkab holatda
bo’ladi. Shuning uchun ham, o’smirlik davri “O’tish davri”, “Inqiroz davri” (krizis), “Qaltis davr”,
“Qiyin davr”, “Balog`at davri” kabi nomlarni olgan psixologik ko’rinishlar bilan xarakterlanadi.
O’smirlik darida kattalarga nisbatan agressiv munosabatning paydo bo’lishi, negativizm
singari noxush xulq-atvor alomatlari o’z–o’zidan kelib chiqadigan bevosita jinsiy yetishlish tufayli
paydo bo’ladigan belgilar bo’libgina qolmay, balki ularga bilvosita ta’sir ko’rsatadigan o’smir
yashaydigan ijtimoiy shart–sharoitlar vositasi orqali: uning tengdoshlari, jamoadagi mavqei,
kattalar bilan munosabati, maktab va oilasidagi o’rni sababli yuzaga keladigan xarakter
belgilaridir.
O’smirlik davrida yetakchi faoliyat – bu o’qish, muloqot hamda mehnat faoliyatidir.
O’smirlik davri muloqotining asosiy vazifasi bu do’stlik, o’rtoqlikdagi elementar
normalarni aniqlash va egallashdir. O’smirlar muloqotining asosiy xususiyati shundan iboratki u
to’la o’rtoqlik kodeksiga bo’ysunadi.
O’smirlik insonni balog‘atga yetish davri bo’lib, o’ziga xos xususiyati bilan kamolotning
boshqa pog‘onalaridan keskin farq qiladi. O’smirda ro’y beradigan biologik o’zgarishlar natijasida
uning psixik dunyosida tub burilish nuqtasi vujudga keladi.
Balog‘at davriga 11-15 yoshli qizlar va o’g‘il bolalar kiradilar. E.Shprangerning
izdoshlaridan biri V.Shtern o’smirlik yoshini shaxs shakllanishining asosiy bosqichlaridan biri deb
qaraydi. V.Shtern «Do’stingni ko’rsatsang, kimligingni aytaman» degan naqlga «Hayotingdagi
eng qimmatli kechinmangni ayt, men sening kimligingni aytaman» degan ma’no berib, uni
izohlashga harakat qiladi. Chunki o’smir hayotining mazmunini tashkil etuvchi kechinmalar
ta’sirida uning shaxsi shakllanadi. qimmatga ega kechinmalar esa uning shaxsini tiplarga
ajratishga yordam beradi. Shu tariqa V.Shtern oltita tipni ajratadi:
1) nazariy tip-shaxsning barcha intilishlari borliqni anglashga qaratiladi;
2) estetik tip-bunday shaxs uchun ob’ektiv borliqni anglash yot bo’lib, u individual
tanlanganlikka ega;
3) iqtisodchi tip-bunday shaxsning sa’y-harakatlaridagi shoiri ko’proq foyda (natija)ga
qaratilgan bo’ladi;
12
4) ijtimoiy tip-hayotining mazmunini muxabbat, muomila va o’zgalar uchun yashash
tashkil etadi;
5) siyosiy tip-bundaylar uchun mansabga intilish, ta’sir o’tkazish va buyruq berish xosdir;
6) diniy tip-har qanday voqeani ham hayotning va dunyoning mohiyati bilan
xaspo’shlashga urinadi.
V.Shternning fikricha, o’tish davri nafaqat ideal va intilishlar, hislar hamda fikrlarning
yo’nalganligi, balki harakatlarning o’ziga xos siymosi (obrazi) hamdir. U buni bolalikning
o’yinlari bilan kattalikning mas’uliyatli faoliyati oralig‘idagi holat deb atab, unga «jiddiy o’yinlar»
deb nom beradi. Jiddiy o’yinlar o’smirning maqsad qo’yishiga, turli qiziqishlarga o’z
munosabatini bildirishi va qiyosiy taxlil qilishidagi ikkilanishlarini bartaraf etishida hamda uni
irodasining mustahkamlanishiga imkon berishini ta’kidlaydi.
Shunday qilib, o’smirlik yoshining klassik tadqiqot davri XX asrning boshlarida bolalar
psixologiyasining mustaqil fan sifatida rivojlanish bosqichiga to’g‘ri kelib, eng qiyin psixologik
yosh deb tan olindi va o’smir shaxsi rivojlanishidagi har qanday o’zgarishlar tadqiqotchilar
tomonidan jinsiy yetilish jarayoni bilan bog‘lab tushuntiriladi.
Shaxsning axloqiy jihatdan intensiv tarkib topishi, xatti-harakatlarining axloqiy etnik
nomalarini o’zlashtirish o’smirlik yoshining muhim psixologik xarakteristikalaridandir.
