Mart, 2025-Yil
182
YOSH VOLEYBOLCHILARNI DASTLABKI O’RGATISH BOSQICHIDA MAXSUS
JISMONIY SIFATLARNI RIVOJLANTIRISH
Obidov Sardor Raxmanovich
Toshkent xalqaro moliyaviy boshqaruv va texnologiyalar universiteti.
Jismoniy tarbiya va sport mashgʻulotlari nazariyasi va metodikasi mutaxassisligi
1- kurs magistranti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15052517
Annotatsiya.
Ushbu maqolada yosh voleybolchilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirish
orqali jismoniy tayyorgarlik darajasini oshirish va maxsus mashqlarni sport turlariga qarab
mashqlarni mashg’ulotlarning tarkibiy qismiga kiritish orqali texnik-taktik malakalar shakllanishi
haqida ma’lumot berilgan.
Kalit sо‘zlar:
Harakat sifatlari, morfo-kuch omili, tezkor-kuch chidamkorligi, kompleks
mashqlar, sifat va miqdor parametrlari, dinamik tavsifi.
Abstract.
The article presents the results of research on the general and special physical
training of young volleyball players in the first years of sports using a wide range of exercises.
Key words:
motor qualities, morpho-power factor, speed-power endurance, complex
exercises, qualitative and quantitative parameters, dynamic description.
KIRISH
Aholini jismoniy tarbiya va sportga jalb qilish va sport turlari orqali sog’lomlashtirish azal-
azaldan e’tirof etib kelinmoqda. Bu esa sog’lom muhitni yaratibgina qolmay, har bir yosh avlodni
ijobiy va ijodiy tomonga yо‘naltirishga xizmat qiladi. Bu borada sо‘nggi yillarda davlatimiz
tomonidan a’lohida e’tibor qaratilayotgani barchamizga ayondir. Ayniqsa bu borada chiqayotgan
har bir qaror va farmonlar jismoniy tarbiya va sportning rivojlanishiga zamin yaratib kelmoqda.
Shuni e’tirof etish joizki, bugungi kunda davlatimizda sport о‘yinlarining kundan kunga
raqobatbardosh darajaga aylanib ketayotganligi va sport jamoalarining shakllanib borish darajasi
yuqorilayotganligining shoxidi bо‘layabmiz. Ayniqsa voleybol sport turi yoshlarda jamoaviylikni,
ahillikni, birdamlikni, bir-birlariga mehr oqibatni oshirishda ham roli beqiyosdir. Voleybol bilan
shug’ullanish uchun bolalarni tanlashda boshqa kо‘rsatkichlar bilan birgalikda faqatgina jismoniy
rivojlanganlik, jismoniy va texnik tayyorgarlik kо‘rsatkichlari yordamida aniqlash mumkin
bо‘lmagan о‘yin faoliyatiga qobiliyatlarini rivojlantirish va namoyon etishga sabab bо‘luvchi
shaxsiy sifat va xususiyatlarini aniqlash alohida ahamiyatga ega.
Mart, 2025-Yil
183
ASOSIY QISM
E’tirof etish zarurki, har bir sport turida kо‘zda tutilgan maqsad va vazifalarni amalga
oshirishda xilma-xil jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Ularda asosan jismoniy tayyorgarlik
darajasini oshirish va maxsus mashqlarni (sport turlariga qarab) о‘rgatish asosiy maqsad
hisoblanadi.
Barcha mashqlar о‘zining yо‘nalishiga qarab mashg’ulotlarning tarkibiy qismiga kiritiladi.
Bular quyidagilardir: umumiy jismoniy; maxsus jismoniy; texnik; taktik; integral (yahlit
о‘yin). Har bir tayyorgarlik turlarining о‘ziga xos yetakchi vositalari mavjud bо‘lib ular yordamida
mos vazifalar yechiladi.
Shu bilan birga bir tayyorgarlik turiga oid bо‘lgan mashqlar boshqa tayyorgarlik turidagi
mashqlar bilan yaqindan bog’langan bо‘ladi. Masalan, shug’ullanuvchida tezkor-kuch sifati zarur
darajada rivojlanmagan bо‘lsa u hujum zarbasi berish texnikasini bajara olmaydi. Bu holda tezkor-
kuch sifatini rivojlantirishga oid mashqlarni berish maqsadga muvofiq bо‘ladi. Chunki hujum
zarbasini berishning takrorlash xajmini oshirish bu holda samara bermaydi. Harakatlariga
о‘rgatishda vositalarning samarasi kо‘p hollarda ularni qо‘llash uslublariga bevosita bog’liq
bо‘ladi. Uslublarni tanlashda qо‘yilgan vazifa, shug’ullanuvchilarning tayyorgarlik darajasi, aniq
sharoitlarga bog’liq holda tanlanadi va amalga oshiriladi.
