ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
51
TALABALARDA TANQIDIY FIKRLASHNI SHAKLLANTIRISH TEXNOLOGIYASI
Qaypenova Tazaxan O'tenazarova
Nukus Davlat pedagogika institute Pedagogika fakulteti "Pedagogika" kafedrasi
stajor o'qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.13763498
Annotaciya.
Ushbu maqola maqsadi talabalarga tanqidiy fikrlashni shakllantirishning
texnologiyalarini o‘rgatish. Maqola aynan oliy ta’lim o‘quv yurti talabalariga asoslangan.
Tanqidiy fikrlash — bu odamlardan fikr yuritishni va ularning e’tiqodlari va harakatlarini
boshqaradigan qarorlar qabul qilishga e’tibor berishni talab qiladigan fikrlash usuli.
Kalit so‘zlar:
Talaba, fikr, texnologiya, bilim, ta’lim tarbiya, rivojlanish,
TECHNOLOGY OF DEVELOPING CRITICAL THINKING AMONG STUDENTS.
Abstract.
The purpose of this article is to teach students the techniques of forming critical
thinking. The article is based on the students of the higher education institution. Critical thinking
is a way of thinking that requires people to reflect and pay attention to making decisions that guide
their beliefs and actions.
Keywords:
Student, thought, technology, knowledge, education.
ТЕХНОЛОГИЯ ФОРМИРОВАНИЯ КРИТИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ У
СТУДЕНТОВ
Аннотация.
Цель данной статьи – научить студентов приемам формирования
критического мышления. Статья написана на примере студентов высшего учебного
заведения. Критическое мышление — это образ мышления, который требует от людей
размышлять и уделять внимание принятию решений, которые определяют их убеждения
и действия.
Ключевые слова:
Студент, мысль, технология, знание, образование, развитие.
Inson qadrini ulug‘lash, aholimiz manfaatlarini ta’minlash, buning uchun kuchli iqtisodiyot
barpo etish bizning asosiy vazifamizdir. Shu maqsadda 2024-yilni mamlakatimizda
“Yoshlar va
biznesni qo‘llab-quvvatlash yili”
, deb e’lon qildik.
Shunday ekan har bir yosh oz ishining ustasi erkin fikrlay oladigan inson bolishi uchun
yoshlarda tanqidiy fikrlashning texnologiyalarini rivojlandirishimiz kerak. Talabalarning tanqidiy
fikrlashini rivojlantirish texnologiyasi birinchi navbatda talabani qiziqtirishga (unda
tadqiqotchilik, ijodiy faollikni uyg‘otish), so‘ngra unga materialni tushunish uchun shart-
sharoitlarni ta’minlash, keyin olingan bilimlarni umumlashtirish va amaliyotda qo‘llashda yordam
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
52
berishga qaratilgan strategiya va metodlar to‘plamini o‘z ichiga oladi. Maqolamizda biz
talabalarda tanqidiy fikrlashni rivojlantirishda ta’lim mazmunining tuzilishini hisobga olish va
fikrlashning tabiati va turlari, xususiyatlari, o‘xshashlik va farqlari, tanqidiy fikrlashning
mazmunli komponentida ijodiy fikrlash haqidagi bilimlarni o‘z ichiga olishi kerakligidan kelib
chiqdik. Bundan tashqari, talabalar tanqidiy fikrlash, tanqid va o‘z-o‘zini tanqid qilish kabi
tushunchalar haqida tushunchaga ega bo‘lishlari kerak. Pedagogik tizimda ta’lim
texnologiyalaridan foydalanish talabalarning darsning maqsadi, mazmuni va tuzilishini aniqlashda
ishtirok etishini ta’minlaydi, chunki ular kompyuter yordamida turli xil va keng qamrovli
ma’lumotlardan foydalanish imkoniyatiga ega.
“Tanqidiy fikrlash” tushunchasi XX-asr o‘rtalarida pedagogika faniga kirib kelgan.
