«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
566
KREATIVLIK FENOMENI VA UNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI
Ziyodulloyeva Farangiz Jo‘raboy qizi
Chirchiq Davlat Pedagogika Universiteti. O‘zbekiston, Т
oshkent v.
Annotatsiya.
Ushbu maqolada shaxsning ijodkorlik imkoniyatlarini tadqiq
etishga bo‘lgan ijtimoiy buyurtma kreativlik muammosining alohida muhimligini
belgilaydi. Shaxsiy ijodkorlikning dina
mik (rivojlanib, o‘sib boruvchi) tasniflanishi
kreativlik va uning asosiy qirralarida aks etadi. Biroq, kreativlik psixologiya va
pedagogika fanlarining belgilangan ilmiy kategoriyasi bo‘lsa
-
da, “kreativlik”
tushunchasi tegishli lug‘atlarda munosib deffere
nsiyasini topmagan va ijod
psixologiyasida yetarlicha aniqlanmagan. O‘nlab ilmiy ishlarda ilmiy ijodkorlikning
u yoki bu qirralariga turlicha yondashib, har xil darajada qamrab olinayotganligiga
qaramasdan, hozirgacha na muammoning o‘ziga va na unga taalluqli bo‘lgan
amaliy savollarga nisbatan yagona to‘xtam mavjud emasligi yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
kreativlik, kreativlik fenomeni, “Men va oliy Men”, ijodiy qobilyat.
ФЕНОМЕН ТВОРЧЕСТВА И ЕГО НАУЧНО
-
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ
Зиёдуллаева Фарангиз Джорабой кизи
Чирчикский государственный педагогический университет
Узбекистан, Ташкентская область
Аннотация.
В данной статье социальный заказ на исследование
творческих возможностей человека определяет особую значимость
проблемы творчества. Динамическая
(развивающаяся и растущая)
классификация личностного творчества находит свое отражение в
творчестве и его основных аспектах. Однако, хотя творчество является
определенной научной категорией психологии и педагогики, понятие
«творчество» не нашло подходящего определения в соответствующих
словарях и недостаточно определено в психологии творчества. Несмотря
на то, что тот или иной аспект научного творчества по
-
разному
рассматривается и освещается на разных уровнях в десятках научных
работ, подчеркнуто, что единого решения как самой проблемы, так и
связанных с ней практических вопросов не существует.
Ключевые слова:
креативность, феномен креативности, «Я и высшее
Я», творческая способность.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
567
THE PHENOMENON OF CREATIVITY AND ITS SCIENTIFIC AND
THEORETICAL FOUNDATIONS
Ziyodullayeva Farangiz Joraboy kizi
Chirchik State Pedagogical University 2nd stage graduate student of the
Faculty of Pedagogy
Annotation.
In this article, the social order to research the creative
possibilities of a person determines the special importance of the problem of
creativity. The dynamic (developing and growing) classification of personal
creativity is reflected in creativity and its main aspects. However, although
creativity is a defined scientific category of psychology and pedagogy, the concept
of "creativity" has not found a suitable definition in the relevant dictionaries and is
not sufficiently defined in the psychology of creativity. Despite the fact that one or
another aspect of scientific creativity is approached in different ways and covered
at different levels in dozens of scientific works, it has been highlighted that there is
no single solution to the problem itself or to the practical questions related to it.
Key words:
creativity, phenomenon of creativity, “Self and higher Self”,
creative ability.
KIRISH
Bugungi kunga kelib har qaysi zamonaviy davlatning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishi, ta’lim
-tarbiya jarayonida, umum
an, ta’lim tizimida shaxsning ijodiy
intellektual qobiliyatlarini o‘stirish orqali unda mavjud axborotlar oqimini qabul
qilish, tushunish, fikrlash va qayta ishlash bilan bog‘liq bo‘lgan kreativlik
ko‘nikmalarini shakllantirishga ko‘proq e’tibor qaratish z
aruratini yuzaga
keltirmoqda. Bu esa undan ijodkorlik, izlanuvchanlik va nostandart tafakkurni
talab etadi. Shuning uchun yoshlarda ijodiy tafakkurni, kreativ fikrlash sifatini
rivojlantirish ta’lim muassasalaridagi ta’lim tarbiya jarayonining asosiy
vazif
alaridan biri sifatida baholanishi o‘rinlidir. Shunday ekan yoshlarda kreativ
tafakkurni rivojlantirishning samarali uslubiy, pedagogik-
psixologik yo‘llarini
aniqlashga yo‘naltirilgan ilmiy tadqiqot ishlari o‘zining alohida dolzarbligi va
ijtimoiy qiymati bilan ajralib turadi.
