224
SIFAT SO‘Z TURKUMIDA VALENTLIK
Begimqulova Sevara Faxriddinovna
Guliston davlat universiteti tayanch doktoranti.
https://doi.org10.5281/zenodo.12199676/
Anontatsiya
. Ushbu maqolada sifat so‘z turkumining valentlikka ta’siri, valentlik
tushunchasi va uning turlari haqida maʼlumotlar keltirilgan hamda uning nutqimizdagi oʻrni
misollar orqali yoritilgan. Soʻzning nutqda oʻrganilishi hamda uning boshqa soʻzlar bilan birika
olish qobiliyati aytib oʻtilgan.
Kalit soʻz:
valentlik, lugʻaviy valentlik, semantik valentlik, sintaktik valentlik, grammatik
shakl valentligi, soʻz tizmasi valentligi.
VALENCE AS AN ADJECTIVE
Abstract.
This article provides information about the effect of adjectives on valence, the
concept of valence and its types, and its role in our speech is highlighted through examples. The
study of the word in speech and its ability to combine with other words are mentioned.
Key words:
valence, lexical valence, semantic valence, syntactic valence, grammatical
form valence, word string valence.
ВАЛЕНТНОСТЬ КАК ПРИЛАГАТЕЛЬНОЕ
Аннотация.
В данной статье представлена информация о влиянии прилагательных
на валентность, понятие валентности и ее виды, а также на примерах освещена ее роль
в нашей речи. Упоминается изучение слова в речи и его способности сочетаться с другими
словами.
Ключевые слова:
валентность, лексическая валентность, семантическая
валентность, синтаксическая валентность, валентность грамматической формы,
валентность словесного ряда.
Tilshunoslikda XX asrda lisoniy birlikning substansial ma’nosi bormi yoki yoʻqmi degan
savol oʻrtaga tashlandi. Jahon tilshunosligida birinchi boʻlib G.Paul asos soldi va substansial
dialektika maktabini ochdi. Oʻzbek tilshunosligida XX asrning oxiri XXI asrning boshlarida Azim
Xojiyev, R.Rasulov va Eltazarovlar valentlik va substansial tilshunoslik yuzasidan tadqiqotlar olib
bordilar.
Valentlik atamasi dastlab kimyo fanidan kirib kelgan va uni kimyoviy atama sifatida
koʻramiz. Tilshunoslikdagi valentlik tushunchasining mohiyati ham kimyo fanidagidek. Valentlik
bu — lisoniy birliklarning birikish va biriktirish imkoniyatidir. Birikishi lozim boʻlgan leksemalar
225
ma’no va grammatik jihatdan mos boʻlishi lozim. Bunga: it vovulladi, chumchuq sayradi, eshak
hangradi, odamlar kuldi, ot kishnadi, soʻzlar yozildi, shamol esdi kabi misollarni keltirish mumkin.
Bir leksemaning ongdagi birikish imkoniyati valentlik ekan, uning nutqda voqelanishi
sintaktik aloqa hisoblanadi. Masalan, bir elementni olaylik, uning valentligi ro‘yobga chiqmagan,
namoyon bo‘lishi uchun sharoit talab etiladi.Lisoniy birlik ham shunday birikish va biriktirish
imkoniyatiga ega. Valentlik ham insoniyat, jamiyat a’zolari ongida yashaydi. Masalan,
yoz
leksimasini olaylik, kishi ongida bir qancha bo‘sh o‘rniga ega holatda mavjud.
Yoz
leksimasi
nutqda voqelanib, bir qancha leksema bilan birikish imkoniyatiga ega. Bu leksemani sifatlar bilan
kengaytiramiz;
chiroyli yoz, katta yoz, kichik yoz, mayda yoz, bejirim yoz, lotincha yoz, ruscha yoz
va hakoza.Ammo yuqorida aytganimday leksemalar hamma bir turdagi ma’no tashiydigan so‘zlar
bilan birikib ketolmaydi. Chiroyli yoz birikmasi o‘rniga
go‘zal yoz
deyolmaymiz yo
latofatli yoz
deyolmaymiz. Turli xil elementlar bir biriga mos bo‘lgandagina birika olganligi kabi lisoniy birlik
ham ma’no va grammatik jihatdan muvofiq bo‘lmog‘i lozim.Boshqacha aytganda biriktiruvchi
leksema birikishi lozim bo‘lgan leksemani nafaqat ma’no jihatdan,balki bir grammatik shaklda
ham mos bo‘lishini talab etadi.Shunga ko‘ra valentlik lug‘aviy va sintaktik qatlamga ajraladi.