Birinchilardan bo‘lib tanqidiy fikrlash atamasi K. Popper tomonidan ishlatilgan. Unga
ko‘ra har bir tirik organizm muammolarni “hal qiluvchi” vazifasini bajaradi
.
Atrofdagi
ma’lumotlar dunyo tirik organizmning ma'nosini tasdiqlash yoki rad etish sifatida qaraladi bu
hodisani oldindan beradi. Bunday vaziyatda tanqidiy fikrlash – haqiqatni izlash va xatoni bartaraf
etish usuli sifatida ishlaydi. Tanqidiy fikrlash masalasi bo‘yicha ish olib borgan xorijiy
mutaxassislardan, E. De Bono, J.Daniya, M. Lipman, D. Halpern, D. Klouz. A. E. Petrovlarning
so‘zlariga ko‘ra, tanqidiy fikrlash refleksiv xususiyatga ega bo‘lib, bunda inson o‘z tafakkurini va
uning to‘g‘riligini o‘rganadi. A. Veretennikova tanqidiy fikrlashni belgilashda, uni baholashni
shakllantirishga qaratilgan ruhiy holatlar, xususiyatlar va jarayonlar tizimi sifatida taqdim qiladi.
V.A.Shamis va L.A.Malts ta’kidlaganidek, tanqidiy fikrlash – xatolarni topish va ularni
tuzatishni o‘z ichiga oladi.
I.A.Pshonkovskayaning asarlarida tanqidiy fikrlash – aks ettirish va baholashning
murakkab jarayoni, shuningdek unga ijodiy fikrlash asos sifatida qaraladi. Uning fikricha, ijodiy
va tanqidiy fikrlash jarayonlari o‘zaro bog‘liq deb qaraladi.
Tanqidiy fikrlashning eng to‘liq tavsifini taniqli
monografiya muallifi D. Halpern bergan,
ya’ni unga ko‘ra: “Tanqidiy fikrlash – bu kerakli yakuniy natijaga erishish ehtimolini oshiradigan
kognitiv texnikadan foydalanishdir”. Ushbu ta’rifda tanqidiy fikrlash – fikrlashni nazorat qilish,
asoslash va maqsadga muvofiqligi bilan ajralib turadigan narsa sifatida va muammolarni hal qilish,
xulosalar chiqarish, ehtimoliy baholash va qaror qabul qilishda qo‘llaniladigan fikrlash turi sifatida
qaraladi. Shu bilan birga, bunda fikrlovchi muayyan vaziyat va hal qilinadigan vazifa turi uchun
asosli va samarali bo‘lgan ko‘nikmalardan foydalanadi.
Tanqidiy fikrlash-bu qo'llab-quvvatlash nuqtasi, tabiiy g'oyalar va ma'lumotlar bilan o'zaro
aloqa qilish usuli. Biz shu ma'lumotni tanlash muammosi bilan ishlaymiz.
Talabalarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish texnologiyasi quyidagilarni o‘z ishiga oladi.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
53
1-jadval
Fikr inson faoliyati, uning o’zligini kuchi, qudratini, o’zligini tashkil qiluvchi ma’naviy-
insoniy sifatdir. Fikr rivoji ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning asosiy xarakatlantiruvchi kuch
bo’lganligi uchun fikr rivojining tarixi inson munosabatini, xayotning belgilovchi asosiy ijtimoiy
tamoyillar tarixiga bog’liq.
Tanqidiy fikrlash qobiliyati ta’limni axborotlashtirish sharoitida olingan o‘quv va ilmiy
ma’lumotlarni malakali tahlil qila oladigan, o‘rganilayotgan faktlar, normalarning muvofiqligini
aniqlash asosida o‘z mulohazalarini shakllantirishi va qadriyatlar, o‘zi va atrofdagi voqelikka
tanqidiy munosabatni rivojlantirishi kerak bo‘lgan talabalar uchun alohida ahamiyatga ega.
Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish haqida professor-o‘qituvchi va talabalar o‘rtasidagi
talabalarning olingan ma’lumotlardan asosiysini ajratib olish, undagi qarama-qarshi fikrlarni
aniqlash,
asosli
xulosalar
chiqarish
qobiliyatini
rivojlantirishga qaratilgan o‘zaro
munosabatlarning maxsus tashkil etilgan jarayondir. Oliy ta’lim muassasasida ta’lim, birinchi
navbatda, talabalarning bilish faoliyatini boshqarish jarayonidir. Bilish faoliyati tarkibida tanqidiy
fikrlashning 11-o‘rnini aniqlash uchun xorijiy va mahalliy tadqiqotchilarning konsepsiyalarida
shakllantirilgan ushbu turdagi fikrlashning asosiy xususiyatlarini aniqlash muhim ahamiyatga ega.
Tadqiqotchilar tomonidan aniqlangan tanqidiy fikrlashning asosiy xususiyatlari
talabalarning o‘quv-bilish kompetensiyalarining tizimli komponentlari bo‘lib, ular tashkil etish,
maqsad qo‘yish, rejalashtirish, tahlil qilish, fikrlash, o‘z-o‘ziga baho berish usullarini o‘z ichiga
oladi. Tanqidiy fikrlashni rivojlantirishning yuqori darajasi oliy ta’limdagi o‘quv jarayonining
samaradorligini oshirish va talabalarning o‘quv-bilish kompetensiyalarini izchil rivojlantirishni
ta’minlash imkonini beradi.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
54
Anʼanaga koʻra, tanqidiy fikrlashning turli xil shakllanish taʼriflari mavjud:
Javob yoki xulosaga kelish uchun axborotni faol, mohirona shakllantirish, qo‘llash, tahlil
qilish, sintez qilish va baholash jarayoni.
Aniq, oqilona, ochiq fikrli va asosli intizomli fikrlash.
Maqsadli, oʻz-oʻzini tartibga soluvchi xulosa, sharhlash, tahlil qilish, baholash va xulosa
qilish, shuningdek, ushbu xulosaga asos boʻlgan dalillar, kontseptual, uslubiy, mezon yoki
kontekstual tushunchalarni tushuntirish“.
Eʼtiqodimizni shakllantirishda aqldan foydalanish talab etiladi.
Qiziqarli skeptitsizm sanʼati va mahorati
(McPeck, 1981)
Tartibga solish va aniqlashtirish, samaradorlikni oshirish, fikrlashdagi xatolar va
notoʻgʻrilikni tan olish kabi narsalar orqali oʻz fikrlash haqida oʻylash. Tanqidiy fikrlash qattiq
fikrlash emas va u muammolarni hal qilishga (oʻz tafakkurini takomillashtirishdan tashqari)
yoʻnaltirilmaydi. Tanqidiy fikrlash ichki yoʻnaltirilgan boʻlib, fikrlovchining ratsionalligini
maksimal darajada oshirishga qaratilgan. Inson tanqidiy fikrlash yordamida muammolarni hal
qilmaydi, tanqidiy fikrlash yordamida oʻz fikrlash jarayonini yaxshilaydi.
Ehtiyotkorlik bilan tahliliy aniqlashga asoslangan baholash.
Tanqidiy fikrlash — bu odamlardan fikr yuritishni va ularning eʼtiqodlari va harakatlarini
boshqaradigan qarorlar qabul qilishga eʼtibor berishni talab qiladigan fikrlash usuli. Tanqidiy
fikrlash odamni mantiqiy xulosalar chiqarishga, murakkab maʼlumotlarni qayta ishlashga,
narsalarga turli tomonlardan qarashga o‘rgatadi, shuning uchun ular ishonchliroq xulosalar
chiqarishi mumkin .