Qо‘yilgan vazifaga bog’liq ravishda aynan bir vositani turli uslublarda qо‘llab turlicha
foydalanish mumkin. Bundan tashqari har bir tayyorgarlik turida vazifalar va turlarning ketma-
ketligi ham ma’lum mantiqiy bog’liqlikka egadir.
Bir tayyorgarlik turidagi vazifalar sifat jihatidan о‘zgarib keyingi tayyorgarlik turiga zamin
yaratadi.
Masalan, tayyorgarlik mashqlari о‘rganilayotgan texnik usulni umumiy tuzilishini ifoda
etadi.
Yaqinlashtiruvchi mashqlar maxsus jismoniy tayyorgarlikdan texnik tayyorgarlikka
о‘tishda kо‘prik vazifasini o‘taydi. Ma’lum murakkablik asosida qurilgan texnik mashqlar taktik
kо‘nikmalarni shakllantirishga yordam beradi. Shu asosda keyinchalik yakka tartibdagi taktik
harakatlar о‘rganiladi.
Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo)
tarbiyalashda maxsus mashqlarni о‘rgatish asosiy о‘rin tutadi. Shu yо‘lda umumta’lim
maktablarning sport tо‘garaklari va majmuani (kompleks) sport tadbirlaridagi mashg’ulotlarda
maxsus mashqlardan foydalanish usullarini о‘rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish
vazifalar qо‘yiladi.
Mart, 2025-Yil
184
Voleybolchilar о‘yin faoliyati ishonchliligi tuzilmasida tо‘rtta omil ajratiladi. Birinchi ikki
omilga (57% tanlanmaning umumiy dispersiyasi) yuqori ahamiyatlilik bilan chidamkorlikni
tezkorlik va sakrovchanlik komponentlari darajasiga bog’liq о‘yin harakatlarining sifat va
ishonchlilik kо‘rsatkichlari kiradi. Uchinchi va tо‘rtinchi omillar (22%) asosan voleybolchilarni
himoya harakatlarining ishonchlilik tuzilmasini aniqlab beradi. Ular kо‘p jihatdan maydonda
harakatlanishda chidamkorlikni tezkor-kuch va tezkorlik komponentlariga bog’liq.
Voleybolchi qizlarni tezkor-kuch tayyorgarligi kо‘rsatkichlarining omilli tahlili shuni
kо‘rsatadiki, 9-16 yosh davrida morfo-kuch omili, 17-18 yoshda aynan tezkor-kuch omili yetakchi
ahamiyatga ega.
Voleybolchini jismoniy tayyorgarlik kо‘rsatkichlari tuzilmasida kuch qobiliyatlari
natijaviylikni belgilab beruvchi va о‘yinchining kо‘p qirrali faoliyatini kafolatlovchi – harakat
tezligi, zarba kuchi, epchillik, sakrovchanlik, maxsus chidamkorlik – muhim elementlardan biri
hisoblanadi.
Alohida olingan jismoniy sifatlar hech qachon ajralgan holatda namoyon bо‘lmaydi, ya’ni
har biri alohida-alohida bо‘lib, juda xilma-xil о‘zaro uyg’unlikda kompleks ishlaydi. Bunga
asoslanib shuni aytish mumkinki, musobaqalarda muvaffaqiyatli ishtirok etishni belgilovchi
jismoniy sifatlar ham kuch, ham chidamkorlik va boshqa sifatlarni turli uyg’unligidagi yagona
murakkab, kompleks, integral sifatdir.
Shuni ham yodda tutish kerakki, voleybolchining о‘yin chidamkorligi kuch, tezkor-
chidamkorlik yig’indisi hisoblanmaydi, bu poydevori baribir chidamkorlik hisoblangan, harakat
faoliyatining har bir aniq paytida bajarilishidan kelib chiqib, muayyan tartibda yoki munosabatda
doim birgalikda ishlaydigan tezkorlik, kuch, portlash kuchi va boshqa sifatlarni kо‘p marta
namoyon bо‘lishidan (2-3 soat davomida) jamlanadigan murakkab, kompleks, integral sifatdir.
