ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1376
COVID-19 NING ORGANLARGA TA’SIRI
Ahmedova Gulchehra Abdullayevna
Ilmiy Raxbar
Markayev Avaz O’skan O’g’li
G’oyibov Asilbek Dilshod O’g’li
Samarqand Davlat Tibbiyot Universiteti 1 Ichki kasalliklar kafedrasi assistenti, 1-son Davolash
ishi fakulteti 3-kurs 321-guruh
Samarqand Davlat Tibbiyot Universiteti Samarqand. O’zbekiston
https://doi.org/10.5281/zenodo.11103286
Annotatsiya.
Birinchi marta Xitoyning Uxan shahrida paydo bo'lgan COVID-19
pandemiyasi hozirgacha butun dunyodagi odamlar hayotiga zarar yetkazdi. Bu COVID-19 ning
deyarli barcha organlarga keng qamrovli ta'sir qilishi aniqlandi. Shu vaqtgacha virus organizmda
yallig'lanish, endotelit, giperkoagulyatsiya va shish paydo bo'lishiga olib kelganligi
aniqlandi.Qon aylanish sistemasida limfotsitopeniya, fibrin degradatsiyasi va DVS sindromi
kuzatildi venoz tromboemboliya, o'pka emboliyasi , tizimli va o'pka arterial trombozi va
emboliyasi, ishemik insult va miyokard infarkti kuzatildi.Yurakda o'tkir koronar sindrom, o’tkir
yurak etishmovchiligi, miyokardit va aritmiyaga olib kelganligi ma’lum. Qon tomirlari ichi
koagulyatsiyasi hatto yosh bemorlarda ham uchradi. Bemorlar ta'm hissi buzilganligi haqida
shikoyatlar qilishgan. Psixologik muammolar bemorlar orasida keng tarqaldi. Shu jumladan kam
hollarda tizimli eritematoz toshmalar ham kelib chiqqan.
Kalit so'zlar:
COVID-19, Endotelial disfunksiya, Giperkkoagulyatsiya, O’tkir buyrak
shikastlanishi, O'tkir respirator distress sindromi, Miokardit.
EFFECTS OF COVID-19 ON ORGANS
Abstract.
The COVID-19 pandemic, which first appeared in Wuhan, China, has so far
affected the lives of people all over the world. It has been found that COVID-19 has a widespread
effect on almost all organs. Until then, it was found that the virus caused inflammation,
endothelitis, hypercoagulation and swelling in the div. Lymphocytopenia, fibrin degradation and
DVS syndrome were observed in the circulatory system, venous thromboembolism, pulmonary
embolism, systemic and pulmonary arterial thrombosis and embolism, ischemic stroke and
myocardial infarction were observed. It is known to cause acute coronary syndrome, acute heart
failure, myocarditis and arrhythmia in the heart. Intravascular coagulation was found even in
young patients. Patients complained about a sense of taste. Psychological problems are common
among patients. In rare cases, systemic erythematous rashes have also occurred.
Key words:
COVID-19, Endothelial dysfunction, Hypercoagulation, Acute kidney injury,
Acute respiratory distress syndrome, Myocarditis.
ВЛИЯНИЕ COVID-19 НА ОРГАНЫ
Аннотация.
Пандемия COVID-19, впервые появившаяся в китайском Ухане, до сих
пор влияет на жизнь людей во всем мире. Установлено, что COVID-19 оказывает широкое
воздействие практически на все органы. До этого было установлено, что вирус вызывал
воспаление, эндотелит, гиперкоагуляцию и отек в организме. В системе кровообращения
наблюдались лимфоцитопения, деградация фибрина и синдром ДВС, венозная
тромбоэмболия, легочная эмболия, системные и легочные артериальные тромбозы и
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1377
эмболии, ишемические. наблюдались инсульт и инфаркт миокарда. Известно, что он
вызывает острый коронарный синдром, острую сердечную недостаточность, миокардит
и аритмию в сердце. Внутрисосудистое свертывание крови обнаружено даже у молодых
пациентов. Больные жаловались на нарушение вкусовых ощущений. Среди пациентов
часто встречаются психологические проблемы. В редких случаях также возникали
системные эритематозные высыпания.
Ключевые слова:
COVID-19, Эндотелиальная дисфункция, Гиперкоагуляция,
Острое повреждение почек, Острый респираторный дистресс-синдром, Миокардит.
