ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
172
BARLIQ BILIMLENDIRIW BASQISHLARINA ORTAQ POEZIYA
Darmenov Allayar Abdilxaq ulı
Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı tayanısh doktorantı
(Ulıwma bilim beriw mekteplerinde I. Yusupov ómiri hám dóretiwshiligine ajıratılǵan saatlarǵa
sholıw)
https://doi.org/10.5281/zenodo.10939364
Annotaciya.
Xalıq shayırı Ibrayım Yusupov dóretiwshiligin bilimlendiriw tarawınıń barlıq
basqıshlarında úyreniwge boladı. Maqalada ulıwma bilim beriw mektepleriniń “Oqıw”,
“Ádebiyat” sabaqlıqlarında shayır ómiri hám dóretiwshiligine ajıratılǵan saatlar boyınsha
sholıwlar jasaladı.
Gilt sózler:
Shayır Ibrayım Yusupov, sabaqlıq, ádebiyat, bilimlendiriw standartı, saat sanı,
poeziya.
COMPANION POETRY FOR ALL LEVELS OF EDUCATION
Abstract.
National poet Ibrayim Yusupov's work can be studied at all levels of education.
The article analyzes the hours devoted to the poet's life and work in the "Reading" and "Literature"
textbooks of secondary schools.
Key words:
Poet Ibrayim Yusupov, textbook, literature, educational standard, number of
hours, poetry.
СОПУТСТВУЮЩАЯ ПОЭЗИЯ ДЛЯ ВСЕХ УРОВНЕЙ ОБРАЗОВАНИЯ
Аннотация.
Творчество народного поэта Ибраима Юсупова можно изучать на
всех уровнях образования. В статье анализируются часы, посвященные жизни и
творчеству поэта в учебниках «Чтение» и «Литература» общеобразовательных школ.
Ключевые слова:
Поэт Ибраим Юсупов, учебник, литература, образовательный
стандарт, количество часов, поэзия.
Qaraqalpaqstan xalıq shayırı I. Yusupov dóretiwshiligin bilimlendiriw basqıshlarında
oqıtıw máseleleri boyınsha kishigirim maqalalar, qollanbalar bar bolıwına qaramastan, bul
boyınsha óz aldına úlken ilimiy miynet ele jaratılmaǵan. Shayır dóretiwshiligi qansha izertlengeni
menen ol qansha ısqılanǵan sayın qayta jarqıray túsetuǵın almaz sıyaqlı ilimiy obyektlerge tiykar
bola beredi. I. Yusupov dóretiwshiligi mektepke shekemgi hám mektep bilimlendiriwinde (baqsha
hám ulıwma bilim beriw mektepleri), kásip-óner hám qánigelestirilgen mekteplerde, shayır atına
qoyılǵan dóretiwshilik mektebinde, Prezident mektebinde, akademiyalıq liceylerde, joqarı oqıw
ornı bakalavriatı hám magistraturasında da tolıqlay ótiledi. Qaraqalpaqstan Respublikasında shayır
dóretiwshiligi úyrenilmeytuǵın birde-bir bilimlendiriw basqıshı joq.
Baslawısh klaslarda I. Yusupov dóretiwshiligine óz aldına toqtalmay, tek ǵana qosıqlarına
orın beriledi. Úyge tapsırma sıpatında olardı yadlaw beriledi. Qaraqalpaqstan Respublikası
mektepleri ushın sońǵı shıqqan sabaqlıqlar boyınsha analizleytuǵın bolsaq, 1-klass “Álipbe”
sabaqlıǵında hám “Oqıw” kitaplarında shayır qosıqları berilmegen, 2-klass oqıw sabaqlıǵında
Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik gimniniń avtorı sıpatında gimn menen qosa atı
kórsetiledi.
1
3-klastıń oqıw hám ana tili sabaqlıqları 2023-2024-oqıw jılınan baslap “Ana tili hám
1
Oqıw kitabı. B. Qutlımuratov hám basqalar. Nókis. “Qaraqalpaqstan”. 2018.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
173
oqıw sawatlılıǵı” degen atama menen shıǵa basladı hám bul eki pán bir kitap halına keltirildi. Bul
sabaqlıq jámi 5 baptan ibarat bolıp, sonıń jámi eki babında shayır qosıqları beriledi. 1-bólimde
“Pillekesh qız qosıǵı” atlı, 2-bólimde “Xalıq sózleri”, “Estelik”, “Adam hám kosmos”
2
atlı
qosıqları berilgen. 4-klasta oqıw sabaqlıǵında shayır qosıqları keltirilmegen.
5-klastıń 3-shereginde tastıyıqlanǵan tematikalıq reje boyınsha Ibrayım Yusupovtıń ómiri
hám dóretpeleri haqqında qısqasha maǵlıwmat hám “Jaqsı adamlar”, “Qaraqalpaqtı kóp maqtama
kózimshe” qosıqları berilgen bolıp, bular ushın bir saat ajıratılǵan. 6-klass ádebiyat sabaqlıǵında
3-sherekte “I. Yusupovtıń ómiri haqqında maǵlıwmat. “Ana tilime” qosıǵı” temasına bir saat,
“Shógirme”, “Kúnshıǵıs jolawshısına” qosıqlarına bir saat, jámi 2 saat berilgen.