ISHNING MAQSADI
Adabiyotlar bilan ishlash, manbalarni o‘rganish va maʼlumotlar tahlili orqali
kreativlik fenomeni va uning ilmiy-nazariy asoslari masalalarini yoritishdan
iborat.
METOD VA VOSITALAR
Adabiyotlar bilan ishlash,
manbalarni o‘rganish va maʼlumotlar tahlili.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
568
OLINGAN NATIJALAR MUHOKAMASI
Shaxsning ijodkorlik imkoniyatlarini tadqiq etishga bo‘lgan ijtimoiy
buyurtma kreativlik muammosining alohida muhimligini belgilaydi. Shaxsiy
ijodkorlikning dinamik (rivojlanib, o‘
sib boruvchi) tasniflanishi kreativlik va
uning asosiy qirralarida aks etadi. Biroq, kreativlik psixologiya va pedagogika
fanlarining belgilangan ilmiy kategoriyasi bo‘lsa
-
da, “kreativlik” tushunchasi
tegishli lug‘atlarda munosib defferensiyasini topmagan
va ijod psixologiyasida
yetarlicha aniqlanmagan. O‘nlab ilmiy ishlarda ilmiy ijodkorlikning u yoki bu
qirralariga turlicha yondashib, har xil darajada qamrab olinayotganligiga
qaramasdan, hozirgacha na muammoning o‘ziga va na unga taalluqli bo‘lgan
amaliy
savollarga nisbatan yagona to‘xtam mavjud emas.
60-
yillarda Kreativlik tusunchasiga 60 tadan ortiq ta’rif berilgan bo’lib,
ularning soni kundan-kun oshib bormoqda. Tushunchalar taxlil qilinib, oltita
yo’nalishga ajratilgan: gelshtat (Kreativlik
jarayonini yanada yaxshisini yaratish
maqsadida mavjud gelshtatni buzish jarayoni sifatida ifodalash), innovatsion
(yakuniy mahsulotning yangiligini kreativ baholashga mo’ljallangan), estetik yoki
ekspressiv (yaratuvchining o'zini ifodalay olishiga urg'u beruvchi), psixoanalitik
yoki dinamik (Kreativlikni U, Men va Yuksar Men atamalari o’rtasidagi
munosabatlarda aks etilishi), muammoli (bir qator muammolarni echish jarayoni
va Dj.Gilford: “Kreativlik bu divergent tafakkur jarayonidir” nusunchasi orqali
yond
ashish, oltichi tipga yuqorida ko’rsatib o'tilmagan, va shu bilan bir qatorda
noaniq (masalan, “umuminsoniy bilimlarga qo’shimcha”) qarashlar kiritilgan.
Psixologiyada ijod va ijodiy faoliyat muammosini o‘rganuvchi alohida
yo‘nalish –
ijodkorlik psixologiy
asi yo‘nalishi vujudga keldi. Ijodkorlik
psixologiyasining asosiy maqsadi psixologik qonuniyatlar, ijod jarayoni
mexanizmi va kreativ (creativity
–
inglizcha ijodiy) likni o‘rganishdan iborat.
Ijodkorlikka rivojlanishning asosiy mexanizmi sifatida (N.V. Kipiaki,
A.M. Matyushkin, Y.A. Ponomarev, I.N. Semenov va boshqalar) qaraladi va uning
o‘rganilishi M.S.
Bemshteyn, V.S. Bibler, V.N. Shkin, O.K. Tixomirov, E.G. Yudin va
boshqalar nomi bilan bog‘liq.
Psixologik ijodkorlikning kreativlik deb nomlanuvchi yo‘nalishi ustida g‘arb
olimlari: J. Gilford, S. Liding, V. Smit, D. Xalperik va boshqalar izlanishlar olib
borishgan. Chet el olimlarining kreativlik tushunchasi haqidagi izlanishlarini
tahlil qilib va umumlashtirib R.Xameni yozadi:
“Kreativlik o‘zida
yangicha
yo‘sinda amalga oshirilgan o‘zlashtirish to‘lqinini (Makkelif), yangicha
aloqadorliklarni aniqlash (Kyubi), yangicha munosabatga kirishish (Rodjers),
yangiliklar (Lassuel), ongning yangicha e’tirozlariga sabab bo‘luvchi faoliyatidir”
.
Ko‘pchilik tadqiqotchilar kreativlikni belgilashda shaxsning o‘ziga xosligi va
xususiyatlariga e’tibor qaratadilar. J.Gilfodning fikricha, kreativlik va ijodiy
imkoniyat qobiliyatlar va ijodiy tafakkurga ta’sir etuvchi omillar yig‘indisi sifatida
namoyon bo‘ladi. E.