Kirish qism
COVID-19 pandemiyasi birinchi marta Xitoyning Uxan shahrida paydo bo'ldi. U barcha
qit'alarga tez tarqaldi. SARS-CoV-2 respirator tizimi kasalliklari bor bemorlarda jadallik bilan
rivojlandi. Lekin,keyinchalik virus tanadagi har qanday organga ta'sir qilishi mumkin ekan. Og'ir
bemorlarda ko'pincha bir nechta organlar ta'sirlanganligi ko’rindi. Virus qon tomir endotelial
hujayralari, o'pka, yurak, miya, buyraklar, ichak, jigar, hiqildoq va boshqa to'qimalarda mavjud
bo'lgan angiotensin retseptorlariga ta’sir qildi. Bu organlarga bevosita zarar etkazishi mumkin.
Bundan tashqari, virus organizmda tizimli buzilishlar keltitib chiqardi bu o’z navbatida organlar
ishining buzilishiga sabab bo’ldi. Bemorni davolashda bir nechta organlarning shikastlanishini
baholash shart. Koagulyatsiya va qon tomir endoteliyasining buzilishi tez-tez uchradi, ammo
dastlabki bosqichlarda qon tomir ichi koagulyatsiya simptomlar kelib chiqmasligi ham mumkin.
Lekin ular ko'plab organlarning shikastlanishiga olib keladi. O'lgan bemorlarda yurak va buyrak
funktsiyasining buzilishi tez-tez uchrashi kuzatildi. Organlarning shikastlanishi o'tkir
infektsiyaning asorati sifatida uzoq vaqtdan keyin paydo bo'lishi mumkin. Turli organlarga virus
turli vaqtlarda ta'sir qilishi ham mumkin. Surunkali shikastlanishlarga olib kelishi ham kuzatildi.
Bemorlarda reabilitatsiya uzoq va qiyin davom etdi.
Asosiy qism
Yallig'lanish va endotelit
Boshqa kasalliklar bilan solishtirganda, COVID-19 oq qon hujayralari tomonidan
sitokinlarning ko'proq ishlab chiqarilishiga sabab bo’lgan. Katexolaminlarning ko'payishi
sitokinlar ko’payishiga sabab bo'lidi, bu gipersitokinemiya yoki sitokin chiqarish sindromi deb
ham ataladi. Organizmning ushbu noto'g'ri javobi tizimli yallig'lanishli javob sindromi , o'tkir
respirator distress sindromi , ko'p a'zolarning zararlanishi, shok va o'limga olib kelishi mumkin.
Yallig'lanish reaktsiyasi organizmdagi viruslar soni pasayganda ham kuchayishi mumkin.SARS-
CoV-2 ko'p a'zolardagi endotelial hujayralarni zaraladi va diffuz limfotsitar endotelitni keltirib
chiqardi, bu esa vazokonstriksiya keltirib chiqaradi. Yallig'lanish, giperkoagulyatsiya va shish
bilan birga keladigan gipoperfuziya organlar ishemiyasiga olib kelgan. Ammo antisitokin biologik
preparatlar va boshqa immunomodulyatsion terapiya bilan davolanayotgan bemorlarda COVID-
19 xavfi nisbatan pastroq.