Tanqidiy fikrlashning yettita tanqidiy xususiyati mavjud: izlanuvchan va ishtiyoqli, har
xillarga ochiq, tizimli fikrlashga qodir, analitik, haqiqatda qatʼiyatli, tanqidiy fikrlashda ishonchli
va keyin etuk.
Xulosa qilib aytganimizda
tanqidiy fikrlash – fikrlashni nazorat qilish, asoslash va
maqsadga muvofiqligi bilan ajralib turadigan narsa sifatida va muammolarni hal qilish, xulosalar
chiqarish, ehtimoliy baholash va qaror qabul qilishda qo‘llaniladigan fikrlash turi sifatida qaraladi.
Shu bilan birga, bunda fikrlovchi muayyan vaziyat va hal qilinadigan vazifa turi uchun
asosli va samarali bo‘lgan ko‘nikmalardan foydalanadi. Tanqidiy fikrlash-bu qo'llab-quvvatlash
nuqtasi, tabiiy g'oyalar va ma'lumotlar bilan o'zaro aloqa qilish usuli. Biz shu ma'lumotni tanlash
muammosi bilan ishlaymiz. Talabalarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish texnologiyalari hozitgi
vaqtta kelajagimiz bolgan yoshlar uchun juda zarur.
ResearchBib IF-2023: 11.01, ISSN: 3030-3753, Valume 1 Issue 7
ISSN: 3030-3753. VOLUME 1, ISSUE 2
55
REFERENCES
1.
2024 yil Yoshlar va biznesni qo‘llab-quvvatlash yili deb e’lon qilindi. Shavkat Mirziyoyev
2.
INDIVIDUAL TA’LIM TAMOYILLARI ASOSIDA TALABALARNING TANQIDIY
FIKRLASHINI RIVOJLANTIRISH TEXNOLOGIYALARI. OMONOVA MUXLISA
DO‘STNAZAR QIZI. 2023 yil, 11-s.
3.
Загашев И.О., Заир-Бек С.И. Критическое мышление: технология развития: пособие
для учителя. – СПб; Альянс «Дельта», 2003.
4.
Quronov M. O‘zbekistoո umսmiy o‘rta ta’lim maktablarida milliy tarbiyaոiոg ilmiy
pedagogik asοslar: Ped. Fan. dokt. Diss-T: 1998
5.
INDIVIDUAL TA’LIM TAMOYILLARI ASOSIDA TALABALARNING TANQIDIY
FIKRLASHINI RIVOJLANTIRISH TEXNOLOGIYALARI. OMONOVA MUXLISA
DO‘STNAZAR QIZI. 2023 yil, 10-s.
6.
Facione, Peter A. „Critical Thinking: What It is and Why It Counts“ (PDF).
insightassessment.com
(2011).
2013-yil
29-iyulda
asl
nusxadan arxivlangan.
Qaraldi: 2012-yil 4-avgust.
7.
Mulnix, J. W. (2010). "Thinking critically about critical thinking". Educational Philosophy
and Theory 44 (5): 471. doi:10.1111/j.1469-5812.2010.00673.x.
8.
Cite document. Critical Thinking: A Question of Aptitude and Attitude? 37573705, doi
10.5840 inquiryctnews 20102524
9.
Carmichael, Kirby; letter to Olivetti, Laguna Salada Union School District, May 1997.
10.
TheFreeDictionary.com. Qaraldi: 2016-yil 30-noyabr.
11.
Book Reviews and Notes : Teaching Thinking Skills:
Theory and Practice. Joan Baron and
Robert Sternberg. 1987. W.H. Freeman, & Co., New York. 275 pages. Index. ISBN 0-7167-
1791-3. Paperback". Bulletin of Science, Technology & Society 8 (1): 101. February 1988.
12.
Facione, Peter A.; Facione, Noreen C. (March 1993). "Profiling critical thinking
dispositions". Assessment Update 5 (2): 1–4.