Torrens kreativlikni yechimlarni topishda bilimlarning
yetarli bo‘lmasligi muammosi, qiyinchiliklar qarshisidagi indentifikatsiya va
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
569
taxminlarning shakllanishi, yechimlarining topilish jarayoni deb qaraydi.
(E. Torrens, 1996-y.).
V. Arteymning izlanishlarid
a ijodkorlik uning mahsuli bo‘lgan obyektga
qarab baholanmaydi, deb aniq munosabat belgilanadi. Uning fikricha: “Kreativlik
bilim, faoliyat va istakning uyg‘unligi”. Psixologiyada evristika muammosini
o‘rganish borasida V.N.
Pushkin: “Evrestik faoliyat shu
nday psixologik jarayonki,
uning yordamida muammo yechimi topiladi, yangi yondashuv ishlab chiqiladi,
evrestik faoliyat deb ataluvchi qandaydir yangilik yaratiladi”, degan
edi.Kreativlikning tasniflanishi kasbiy faoliyat jarayonida namoyon bo‘luvchi
psixik
komplekslar tarkibi bilan bog‘liq. Kreativlikning psixologik izlanishlardagi
asosiy urg‘u muammolami mustaqil yechishga undovchi, o‘ziga xos katta
hajmdagi g‘oyalarni yuzaga keltiruvchi va ularning o‘ziga xos yechimini topishga
asos bo‘luvchi individning
intellektual va shaxsiy qobiliyatiga qaratiladi.
Kreativlik istisno etilgan va g‘aroyib fenomen deb baholanuvchi dastlabki
izlanishlardan farqli ravishda, zamonaviy izlanishlarda kreativlik har bir shaxs
ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan individ kompleksi sifati
da qaralmoqda. Bu kreativlik
muammosiga turlicha yondashuvlarda namoyon bo‘ ladi: u faqatgina har bir shaxs
ham qo‘lga kirita olmaydigan natija emas, balki refleksiya va o‘z
-
o‘zini
baholashdagi shaxsning yangicha sifat ko‘rsatkichi deb o‘rganilmoqda. Kreat
ivlik
haqidagi ko‘pgina izlanishlarda har bir shaxsda u yoki bu daraja va miqdorda
mavjud bo‘ladigan psixologik kreativlik mexanizmi va ijodkorlik imkoniyatilariga
asosiy e’tibor qaratilmoqda.
An’anaviy psixologiya va pedagogikada kreativlikka shaxs kateg
oriyasi sifatida
qaraladi, uni talqin qilish, aniqlash borasida bahslar yuritilgan: Kreativlik tafakkur
sifatida (J. Gilford, Y.K. Tixomirov) yoki intellektual faollik sifatida (D.B. Bogolevskaya,
L.B. Yermolayeva-Tomina), yoki shaxs sifatlarining integratsiyalashuvi (Y.A. Ponomarev
va boshqalar).
Kreativliknr intellektual va ijtimoiy kreativlikka bo‘lish mimkin. Intellektual
kreativlik analiz ya sintezdan iborat. Analiz va sintez qila olish qobiliyati umumiy
intellektning
asosidir.
Ijtimoiy
kreativlik
o‘zi
da
kasbiy-kreativlikni
mujassamlashtiradi, uning ko‘pgina turlari orasida pedagogik kreativlik ham mavjud.
Pedagogik kreativlik kommunikativ va didaktik kreativlikdan iborat. Didaktik
kreativlik o‘zida intellektual boyliklarga intilish va shu bilan birga n
ovatorlik
qobiliyatida namoyon bo‘ladi. Kommunikativ va didaktik kreativlik pedagogik
qobiliyatning asosi hisoblanadi. Pedagogik qobiliyat ijodkorlik qobiliyatiga ta’sir
ko‘rsatadi va o‘z navbatida ichki sezimni rivojlantiradi. Pedagogik ijodkorlik
qobiliyati, ichki sezim va umumiy intellekt kesishganda ijod mahsuli yaratiladi.
Kreativlikni eng umumiy ko‘rinishda ijodkorlikning umumiy qobiliyati
sifatida tushunish mumkin. Kreativlik (lot. Creation-yaratish)
–
bu insonning
noodatiy g‘oyalarni ilgari sura olish, orginal yechimlar topa olish, an’anaviy
fikrlash tarzidan chetga chiqishga qodirligidir. K.Rodjers (1994) kreativ
qobiliyatni muammoni yangicha aks ettirish va hal qilish yo‘lida ko‘rinadi deb
ta’kidlaydi [2], [4], [5].