Koagulyatsiyaga ta'siri
Qon ketish COVID-19da odatiy emas. Chuqur tomir trombozi, venoz tromboemboliya,
o'pka emboliyasi va o’pkali-yurak, tizimli va o'pka arterial trombozi va emboliyasi, ishemik insult
va miyokard infarkti haqida xabar berilgan.O’limga olib keluvchi ta’sirlar orasida chuqur tomir
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1378
trombozi o’pka emboliyasi asosiy hisoblanadi. Bunga yallig'lanish, trombotsitlar faollashishi,
giperkoagulyatsiya, endotelial disfunktsiya, qon tomirlarining spazmi, staz, gipoksiya,
mushaklarning immobilizatsiyasi va tarqalgan tomir ichidagi koagulyatsiya sabab bo'ladi. Isitma
va yallig'lanish giperkoagulyatsiyani keltirib chiqaradi va fibrinolizni buzadi. Sitokin interleykin-
6 (IL-6) darajasi giperkoagulyatsiya va kasallikning og'irligi bilan bog'liq. Ko'tarilgan
antifosfolipid antikorlar tromboz bilan bog'liq. Jigar prokoagulyant moddalar ishlab chiqarishni
oshiradi. Protrombin vaqti va faollashtirilgan qisman tromboplastin vaqti o'rtacha darajada
uzayadi. O'rtacha trombotsitopeniya kuzatiladi. C-reaktiv oqsil ko'tariladi. Sitokin bo'roni va
haddan tashqari tizimli yallig'lanish limfotsitopeniya prognostik hisoblanadi.Bemorga
tromboprofilaktika tavsiya qiladi. Past molekulyar og'irlikdagi yoki oddiy geparin, fondaparinuks
yoki apiksaban yoki rivaroksaban kabi to'g'ridan-to'g'ri og'iz orqali yuboriladigan
antikoagulyantlar bilan profilaktika qilish zarur. Geparinlar COVID-19 toj oqsillari bilan mahkam
bog'lanib, virusning hujayralarga kirishiga to'sqinlik qiladi. Geparinlar IL-6 ni ham pasaytiradi va
immun faollashuvini kamaytiradi. Tasodifiy bo'lmagan tadqiqot shuni ko'rsatadiki, mexanik
ventilyatsiyaga muhtoj bo'lgan bemorlarda tizimli antikoagulyantlar katta qon ketishini
ko'paytirmasdan o'limning kamayishiga olib kelgan. Biroq, boshqa etiologiyalar tufayli tizimli
antikoagulyatsiya foydali ekanligi isbotlanmagan. Kasalxonadan chiqqandan keyin uzoq
profilaktika qilish zarur.
O'pkaga ta'siri
Autopsiya tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, o'tkir davrda bemorlarda tizimsiz va fibrozsiz
klassik diffuz alveolyar shikastlanish aniqlangan. Bu endotelial va alveolyar hujayralarning
buzilishi natijasida yuzaga keladi. Bu suyuqlik va hujayra ekssudatsiyasiga va gialin membrana
hosil bo'lishiga olib keladi. O'tkir fibrinoz va pnevmoniya ham kuzatiladi. U alveolyar fibrin
agregatsiyasidan iborat. Havo yo'llarining yallig'lanishi mavjudligi Kapillyar o'tkazuvchanlikning
oshishi alveolyar va interstitsial shish paydo bo'lishiga olib keladi. Qon tomir angiogenezi
COVID-19 ning ajralib turadigan xususiyati hisoblanadi.Ko'krak qafasining KT da, COVID-19
bilan og'rigan bemorlarda plevral va periferik maydonlarning shaffofligi va konsolidatsiyasi
mavjud. Nafas olish etishmovchiligini davolashning bir qancha usullari mavjud. Burun orqali
Yuqori kislorod oqimi va invaziv bo'lmagan shamollatish bu bemorlarda qo'llaniladigan davolash
usullaridan biridir.
Yurakga ta'siri
COVID-19da yurak bilan bog'liq asoratlar o'pka va boshqa asoratlar bo'lmasa ham,
oldinroq kelib chiqishi mumkin. Yurakning ishemik shikastlanishi aniqlangan koronar arter
kasalligi (SAPR), latent SAPR bo'lgan va SAPR bo'lmagan bemorlarda paydo bo'lishi mumkin.
Birinchi ikkitasining asosiy sababi blyashka yorilishi va trombozdir. Oxirgisi kislorodning etarli
darajada ta'minlanmaganligi bilan bog'liq va MI ni taqlid qiladi. Blyashka yorilishi tufayli o'tkir
koronar sindrom uchun antikoagulyatsion terapiya foydali bo'lishi mumkin. Fibrinolitik terapiya
va perkutan koronar aralashuvni ko'rib chiqish mumkin. Biroq, COVID-19 davrida o'tkir MI kelib
chiqish darajasi kamaydi Ba'zi bemorlarda miyositlarning virus bilan zararlanish kuzatiladi.
Sitokin bo'roni kabi tizimli yallig'lanish reaktsiyasi to'g'ridan-to'g'ri virusli infiltratsiyasiz
miyokarditga olib kelishi mumkin. Bu yurak etishmovchiligi va aritmiyaga olib kelishi mumkin.