7-klass ádebiyat sabaqlıǵında shayır dóretiwshiligine toqtap ótilmeydi. Bul klasta
tiykarınan erte dáwirdegi ádebiy miyraslar ótiledi. 8-klastıń 4-shereginde shayırdıń “Aral
elegiyaları” qosıǵına bir saat, “Búlbúl uyası” poemasına bir saat, jámi 2 saat ajıratılǵan. 9-klass
“Ádebiyat” sabaqlıǵında “I.Yusupovtıń ómiri hám dóretiwshiligi. “Ayt sen Ájiniyazdıń
qosıqlarınan”, “Seksewil”, “Kegeyli” qosıqları”na bir saat, “Tumaris” poemasına eki saat, jámi 3
saat ajıratılǵan. 10-klass ádebiyat sabaqlıǵında shayırdıń ómiri hám dóretiwshiligine óz aldına
keńirek toqtalıp bir saat ajıratılǵan bolsa, “Bul jer ele zor boladı”, “Sen degende” qosıqlarına bir
saat, “Bul qalanıń kóshesinen júrgende”, “Mustaqıllıq maydanınan ótkende” qosıqlarına bir
saattan, jámi 3 saat ajıratıladı.
Pitkeriwshi 11-klass oqıwshıları ushın I. Yusupovtıń dóretiwshiligi ádewir tereńirek
formada beriledi. Klass sabaqlıǵında shayır dóretiwshiligine barlıǵı bolıp 4 saat ajıratıladı.
1.I. Yusupov ómiri hám dóretiwshiligi
2. “Aktrisanıń ıǵbalı” poeması
3. “Ájiniyaz” operası
4. “Boranlı keshte”, “Jańa ásirge” qosıqları
Kórip turǵanıńızday, shayır dóretiwshiligi mektep oqıwshılarınıń oy órisi, bilim dárejesine
qaray ápiwayı balalar qosıqlarınan baslap iri kólemli poemalarına shekem bólistirilip
jaylastırılǵan. Hámme shayırlardıń dóretiwshiligi de bunday barlıq mektep oqıwshılarına ortaq
poeziya bola bermeydi. Ayırımları baslawısh klaslarǵa, ayırımları orta klaslarǵa yáki tek joqarı
klass oqıwshıları ushın arnalǵan bolıwı múmkin. Negizinde mektep sabaqlıǵına óz shıǵarmasınıń
eniwinıń ózi shayır adam ushın baxıt. Sebebi seni mıńlaǵan bala oqıwı, yadlawı, uzaq jıllar yadında
saqlap júriwi bul úlken baxıt. Sonıń menen birge bul úlken juwapkershilik te sanaladı. I. Yusupov
usınday baxıtqa da erisken hám sonday juwapkershilikti de sezine alǵan tulǵalı dóretiwshi insan
bola aldı. Onıń shıǵarmaların bir ǵana mektep bilimlendiriw basqıshında oqıtıw usılları boyınsha
da úlken ilimiy miynet jaratıwǵa boladı.
Ulıwma bilim beriw mektepleriniń “Ana tili”, “Tárbiya” sıyaqlı sabaqlıqlarında da shayır
shıǵarmaların mısal retinde alıwlar ushırasadı. Biraq biziń izertlew obyektimiz tek ǵana tikkeley
“Oqıw” hám “Ádebiyat” sabaqlıqları bolǵannan soń olarǵa dıqqat awdarmadıq.
Shayır dóretiwshiligin bilimlendiriwdiń túrli basqıshlarında ótiwge boladı hám ótilip
kiyatır. Mektepke shekemgi bilimlendiriwden baslap magistratura basqıshına deyin de shayır
dóretiwshiligin úyrene beriwge boladı. Biz sóz etip otırǵan mektep bilimlendiriwinde I. Yusupov
2
Ana tili hám oqıw sawatlılıǵı. Jıǵagúl Uspanova, Xurlixan Abdijabbarova. Tashkent. 2022.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
174
tiykarınan shayır sıpatında qaraladı. Onıń bizge belgili “Ǵarrı tuttaǵı gúz” ocherkler toplamı,
ondaǵı “Seydan ǵarrınıń gewishi” gúrrińi shayırdı sheber jazıwshı hám jurnalist sıpatında qarawǵa
da túrtki bola aladı. Jáne de ol birqatar ilimiy maqalalardıń da avtorı. Onıń ilim tarawındaǵı
izlenisleri joqarı oqıw ornı sabaqlıqlarında atap ótiledi.
Keyingi jılları bilimlendiriw tarawında rawajlanǵan eller tájiriybesin qollanıw
tendenciyaları keń tús almaqta. Finlandiya tájiriybesi, PISA standartları sıyaqlı terminler tez-tez
qulaqqa shalınadı. Sol tiykarda mektep programmaları da jańalanıp atır. Jasırarlıǵı joq, kópshilik
mektep sabaqlıqları 10-15 jıl aldınǵı tayarlanǵan nusqa tiykarında qaytadan baspadan shıǵıp
keledi. Ondaǵı bilimlendiriw standartları da sol qálpinde ózgerissiz qaladı. Házirgi bilimlendiriw
standartları ádewir jetilisip, oqıwshılardı bir waqıttıń ózinde birneshe dúnyalıq bilimlerdi iyelewge
múmkinshilik tuwdırıp atır. Shayır I. Yusupov ushın mektep sabaqlıqlarında berilgen saatlar da
hár jılı qısqarıp yáki kóbeyiwi múmkin. Biraq ta ol heshqashan da bul sabaqlıqlardan alıp
taslanbawı anıq.
REFERENCES
1.
Oqıw kitabı. B. Qutlımuratov hám basqalar. Nókis. “Qaraqalpaqstan”. 2018.
2.
Ana tili hám oqıw sawatlılıǵı. Jıǵagúl Uspanova, Xurlixan Abdijabbarova. Tashkent. 2022.
3.
И. Юсупов. Таңламалы шығармалары. Нɵкис. Қарақалпақстан. 1982.