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
570
Tadqiqotlarda ijodiy
tafakkurning kollej talabalari o‘zlashtirish
ko‘rsatkichlari bilan o‘zaro aloqasi tekshirilgan bo‘lib, bu yo‘nalishdagi izlanishlar
o‘rtasida ahamiyatli aloqadorlik mavjudligini, ammo bog‘lanish chiziqli
ko‘rinishda emasligini ko‘rsatdi. Bu borada biz ijod
iy tafakkuri yuqori darajada
rivojlangan talabalardan o‘quv dasturlarini muvaffaqiyatli o‘zlashtirishni ko‘rish
mumkin. Biroq bundan o‘zlashtirish ko‘rsatkichlari baland barcha talabalar
kreativlik bo‘yicha ham salmoqli natijaga ega bo‘lishi haqida xulosa
chiqarib
bo‘lmaydi, degan fikrda to‘xtaymiz [2].
N.B. Goryunova, V.N.
Drujinin tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotda qo‘lga
kiritilgan ma’lumotga qaraganda, talaba tegishli murakkablik darajasiga ega
ijodiy topshiriqni bajarish uchun zarur kognitiv zaxiradan ortiq zahiraga ega
bo‘lishi, ya’ni faol va erkin kognitiv elementlarning katta yigindisiga egaligi ijodiy
faoliyatda uning ko‘rsatkichlari boshqalarnikidan yuqori bo‘lishini ta’minlovchi
muhim psixologik omildir deya ta’kidlanadi. [3].
Kreativlikni rivojlantirishda kreativ insonlami kreativ emas insonlardan
farqlovchi hissiy chizgilar (o‘z
-
o‘ziga ishonch, tajovvuzkorlik, o‘z
-
o‘zidan
qoniqish, ijtimoiy cheklovlarga va boshqalar fikriga toqatsizlik), individning
shaxsiy o‘ziga xosligi katta ta’sir ko‘rsatadi.
Kreativlikning motivlikka
munosabatini belgilovchi yagona qarashlar tizimi mavjud emas. Nuqtai
nazarlardan biriga ko‘ra, kreativlikda individ o‘z imkoniyatlaridan maksimal
darajada foydalanadi, faoliyatning yangi qirralarini izlab topadi. Boshqa bir
huqtai
nazarga ko‘ra kreativ kishilani motivlashtirish, tavakkalchilikka intilish,
o‘z imkoniyatlari chegarasini aniqlashga intilishdir.
Aytish mumkinki, har ikkala nuqtayi nazar ham o‘zida kreativ insonlarni
motivlashning individual variantlarini mujassamlashtirgan.
Kreativlikni rivojlantirish yuzasidan olimlar tomonidan turlicha
mulohazalar ilgari suriladi. Ijod jarayonining inson psixik faoliyatining chuqur
qatlamlari bilan aloqadorligi nihoyatda murakkab va idividual tabiatga egaligi
sababli kreativlikni maqs
adli tashqi faol ta’sir hisobiga rivojlantirish imkoniyatiga
nisbatan fanda qarama-qarshi nuqtayi nazarlar shakllangan. Jumladan, ayrim
mualliflar (F. Barron. X. Gruber va b.) kreativlikni mashqlar hisobiga rivojlantirib
bo‘lmasligini zero, bu sifatning tarkib topishi ko‘plab omillarning –
odam
individual-
psixologik xususiyatlari qulay ijtimoiy muhit sifatli ta’lim
-tarbiya
ishlarining o‘zaro muvaffaqiyatli ravishda uyg‘un bo‘lishini talab qilishiga e’tibor
qaratadilar [4].
N.V.
Rojdestvenskaya teatr san’ati
akademiyasi talabalari bilan art-terapiya
va improvizatsiya usullari vositasida amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazib,
kreativlikning qator ko‘rsatkichlari bo‘yicha sezilarli o‘sishga erishish
mumkinligini ko‘rsatdi [9].
Boshqa mualliflar keltirgan ma’lumotlarga
ko‘ra ham bolalar “ochiq
toifadagi” ya’ni yechish yo‘lini mustaqil tanlash va ro‘yobga chiqarish mumkin
bo‘lgan har qanday usulni erkin taklif etish imkonini beruvchi masalalar bilan
mashq qilsa, ularda an’anaviy javobdan chetga chiqish, tafakkur orginall
igi va
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
571
mustaqilligi, xayol parvozi, yangi g‘oyalar generatsiyasi, bir so‘z bilan aytganda,
kreativlikka xos xususiyatlar rivojlanadi [6].
R.E.