Bu infektsiyaning o'tkir bosqichi yo'qolganidan keyin va o'pkaning shikastlanishi bo'lmasa ham
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1379
sodir bo'lishi mumkin.Vafot etgan bemorlarning qariyb yarmida o'tkir yurak shikastlanishi va
yurak etishmovchiligi mavjud. Kasallikning dastlabki bosqichlarida nafas etishmovchiligi ustunlik
qiladi, keyingi bosqichlarda yurak shikastlanishi jiddiyroq bo'ladi. Qandli diabet, semizlik, yosh
va gipertenziyaning qon tomir xavf omillari nafas olish kasalliklariga qaraganda o'lim bilan
ko'proq bog'liq. Britaniyada COVID-19 o'limining to'rtdan bir qismi diabetga chalinganlar orasida,
1/6 esa surunkali o'pka kasalligi bilan og'rigan bemorlarda sodir bo'lgan. Troponin darajasining
oshishi o'lim bilan bog'liq. O’pka emboliyasi troponin ko'tarilishiga olib kelishi mumkin.
Qariyalarda asosan yurak yetishmovchiligi va yosh bemorlarda miyokardit ko'proq sabab bo'ladi.
Aritmiyalarga taxikardiya, bradikardiya va asistol kiradi. Ular yallig'lanish, miyokardit,
gipoksemiya, metabolik anormallik yoki dori-darmonlarga bog'liq bo'lishi mumkin.Yurak-qon
tomir asoratlari virusni asorati sifatida ko'p vaqt o'tgach sodir bo'lishi mumkin. Yallig'lanish
davom etishi va bildirmay rivojlanishi mumkin. Misol tariqasida, dislipidemiya, o'pka fibrozi va
avaskulyar nekroz COVID-19 bilan chambarchas bog'liq bo'lgan og'ir o'tkir respirator sindromdan
(SARS) omon qolgan ko'plab bemorlarda uzoq vaqt davomida rivojlangan.Angiotensinga
aylantiruvchi ferment ingibitorlari va angiotensin II retseptorlari blokerlari kabi tez-tez
ishlatiladigan dorilar COVID-19 infektsiyasi yoki uning asoratlari xavfini oshirishi isbotlanmagan
va ular to'xtatilmasligi kerak.
Buyrakga ta'siri
COVID-19 dializ va buyrak transplantatsiyasi bilan og'rigan bemorlarni holatini
qiyinlashtiradi . O’zbekistonda yoshi o'tgan bemorlarning taxminan 30 foizi surunkali buyrak
kasalligiga chalingan. Virus glomerulyar hujayralarda, o’tuvchi epiteliyda va buyrak
podotsitlarida uchraydi. O'tkir buyrak shikastlanishi odatda qandli diabet, gipertenziya, surunkali
buyrak kasalligi, gipoksemiya va koagulopatiya kabi tizimli anormalliklarga ikkilamchi bo'ladi.
Sitokin bo'ronlari keskin gipoperfuziya va o’tkir buyrak shikastlanishiga olib kelishi mumkin.
O'tkir buyrak shikastlanishi, shuningdek, giperventiliyasiya tufayli rabdomiyoliz yoki antiviral
vositalar, jumladan remdesivir kabi dorilar tufayli yuzaga keladi. Samarqandda mexanik
ventilyatsiya bo'lgan bemorlarning taxminan 90 foizida o’tkir buyrak shiksatlanishi rivojlandi.
O’tkir buyrak shiksatlanishi vaqtinchalik nafas etishmovchiligi bilan bog'liq holda yuzaga keladi.
Doimiy buyrak dializ terapiyasi va boshqa gemodializ uskunalari va jihozlarining etishmasligi
tufayli peritoneal dializdan ko'proq foydalaniladi. Kasalxonaga yotqizilgan bemorlarda, ayniqsa,
ular beqaror bo'lsa, ikkinchisi suboptimaldir. Peritoneal dializ uchun kateter odatda qorinning old
qismiga joylashtiriladi. Nafas olish etishmovchiligi tufayli moyil bo'lgan bemorlarda samarasi
kamroq. Kateterni qorin tomoniga qo'yish muammoni engillashtiradi.Buyrak transplantatsiyasini
qabul qiluvchilar orasida dastlab isitma bemorlarning atigi yarmida, diareya esa taxminan to'rtdan
birida kuzatiladi.