Yana bir marotaba ta’kidlab о‘tamizki, voleybolchiga kuch, tezkorlik, va boshqa sifatlar
ham juda zarur, biroq ular alohida-alohida ajralib namoyon bо‘lmaganligi tufayli doim murakkab
о‘zaro uyg’unlikda bо‘ladi. Kо‘rinmaydigan shaklda mavjud bо‘lishiga qaramay, kuchni,
tezkorlikni, chidamkorlikni har birini alohida emas, balki tezkor-kuch yoki о‘yin chidamkorligini
rivojlantirish zarur.
Joydan-joyga harakatlanishlarda tezkor-kuch chidamkorligi, uzatish-zarbalarda yoki
sakrashlarda zarur bо‘ladigan tezkor-kuch chidamkorligi doim sifat jihatdan farqlanadi. Ehtimol
voleybolchining о‘yin chidamkorligini, uning negizida yotgan asosiy harakat vaqti turiga muvofiq
atalishi tо‘g’ridir.
Mart, 2025-Yil
185
Aytaylik, joydan-joyga harakatlanishda zarur bо‘lgan о‘yin chidamkorligini “yugurish”
chidamkorligi yoki uzatish-zarbalarda – “zarbali”, sakrashlarda esa – “sakrash” chidamkorligi deb
ataymiz.
Yosh voleybolchilarda asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirishning yosh xususiyatlari juda
muhim hisoblanadi. Aniqlanishicha, har bir yosh guruhlarida yosh voleybolchilar jismoniy
tayyorgarligi beshta omil bо‘yicha aniqlanadi:
10-12 yosh; 1-umumiy kuch tayyorgarligi (26%); 2 tezkor-kuch tayyorgarligi (22%); 3-
harakat reaksiyasi (19%); 4-maxsus kuch tayyorgarligi (16%); 5- maxsus tezkor-kuch
tayyorgarligi.
13-14 yosh: 1-tezkor-kuch tayyorgarligi (25%), 2-maxsus tezkor-kuch tayyorgarligi
(21%), 3-nisbiy kuch (18%), 4-antropometrik kо‘rsatkichlar (14%), 5-harakat reaksiyasi; 1
5-17 yosh: 1-maxsus sport-kuch tayyorgarligi (18%), 2-”tezkor” kuch (20%), 3-nisbiy kuch
(15%), 4-sport tayyorgarligi (14%).
Yosh voleybolchilarda epchillikni rivojlantirishga turli harakat vazifalarini va sportchi
qobiliyatlariga ta’sir kо‘rsatuvchi kompleks mashqlarga ustunlik berish tavsiya qilinadi. Bunda
yetakchi rol ularni rivojlantirishning о‘zaro bog’liq uslubiga tegishlidir. 10-11 yoshda bir nechta
harakat sifatlari va qobiliyatlariga bir vaqtda ta’sir kо‘rsatish tavsiya qilinadi. О‘rta yoshda
murakkablashtirilgan sharoitlarda texnik-taktik usullarni bir vaqtda bajarish bilan epchillikni
rivojlantirishga urg’u berish tavsiya qilinadi.
Kompleks vositalarni qо‘llanilishi koordinatsiya bazasini kengayishiga va harakatlarni
boshqarish mexanizmlarini takomillashtirishga olib keladi, bu esa, о‘z navbatida ta’lim
jarayonlarini tezlashishiga va himoyada о‘ynashda asosiy usullarni takomillashtirishga yordam
beradi. 10-11 yoshli voleybolchilarni jismoniy tayyorgarligi jarayonlarida umumiy hajmning 50%
gacha vaqtini, 13-14 yoshda – 35%gacha vaqtini epchillikni rivojlantirishga ajratish tavsiya
qilinadi.
Ma’lumki, mashg’ulot jarayonidagi asosiy vositalar qabul qilingan toifalanishga muvofiq
umumiy jismoniy va maxsus tayyorgarlik vositalarga bо‘linadigan jismoniy mashqlar hisoblanadi,
oxirgilari esa о‘z navbatida, maxsus tayyorgarlik va musobaqa yoki asosiy mashqlarga bо‘linadi.