Alyushin o‘z ilmiy
-pedagogik faoliyati natijalariga asoslanib, talabalar
ijodiy tafakkurini rivojlantirishning samarali vositasi sifatida intellektual
masalalarni ajratib ko‘rsatadi. Uning ta’kidlashicha bunday masalalar talabaning
bilish zaxiralarini xarakatga keltirib, uning aqliy faoliyatida tadqiqotchilik
uslubini shakllantiradi. Muammoli vaziyatlarga asoslangan ushbu masalalar
orasida ayniqsa yagona aniq yechimi bo‘lmagan va talabaning o‘z imkoniyatlari
darajasida qo‘yilgan masalaga chuqurlashishi uchun sharoit yaratuvchi, bunda
avvaldan qo‘yilgan shartlarni qayta ko‘rib chiqish, birlamchi ma’lumotlar
tarkibini q
ayta tuzish va to‘ldirishni talab qiluvchi topshiriqlar samarali bo‘ladi.
Bunda ko‘proq e’tibor talabalarning mustaqil aqliy xarakatlarini ta’minlashga
qaratilishi kerakligi xususida xulosa chiqaradi [5].
Ko‘plab mashhur olimlarning tarjimayi holini tahlil
qilgan mutaxassislar
ular uchun ko‘pincha bir umumiy jihat xosligini –
bu ijodkorlarning aksariyati ijod
zavqini, mustaqil fikr va kashfiyotlar qilish gashtini bolalikda turli tugaraklardagi
faoliyati davomida ilk bor his etganini tan olishini qayd etadilar [4].
E’tiborlisi shundaki, verbal va noverbal kreativlik sohasidagi tugaraklar
ishida qatnashadigan va qatnashmaydigan tengdoshlararo tafovut o‘rta va yuqori
sinflarda ham saqlanib qoladi [4], [3]. Haqiqatdan ham maxsus tadqiqotlar
o‘qituvchilar va ota
-
onalar tomonidan bolaning o‘quv fanlaridan tashqariga
chiquvchi qiziqishlarini qo‘llab quvvatlashi ulardagi kreativlik salohiyati yuzaga
chiqishiga yordam berishini ko‘rsatmoqda [6].
Ijodiy qobiliyatlarni, shu jumladan, talabalar ijodiy salohiyatini
rivoj
lantirishning usullari sifatida bugungi kunda ko‘pgina mualliflar taklif
etayotgan uslubiy yechimlarda kognitiv yondashuv ustvorligi seziladi. Ko‘pchilik
mualliflar ijodiy tafakkurni rivojlantirishning samarali usullari sifatida kreativlik
asosini tashkil etuvchi bilish jarayonlari (ijodiy xayol, tanqidiy tafakkur va h.)ni
faollashtirishga mo‘ljallangan mashq va topshiriqlardan iborat metodikalarni
taklif etadilar. Ma’lumotlarga ko‘ra kreativ tafakkurni rivojlantirish metodikasi
zamonaviy psixologiyada biri
nchilardan bo‘lib, R.Krachfild tomonidan ishlab
chiqilgan. Uning metodik yondashuvi ijodiy qobiliyatlar ma’lum ijodiy
topshiriqlarni bajarish davomida rivojlanishi haqidagi tasavvurga asoslanadi.
R.
Krachfild metodikasida uquvchilarga ikki o‘smir bolaning
sarguzashtlari
haqidagi hikoyalar taqdim etilib, ulardagi izquvarlik mazmunidagi voqealar bilan
bog‘lik bo‘lgan turli vaziyatlarning sabab va oqibatlari yuzasidan farazlar ilgari
surish taklif qilinadi [4].
Ye.P. Torrens ijodiy tafakkurni rivojlantirishning bir necha bosqichli
texnologiyasi taklif etadi.
Unga ko‘ra, dastlabki bosqichda trening ishtirokchisiga
turli vaziyatlar tasvirlangan suratlar ko‘rsatilib, undagi holatga olib kelgan barcha
odatiy va noodatiy sabablar, uning natijasida ro‘y berishi ehtim
ol tutiladigan
xilma xil oqibatlar xususida muloxaza yuritishga, ikkinchi bosqichda esa turli
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
572
buyumlarni o‘zining asl vazifasidan tashqari qanday maqsadlarda ishlatilishi
mumkinligi yuzasidan fikrlashga undaydigan topshiriq beriladi [6].
I.A. Bogdasarova ishlarida kreativlikni pivojlantirishda folklor materiallaridan
foydalanish [4], N.A. Rojdestvenskaya tomonidan sahnalashtirilgan maydondagi
improvizatsion xarakatlarga o‘rgatish [2], imkoniyatlari tekshirilgan.