Oshqozon-ichakga ta'siri
Oshqozon-ichak (GI) alomatlariga ishtahani yo'qotish, ko'ngil aynishi, qusish, diareya va
qorin og'rig'i yoki noqulaylik kiradi. Ushbu alomatlar isitma, yo'tal kabi boshqa alomatlar bilan
yoki ularsiz paydo bo'lishidan oldin yoki boshlanishi mumkin. Pastki oshqozon-ichak trakti
retseptorlarga boy. Ba'zi bemorlarning axlatida buzilmagan yuqumli virus yoki virusning faqat
RNK va oqsil qismlari mavjud. Axlatda virus bo'lgan bemorlar uni davolash uchun ko'proq vaqt
talab etadi. Bemorlarning kichik foizida GI belgilari bo'lsa-da, najasda virusning yarmigacha
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1380
to'kilgan. Virus oqsili qobig'i oshqozon, o'n ikki barmoqli ichak va to'g'ri ichak hujayralarida ham
mavjud. Kasalxonaga yotqizilgan COVID-19 bemorlarining yarmidan ko'pi laktat dehidrogenaza
va jigar yoki o't yo'llarining shikastlanishini ko'rsatadigan boshqa jigar fermentlarining yuqori
darajasiga ega. Bu immunitet tizimining haddan tashqari faolligi yoki jigarga zarar etkazadigan
dorilar tufayli bo'lishi mumkin.
Miyaga ta'siri
Nevrologik o’zgarishlar alohida kuzatilishi yoki nafas olish yoki boshqa alomatlar bilan
birgalikda paydo bo'lishi mumkin. Nevrologik o’zgarishlar og'irroq kasallikka chalingan
odamlarda tez-tez uchraydi. Qondagi kislorod va karbonat angidrid darajasi nevrologik
o’zgarishlar rivojlanishiga hissa qo'shishi mumkin. Ularga bosh aylanishi, bosh og'rig'i, ongning
buzilishi, shu jumladan uyqu buzilishi va deliryum misol bo’ladi. Deliryum keng tarqalgan va uzoq
muddatli kognitiv buzilishlarga, shu jumladan xotira etishmovchiligiga olib kelishi mumkin.
Propofol benzodiazepinlar va deksmedetomidin kabi tez-tez ishlatiladigan sedativlarning
etishmasligi tufayli deliryumni kuchayishi mumkin. O'lgan bemorlarning ko’pchiligining miyasi
gipoksik o'zgarishlarni ko'rsatadi, ammo ensefalit yoki virus tufayli boshqa o'zgarishlar kam
hollarda ham uchrab turdi. Sitokin bo'roni esa miyaning yallig'lanishi va shishishiga olib kelishi
mumkin. Ba'zi bemorlarda tutilishga o'xshash alomatlarga olib kelishi mumkin bo'lgan simpatik
nerv buzilishlari kuzatildi. Miya arteriyasining tiqilib qolishi natijasida insult, hatto yosh
bemorlarda ham paydo bo'lishi mumkin ekaniligi ko’rindi. Ba’zida miyyada qon ketish, ataksiya
va tutilish kabi simptomlar kuzatildi. Anosmiya va disgeuziya, ya'ni ta'm sezgisining buzilishi
haqida bemorlar shikoyat qilishgan. Nerv og'rig'i, skelet mushaklarining zaifligi va og'rig'i, qo'l va
oyoqlarda og’riq yoki uyqusizlik ham kuzatildi.
Xulosa
COVID-19 faqatgina nafas olish tizimigagina emas balki boshqa organlar tizimiga ham
sezilarli darajada shikast yetqazishi mumkin ekani aniqlandi. U sitokinlar ko’payib ketishi va
sitokinlar bo’roniga sabab bo’ldi bu o’z navbatida o’limga sabab bo’ldi. Qisqa qilib aytganda
COVID-19 insonning har qanday organini shikastlashi mumkin.
REFERENCES
1.
https://www.google.com/url?q=https://www.nih.gov/&sa=U&sqi=2&ved=2ahUKEwj41
Pf1x-
uFAxUnFRAIHbL2Dl0QFnoECCAQAQ&usg=AOvVaw12rFvQXyXtsN2eWMsT6bo9
2.
Pulmonary arterial thrombosis in COVID-19 with fatal outcome: results from a
prospective, single-center, clinicopathologic case series. Lax S, Skok K, Zechner P, et al.
Ann Intern Med.
3.
How does coronavirus kill? Clinicians trace a ferocious rampage through the div, from
brain to toes. [Jun;2020 ];Wadman M, Couzin-Frankel J, Kaiser J, at al.
4.
Endothelial cell infection and endotheliitis in COVID-19. Varga Z, Flammer A, Steiger P,
et al. Lancet
5.
COVID-19 and thrombotic or thromboembolic disease: Implications for prevention,
antithrombotic therapy, and follow-up. Bikdeli B, Madhavan M, Jimenez D, et al. J Am
Coll Cardiol.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientifijournal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 4 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
1381
6.
Shifo.uz
7.
Sammu.uz