Lugʻaviy valentlik — ikki birikuvchi leksemaning ma’no jihatdan birikishi. Masalan, sifat
va otlarning birikuvida ko‘radigan bo‘lsak,
o‘ktam yigit,latofatli qiz
; biz
latofatli yigit
yoki
o‘ktam
qiz
deya olmaymiz.Yana misol qilib “Eshak qattiq hangradi”, “Qiz sokin kuyladi”ni olishimiz
mumkin. Xuddi shunday hangramoq so‘zi eshakka hos bo‘lganligi uchun “mayin, sokin’’ so‘zlari
bilan birika olmaydi. Bunday birikmalardan foydalansak juda qoʻpol gʻalizlik qilgan boʻlamiz.
Semantik valentlikni sodda qilib soʻz turkumlarining birika olish qobiliyati desak
mubolagʻa boʻlmaydi. Masalan, chiroyli qadam — sifat + ot, shahdam qadam bosmoq — ravish +
fe’l, koʻp daftar — ravish + ot, oʻqiydigan talaba — sifatdosh + ot, koʻplab bahonalar —
ravishdosh + ot.
Sintaktik valentlik — tobe hokimlik munosabatidagi izchil birikishdir. Bunga yana
sifatlardan misol qilib quyidagilarni ko‘rishimiz mumkin: Ko‘zining
qorasiga qaradi
—
boshqaruvli aloqa;
go‘zal qiz
— bitishuvli aloqa; Inson
yalqovining bahonasi
ko‘p— moslashuvli
aloqa.
Grammatik shakl valentligi. Leksemaga Grammatik shakl qo‘shilganda ularning
birikuvchilari orasida jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradi.Grammatik shakl o‘zi qo‘shilib kelgan
leksemaning ma’noviy va sintaktik valentligini yo kengaytiradi, yoki cheklaydi.Buni tushunish
uchun
bola
leksemasini grammatik shaklsiz va grammatik shakllangan holatida valentlik
imkoniyatini taqqoslash kifoya:
226
Katta
bola
Kichik
Yig‘loqi
Yoqimtoy
Gapdon
O‘qimishli
A’lochi
Kichik
bolacha
Yig‘loqi
Yoqimtoy
Gapdon
Ayon bo‘ladiki, yuqoridagi jadvalda
bola
leksemasining birikuv imkoniyati kichraytirish -
cha
qo‘shimchasi hisobiga toraygan.
Sifat so‘z turkumi sifatida tilshunoslikda leksik-semantik, morfologik, uslubiy, formal-
funksional jihatidan o‘rganilgan.Tarixga nazar solsak, dastlabki tekshirish olib borgan ko‘p
turkologlar turkiy tillar tizimida sifatlarning alohida so‘z turkumi ekanligiga shubha bilan
qaraganlar. Ular sifat va ot kategoriyalarini tashqi shakllariga asoslanib bir o‘ringa qo‘yib
tekshirgan [M.Sodiqova, 1974, 4]. Qozoq-qirg‘iz, turk-tatar tillari ustida ishlagan
P.M.Melioranskiy (1894) va M.A.Kazembek (1839) kabi tilshunos olimlar sifat kategoriyasini
alohida so‘z turkumi tarzida ajratib beradi va sifatning o‘ziga xos chog‘ishtirma daraja belgisi
borligini ta’kidlab o‘tishadi [M.Sodiqova, 1974, 4].