Kreativlik qobiliyatini rivojlantirish vositasi sifatida qator mualliflar turli
materiallar asosida ijodiy xayolni mashq qildirishga mo‘ljallangan metodikalarni
taklif etadilar [6], [11]. Jumladan, Ye.P.
Rogovning amaliy qo‘llanmalarida taklif
etilgan, guruhiy shaklda o‘tkazilishi ko‘zda tutilgan mashqlarda, masalan, trening
ishtirokchilaridan biri qandaydir fantastik vaziyatli savol (masalan, “Agar
odamlar bir birining fikrini o‘qiy oladigan bo‘lib qolganda, yerdagi hayotda
qanday o‘zgarishlar ro‘y berar edi?” degan savol) ni o‘r
taga tashlash guruhing
qolgan a’zolariga o‘zlarining imkon qadar rang
-barang javoblarini shakllantirish
vazifasi berilishi mumkin [10].
Ijod psixologiyasi muammolarini o‘rganishda o‘z ilmiy maktabini yaratgan
bu sohaning yetakchi mutaxassislaridan biri Ya.A. Ponomarev ham tafakkur
kreativligini rivojlantirishning metodik imkoniyatlarini aniqlash yo‘nalishida o‘z
yondashuviga ega. Xususan, olimning tadqiqotlarida to‘kkiz katakli (3x3)
shahmat doskasining turli qismlarida joylashtirilgan ot bilan o‘yin qoidal
arini
buzmagan holda boshqa bir katakka ko‘yilgan piyodani olishga qaratilgan
xarakatlarni aniqlash mashqidan ham diagnostik, ham rivojlantiruvchi maqsadda
foydalanish holatlari qayd etiladi [2], [3].
B.
Kleg tomonidan ijodiy tafakkurni rivojlantirish bo‘yicha o‘ziga xos intensiv
kurs ishlab chiqilgan bo‘lib, uning asosini odatiy sharotda ko‘rsatilgan birlikda
uchramaydigan narsa
–
hodisalar qanday assotsiativ bog‘lanishlarni uyg‘otishi
(masalan: “mixli muzqaymoq”, “shlyapali choynak”, “akvariumdagi televizor”, “uydagi
kul” kabi birliklar nimalar bilan assotsiatsiyalanishi) haqida o‘ylantirib qo‘yishga
mo‘ljallangan topshiriqlar tashkil etadi [4]. Muallif tavsiya etgan kurs nafaqat ijodiy
tafakkurni rivojlantiruvchi mashqlar, balki maxsus trening dasturi sifatida guruh
a’zolari o‘rtasida ochiq erkin munosabatlar o‘rnatilishi, guruhda ishchan muhit
saqlanib turishi kabi kreativ qobiliyatlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan amaliy ishga
qulay psixologik sharoit vujudga keltirilishi uchun ahamiyatli mashg‘ulotlarni ham o‘z
ichiga olishi alohida e’tiborga loyiq.
Ijodiy tafakkurni rivojlantirish, nostandart fikrlashga o‘rganishning
metodik asoslarini ishlab chiqish sohasida dunyo miqyosida tanilgan mutaxassis
E.de Bono samarali usul sifatida “provakatsion g‘oya” m
etodikasi
–
bir qarashda
aql bovar qilmaydigan, mantiqsiz fikrni (masalan: “avtomobil g‘ildiraklari
turtburchak bo‘lishi kerak”) ilgari surib, uni baholashdan qochib rivojlantirishni
davom ettirish yo‘lini taklif etadi [5]. Muallif fikricha, “provakatsion”
g‘oyalarning
baholanishiga yo‘l qo‘yilsa, tafakkur ularni tajribada mavjud shablonlarga
nomuvofiqligi sababli darxol inkor etadi. Ijodiy tafakkur rivojlanishi uchun esa
bunday fikrlarga baho berish, ularning shaxsiy tajriba chegaralariga qanchalik
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
573
sig‘ishini aniqlash o‘rniga ushbu g‘oyalardan kelib chiquvchi keyingi yangi
fikrlarga o‘tilishiga erishish zarur. G‘ayritabiiy fikrlardan yangi g‘oyalarga o‘tish
jarayoni E.de Bono talqinida ushbu mantiqsiz fikrlardan qandaydir foydali yechim
topish biror mantiqi
y jihatdan o‘rinli xulosaga kelishdan iborat bo‘ladi [6].