O‘smirlik yoshida faqat jismoniy taraqqiyot yuzaga kelmay, balki bolaning shaxsi ham
sezilarli rivojlanadi. Bola shaxsining rivojlanishi tevarak-atrofdagi voqelikning ta’siri ortida
maktabdagi, ta’lim tarbiya protsessining ta’sirida, kolektiv va tarbiyachilarning g‘oyaviy
raxbarligi ostida amalga oshadi. O‘smirlik yoshi xatti-harakatlarida suyana boshlaydigan
dunyoqarashlarning, ma’naviy e’tiqod, prinsip qoida, idealarining, baholash mulohazalari
sistemasining tarkib topishi davridir. Agar kichik maktab yoshidalik davrida u yoki kattalarning,
ya’ni o’qituvchilar va ota-onalarning bevosita ko’rsatmalari bilan, yoki o’zining tasodifiy va
impulsiv istaklari ta’siri bilan harakat qilgan bo’lsa, endilikda uning uchun o’z xatti-
harakatlarining prinsipi, o’zining qarashlari va e’tiqodlari asosiy ahamiyat kasb etadi. O’qituvchi
va tarbiyachi shuni nazarda tutishi lozimki, xuddi ana shu yoshda axloqiy ong taraqqiyotiga zamin
qo’yiladi. O‘smir turli narsalarni mutlaqo aniq differensiallaydi. Agar tanaffus paytida o’ynab
turib stulni sindirib qo’ysa va uni ustaxonada tuzatish lozim bo’lsa, bu jazo emas. Agar o’zining
iflos qilgan joyini supurishga majbur qilinsa bu ham jazo emas. Bularning mantiqi o’smir uchun
ravshan: bu jazolash emas, balki xati-harakatlarining natijalarini tuzatishdir.
Psixolglar o’z oldilariga o’smirlar ma’naviy ongining mazmunini, ularning axloqiy
tushunchalari va tasavvurlarini o’rganish vazifasini qo’yganlar. Tadqiqotlar umuman o’smirlar
13
ma’naviy ongining yuksak darajada ekanligini ko’rsatadi. O’smirlarning ko’pchilik qismi
yoshlarga munosib ma’naviy tushunchalarni to’g‘ri tushunadilar. Bir necha misollar keltiramiz.
qat’iylik-»bu, odam eng qiyin ishlarni amalga oshirishga kirishganda, uning hech qanday
muvaffaqiyatsizlikdan qo’rqmay ishni oxirigacha olib borishida ko’rinadigan xususiyatdir»
(12yosh) «Qat`iylik yaxshi odamda ham rivojlanadi, ammo yomon odamda yomon ishlarga,
yaxshi odamda esa yaxshi ishlarga xizmat qiladi.» (12yosh) o’smirlik yoshining oxiriga kelib
chuqur anglashlik darajasi, albatta, sezilarli o’sadi. «Kamtarlik-bu, o’ziga oqilona baho bera
bilish, o’z-o’ziga va xatti-harakatlariga nisbatan tanqidiy munosabatda bo’lishdir.» E’tiqod va
dunyoqarashning tarkib topishi bilan chambarchas bog‘langan holda o’smirlarning axloqiy
ideallari ham yuzaga kela boshlaydi. Bu ideallar etarli darajada chuqur, mazmundor, faoldir va bu
ideallar o’ziga xos axloqiy etalon bo’lib xizmat qiladi, o’smir esa o’z xatti-harakatlarini ana shu
etalon bilan tenglashtiradi. Kichik yoshdagi o’smirlar uchun odatda qandaydir konkret bir kishi
ideal bo’ladi bu odam o’smir yuksak darajada baholaydigan sifatlarni o’zida gavdalantirgan
bo’ladi.
Ko’pgina bunday ideal ota-onalar, o’qituvchilar yoki yaxshi ko’radigan kitobidagi va
kinofilmidagi qaxramonlardir. Katta yoshdagi o’smirlarda ideal sifatida majmui bo’lmish
umumlashgan obrazlar ideallar sifatida yuzaga chiqa boshlaydi. O‘smirlik davrida yetakchi
faoliyat shaxsiy intim muloqotdir.O’smirlik davrida yetakchi faoliyat — bu o’qish, muloqot
hamda mehnat faoliyatidir.O’smirlik davri muloqotining asosiy vazifasi — bu do’stlik,
o’rtoqlikdagi elementar normalarini aniqlash va egallashdir.O’smirlar muloqotining asosiy
xususiyati shundan iboratki, u tola o’rtoqlik kodeksiga bo’ysunadi.O’smirlarni o’z tengdoshlari
bilan muloqotda bolishi g‘oyat katta ahamiyatga egadir.O’smirlar do’stlik, o’rtoqlik va o’zaro
yordamlashuvni hamma narsadan yuqori qo’yadilar: ana shunday o’zaro munosabatlar, o’spirinlik
yillarida ham davom eta beradi. Bunda o’smirlar va ilk yoshdagi o’spirin o’quvchilarniig xulq-
atvorlariga do’stlari ota-onalar va pedagoglarga nisbatan bir necha marta kuchliroq ta’sir etadilar.
Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, o’smir bolaning yetilmaganligi va tajribasizligi uni
tevarak-atrofdagi kimsalardan madad axtarishga majbur qiladi. O’smir bolaga uning istaklarini
tushunadigan va ularni amalga oshirishga yordam beradigan do’st kerak. O’smirning do’stlari
bilan muloqoti ham o’ziga xos xususiyatlarga ega. Tengdosh bolalar bilan prinsipial tenglik
holatidagi munosabatlar muhitiga nisbatan o’smirdaalohida qiziqish boladi. Bu hol o’smirda
yuzaga keladigan shaxsiy kattalik hissining etik mazmuniga mos keladi.
14
Kattalar bilan muloqotda bolish tengdoshlari bilan bolgan muloqotning o’rnini bosa
olmaydi. O‘smir uchun tengdoshlari bilan bolgan muloqot u mustaqil harakat qiladigan o’zining
shaxsiy munosabatlari muhitiga ajraladi.
REFERENCES
1.
Югай A.X., Mираширова Н.A. “Oбщaя психология” – Taшкент 2014 г.
2.
SafayevN.S., Mirashirova N.A. “Umumiy psixologiya nazariyasi va amaliyoti“TDPU,
2013
y
3.
David G. Myers “Psychology” Hope College Holland, Michigan 2010 y.