Hozirgi o‘zbek tilshunosligi fani asrimizning 20-yillarida vujudga kelgan bo‘lib, unga
Fitrat va uning zamondoshlari Elbek, Munavvar Qori, G‘ozi Olim, Qayum Ramazon kabi olimlar
tamal toshini qo‘ygan desak adashmagan bo‘lamiz. Tilimizda mavjud jamiki so‘zlar u mustaqil
so‘z bo‘ladimi, yordamchi so‘z bo‘ladimi, o‘zining butun ma’no xususiyatlari, tovlanishlari
boshqa bir so‘z bilan bog‘lanish jarayonida namoyon bo‘ladi. Bu esa, albatta, valentlik, ya’ni
so‘zlarning o‘zaro bog‘lanish va birikish imkoniyati orqali yuzaga chiqadi. Qaysidir so‘zlarning
bu imkoniyati keng,qaysilarida esa tor.
Valentlik to‘g‘risida tilshunoslikda o‘xshash va farqli qarashlar talaygina. Valentlik bu
sintaksis ichidagi jarayonlarning zamirida yotgan juda muhim bir tayanch yoki asosdir. Valentlik
so‘zga substansial yondashuvning natijasi sifatida so‘zning ichki imkoniyati, so‘zga xos muayyan
227
semantik xususiyat sifatida baholanadi. Murakkab tushuncha ifodalovchinutq birliklaridan tortib,
fikr ifodalovchi nutq birliklarining yuzaga kelishi bevosita so‘z valentligi bilan bog‘liqdir. Ayni
vaqtda so‘zlarning nutqda birikib kelishi mutlaq hodisa emas, balki nisbiydir. Chunki so‘zlar
grammatik model taqazo etgan har qanday so‘zlarga emas, balki ulardan ba‘zilariga birikadi.
Demak, so‘zlarning o‘zaro birikish imkoniyati chegaralangan bo‘lib, bu har bir so‘zning
ma‘no imkoniyati bilan o‘lchanadi.
Aniqrog’i, birikuvchi so‘z sememalarining semalar tarkibida shu sememalarni biriktirish
qobiliyatiga ega, har ikkala sememaga umumiy xos semantik komponentlar (klassemalar) bo‘lib,
semantik sintagma sememalari shu semalar orqali o‘zaro birikadi, mantiqiy munosabatga
kirishadi. Ko‘rinadiki, so‘zlar ba’zi so‘zlar bilan semantik birikib, sintaktik konstruksiyani hosil
qilsa, boshqa so‘zlar bilan faqat lisoniy fakt, nominativ birlik xarakteriga egaligi bilangina
umumiylikni hosil qiladi, ya’ni ular o‘zaro mantiqiy aloqaga kirishmaydi. Bunday munosabatga
kirishganda ham, bu faqat sun’iy, shaklan bo‘lib, obyektiv turlicha faktlar bilan tasdiqlanmaydi.
Qiyoslang: semiz xolodilnik, to‘rtburchak velosiped, odamni o‘qimoq kabilar.
Xulosa qilib aytganda tilshunoslikdagi valentlik tushunchasi mohiyati kimyo fanidagiga
oʻxshab birikish imkoniyatiga ega. Valentlik tushunchasi nutqimizni ravon va bejirim qilish uchun
muhim hisoblanadi. Soʻz birikmalarini toʻgʻri qoʻllay olmaslik nutqimizda sezilarli dagʻallikni
keltirib chiqaradi. So’zlayotganimizda soʻzlarimiz hamda gaplarimiz bir-biriga maʼno va shakl
jihatdan mos kelishi lozim.
REFERENCES
1.
R.Sayfullayeva. Hozirgi ozbek adabiy tili. Toshkent. 2020.
2.
B.Mengliyev . Hozirgi ozbek tili. Toshkent. 2018.
3.
Cyberleninka.ru
4.
Ergasheva D.A. Odil Yoqubov asarlarida inson ruhiy holati ifodalanishining lisoniy
manzarasi // Сўз санъати халқаро журнали. – Тошкент, 2020. №1, 2-jild. ISSN: 2181-
9297 Doi Journal 10.26739/2181-9297. – B. 99-103. (10.00.00 № 31)
5.
Sayfullayeva va hammualliflar. “Hozirgi O’zbek tili” Toshkent-2023. “Tafakkur avlodi”
B.301-380
6.
Azamat O‘rolov “O‘zbek tili morfologiyasida nomutanosiblik”monografiya.Guliston-
2022 “Ziyo nashr-matbaa”XK B-63-94.
7.
Maqsuda odiqova “Hozirgi o‘zbek tilida sifat” Toshkent -1974. “Fan”