E.De Bono o‘zining uslubiy yondashuvida “aqliy hujum” metodikasining
yaqqol kamchiliklaridan biriga yo‘l qo‘yilmasligiga e’tibor qaratadi. Uning
fikricha, aqliy hujum metodi doirasidagi amaliy ishda
yangi va original g‘oyalar
generatsiyasi uchun xech qanday fikrning tanqid qilinishi va baholanishiga yo‘l
qo‘yilmasligi ijobiy ta’sir ko‘rsatishi shubhasiz, ammo bunday shakldagi
mashg‘ulotda baho berishdan saqlanib turgan odamdan uning o‘rniga qandaydir
nostandart holatdan kelib chiqishi mumkin bo‘lgan foydali natijalar haqida
o‘ylanish yoki kimningdir mantiqsiz g‘oyasidan kreativ foydalanishga asoslangan
aqliy amallar talab etilmaydi [5].
Yuqoridagi qisqacha tahlildan ko‘rinib turganidek,
tafakkur kreativligini
rivojlantirish ko‘zda tutilgan metodik vositalarning aksariyati odamdan ijodiy
yondashuvni talab qiluvchi topshiriqlardan iboratdir.
Albatta, tavsiflangan uslubiy yondashuv tegishli psixik jarayon, holat va
xususiyatning ichki tabia
ti namoyon bo‘lish va rivojlanish xususiyati haqidagi
ilmiy tasavvurlarga asoslanadi. Ammo, nazarimizda, ijodiy tafakkur, kreativlik
qobiliyatini rivojlantirish haqida gap ketganda yuqorida tavsiflab berilgan
yondashuv bilan chegaralanish kognitiv jarayonl
ar misolida bo‘lganidek yuqori
samaradorlik kafolati bo‘la olmaydi. Buning asosiy sababi, bizning fikrimizcha,
boshqa bilish jarayonlariga nisbatan ijodiy tafakkurning shaxs xususiyatlari bilan
o‘ta chuqur va murakkab munosabatda jamligidadir. Darhaqiqat,
yuksak ijodiy
qobiliyatlarni namoyon etuvchi ijodkor shaxslarni biografik manbalar asosida
ham, bevosita empirik tekshiruv asosida ham o‘rganish natijalari qayta –
qayta
ular nafaqat intellektual sifatlari bilan, balki shaxs xususiyatlari sohasidagi
betakror individualligi bilan ajralib turishini tasdiqlamoqda. Bu holat ijodiy
tafakkurni rivojlantirish yo‘nalishidagi ish mazmunida aks etishi kerakligi qator
mualliflarning dasturlariga asos bo‘lgan ilmiy qarashlarda ham qayd etiladi.
Masalan. B.Klegning ijod
iy tafakkurni rivojlantirish bo‘yicha intensiv kursi
muallifning kreativlik darajasiga yetish besh omil
–
madaniy muhitning ijobiy
ta’siri, maxsus metodikalardan unumli foydalanish, shaxs sifatida rivojlanish,
mental energiya va yumor hissining yuqori dara
jada rivojlangan bo‘lishi lozimligi
haqidagi tasavvurlariga asoslanadi [4]. Shu sababli, nazarimizda, tafakkur
kreativligini rivojlashirish bo‘yicha amaliy ish samaradorligi nafaqat metodik
vositalarning mahsuldorligi, balki shakllantiruvchi ta’sir obyekti
bo‘lgan odamda
tegishli shaxs xususiyatlari qanchalik shakllangan bo‘lishiga ham bog‘likdir.
Tavsiflab o‘tilgan holatda bizning fikrimizcha, ijodiy tafakkurni faol tashqi
pedagogik
–
psixologik ta’sir hisobiga rivojlantirishga qaratilgan ishning kafolatli
samaradorligini oshirish uchun talaba shaxsida ham shunday o‘zgarishlarni
stimullashtirish kerakki, ular intellektual trening doirasidagi topshiriqning qabul
qilinishi yuqori ichki motivatsiya bilan bajarilishiga zamin tayyorlasin.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
574
Zamonaviy psixologik yo
rdam amaliyoti yo‘nalishtari orasida markaziy
o‘rinlardan birini egallagan gumanistik yondashuv metodologiyasiga ko‘ra ham,
odamning kreativlik qobiliyatini uning shaxsi strukturasida muayyan
o‘zgarishlarni hosil qilmay rivojlantirib bo‘lmaydi. Ijodni biro
r bir malakaga
o‘rgatganday o‘rgatishning imkoniyati yo‘q. Kreativ bo‘lmoq uchun odam sifat
jihatidan va bir butun tarzda o‘zgarishi talab qilinadi. Shu bois kreativlikni
rivojlantirishning gumanistik texnologiyalari o‘z mohiyatiga ko‘ra, shaxsiy
salohiyat
ini ro‘yobga chiqara oluvchi shaxsni shakllantirish texnologiyalaridan
farqlanmaydi [6].