Mashg’ulot jarayonida umumiy jismoniy tayyorgarlik vositalarini qо‘llanilishi
voleybolchini umumiy о‘yin chidamkorligini yaxshilashga, maxsus jismoniy tayyorgarlik
vositalarini qо‘llanilishi esa, voleybolchini maxsus tezkor-kuch chidamkorligini rivojlantirishga
yordam beradi.
Mart, 2025-Yil
186
Har bir bajarilayotgan mashqlar, ya’ni sportchi tomonidan amalga oshirilayotgan jismoniy
ish о‘zining muhit, vaqt va dinamik tavsifiga hamda u boshqa ishdan, ya’ni doim biron-bir aniq
vazifani hal etishga yо‘naltirilgan boshqa bajariladigan jismoniy mashqlardan farq qiladigan sifat
va miqdoriy parametrlariga ega. Shuning uchun aynan birgina jismoniy mashq bir vaqtning о‘zida
umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlik vositasi bо‘la olmaydi. Chunki, maxsus о‘yin
chidamkorligini oshirish negizida faqat ulargagina xos muhit, vaqt va dinamik tavsif hamda sifat
va miqdor parametrlari ustunligi bilan musobaqa mashqlari yotadi. Boshqa har qanday jismoniy
mashqlarni qо‘llanilishi doim umumiy jismoniy tayyorgarlik vositalarini qо‘llanilishi kabi talqin
qilinadi, chunki bu jismoniy mashqlar voleybolchining musobaqa mashqlariga mos kelmaydigan
о‘zining muhit, vaqt va dinamik tavsifiga hamda sifat va miqdor parametrlariga ega.
Xulosa.
Jismoniy tayorgarlik deganda shug’ullanuvchilarning jismoniy sifatlarining tarbiyalash,
zarur harakat kо‘nikmalari va malakalarini egallash, funsional imkoniyatlarini oshirishga
yо‘naltirilgan pedagogik jarayon tushiniladi. Shug’ullanuvchilarni funsinal imkoniyatlari va
jismoniy sifatlari bо‘lmish kuch, chaqqonlik (harakat koordinatsiyasi), tezkorlik, chidamlilik,
egiluvchanlikning yuqori darajada rivojlanganligi harakat malakalarini egalashda asosiy о‘rin
tutadi.
Bir vaqtning о‘zida jismoniy tayyorgarlik vazifalarining amalga oshirilishi psixologik va
irodaviy sifatlarini shakillanishiga ham yordam beradi. Zaruriy jismoniy sifatlarni rivojlantirish
uzoq muddatli va murakkab jarayon hisoblanadi. Chunki sport yuqori darajadagi jismoniy
tayyorgarlikni talab etadi. Shuning uchun jismoniy sifatlarni proporsional rivojlantirish juda
ahamiyatlidir.
REFERENCES
1.
O’zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida” gi qonuni (yangi
tahriri).-T., 04.09. 2015 yangi nashri..
2.
Jismoniy tarbiya va sport jurnali. 2018-yil.
3.
Shukurllayev J.M. О‘quvchi yoshlarni voleybol sport turiga tanlab olishning metodik
xususiyatlari. ACADEMIC RESEARCH in EDUCATIONAL SCIENCES. №.1. 2020 2-
oktabr.
4.
Shukurllayev J.M. Boshlang’ich sinf о‘quvchilarini voleybol sport turiga saralab olish
usullarini takomillashtirish. “Boshlang’ich ta’limni kompetensiyaviy tashkil etish:
Mart, 2025-Yil
187
nazariya va amaliyot” mavzusidagi onlayn halqaro ilmiy-nazariy anjuman. 2020-yil 28-
aprel.
5.
Shukurllayev J.M. 7-14 yoshli maktab о‘quvchilarini voleybol sport turiga tanlab olishning
metodik xususiyatlari. “Mug’allim hem uzliksiz bilimlendiriо‘“ 2-son. 2019-yil. Nekis.sh.
B.153-156.
6.
Дукальская А.В. Современное представление о развитии физических качеств
волейболистов. – Росгов-на-Дону, 1995.
7.
Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры. – М.: Физкультура и спорт,
1991.
8.
Мещерякова О.Н. Оптимизация технико-тактической подготовленности юных
волейболисток на основе развития специальной ловкости: Автореф. дис... канд. пед.
наук. – С.Пб., 1994.