XULOSA
Ijodiy qobiliyatlar hamda ijod psixologiyasi sohasida chuqur izlanishlar olib
borgan deyarli barcha tadqiqotchilar kreativ shaxslarga odatda hissiy
ta’sirchanlik xos bo‘lishini, tarixda hatto ayrim buyuk ijodkorlar ta’sirli ijodiy
asarlar bilan tanishish jarayonida ko‘z yoshgacha o‘ta ta’sirlangani xushini
yuqotgani haqida ma’lumotlar mavjudligini qayd etadilar. Negaki, barcha turdagi
ijodiy faoliyat
va ijodning maxsullarida o‘ziga xos estetika, shakl nafosati,
kompozysion tartiblashganlik, tizimlilik elementlarini topish mumkin.
Tadqiqotlarda kreativlik ko‘pincha odamning o‘ziga ishonchi, keng ma’noda
go‘zallikni his eta olish, qiziquvchanlik, shaxs s
ifatida yetuklikning yuqori
darajalariga erisha turib, olamni bolalarcha idrok etishga moyillik singari
xususiyatlar bilan yaqin aloqadorlikda bo‘lishi isbotlangan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Barron F., Harrington D. Creativity, intelligence and personality // Ann.
Rev. of Psychol.
–
1981.
–
Vol. 32.
–
P. 439-476.
2.
G’oziyev E.G. “Tafakkur psixologiyasi”. Toshkent 2000 yil. 78
-81 b.
3.
Guilford J.P. Measurement of creativity // Explorations in creativity.
–
N.Y., 1967.
–
P. 101-119.
4.
Guilford J.P. The nature of human intelligence.
–
N.Y., 1967.
–
R. 43-57.
5.
Karimova V.M. va b.q. “Mustaqil fikrlash” T. “Sharq”
-2000 yil.
6.
Karimova V.M., Sunnatova “Mustaqil fikrlash bo’yicha mashg’ulotlarni
tashkil etish yuzasidan uslubiy qo’llanva” T. “Sharq”
-2000 yil.
7.
kizi Mirzaeva S. R., Sanakulovna S. S., Usta-Azizova D. A. STUDY OF THE
PROBLEM OF EMOTIONAL INTELLIGENCE IN PSYCHOLOGY //Ann. For. Res.
–
2022.
–
Т
. 65.
–
№. 1. –
С
. 7458-7463.
8.
Shoyimova Sh.S. Kasbiy psixoiogiya.
O’quv qo’llanma. “EFFECT
-
D” 2021.
176 bet.
9.
Shoyimova Sh.S. Psixologiya va pedagogika.
Darslik / O‘zbekiston
Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi. –
T.: “EFFECT
-
D”, 2022.
396 bet.
10.
Taylor C.W. Various approaches to and definions of creativity // The
nature of creativity.
–
Cambridge, 1988.
–
P. 99-126.
«Актуальные проблемы обучения социально
-
гуманитарных наук в медицинском образовании»
Международная научно
-
практическая онлайн конференция
575
11.
Taylor C.W. Various approaches to and definions of creativity // The
nature of creativity.
–
Cambridge, 1988.
–
P. 99-126. 20. Torrance E. The nature of
creativity as manifest in the testing // The nature of creativity.
–
Cambridge, 1988.
–
P. 43-75.
12.
Umarov B.M., Shoyimova Sh.S., Ro'ziyeva D.I. Pedagogika.Psixologiya.
–
Darslik. O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi. –T.: «IJOD
-
PRINT»
-332 bet. 2019.
13.
Умаров Б.М., Шойимова Ш.С. Касбий психология. Дарслик. «LESSON
PRESS» Тошкент, 2018.
14.
Шойимова Ш.С. Мутахассис шахсининг касбий камолоти
масалалари. Интернаука №19 (195), часть 6, 2021 г. С 19
-21.
15.
Шойимова Ш.С. Психологияда шахс ва характер муаммоси.
Монография. Тошкент «EFFECT
-
D», 2022. 116 бет.
16.
Шойимова Ш.С. Психолого
-
педагогические особенности развития
самостоятельности детей дошкольного возраста //Молодой ученый. –
2014.
–
№. 6. –
С. 831
-834.
17.
Шойимова Ш.С., Пулатхонова Д.Т. Основные этапы становления
личности профессионала. Международный научно
-
практический журнал
«Мир педагогики и психологии». №2(7), 2017 г. С 14 –
18.
18.
Шойимова Ш.С., Шорустамова
М.М. Типологические особенности
личности в контексте личностно –
ориентированного обучения.
Интернаука. Научный журнал № 35(258), 2022 г. С 42
-44.
