ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
94
O‘ZBEKISTONDA “IJRO ETISH HUQUQLARINI HIMOYA QILUVCHI JAMIYAT”
(“PERFORMING RIGHT SOCIETY”) FAOLIYATINI JORIY QILISH:
IMKONIYATLAR VA JARAYON
Ubaydullayev Shoxruxbek Ortig‘ali o‘g‘li
Toshkent davat yuridik universiteti O‘quv-uslubiy boshqarma
(Registrator ofisi) uslubchisi
shohrukhbeku179@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15342833
Annotatsiya
Mazkur maqolada Performing Right Society (PRS) tizimi va uning musiqa sanoatidagi
o‘rni, litsenziya olish tartibi, to‘lov tizimi hamda daromadlarni adolatli taqsimlash jarayonlari
yoritilgan. PRS — musiqa ijrochilari va kompozitorlarining ijro huquqlarini himoya qilish va
ularga adolatli to‘lovlar taqdim etish orqali musiqiy sanoatni tartibga solish maqsadida
faoliyat yuritadi. Maqolada PRS tizimi qanday ishlashi, litsenziya olish va to‘lov tizimi qanday
amalga oshirilishi, shuningdek, daromadlarni taqsimlashda shaffoflik va adolatni ta'minlash
tamoyillari keng yoritilgan. Shuningdek, maqolada PRS tizimining xalqaro tajribasi va uning
huquqiy tizimdagi o‘rni haqida ham ma'lumot berilgan. O‘zbekistonda PRS tizimini joriy qilish
bo‘yicha zarur huquqiy tamoyillar va imkoniyatlar ham ko‘rib chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
Performing Right Society (PRS)
,
litsenziya olish tartibi,
Musiqa huquqlari,
ijro etish huquqi, to‘lov tizimi, xalqaro musiqa jamiyatlari, PRS tizimi O‘zbekistonda.
Ijro etish huquqlarini himoya qiluvchi jamiyati (“Performing Right Society’) — bu
musiqiy asarlarning ijro etilishidan yoki translyatsiya qilishdan olingan daromadlarni musiqiy
asarlarning mualliflari, kompozitorlar, yozuvchilar va ijrochilarga taqsimlash bilan
shug‘ullanadigan tashkilotdir. Boshqacha qilib aytganda, PRS, musiqa sanoatini tartibga solish
va musiqiy huquqlarni himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi.
Performing Right Society (PRS) 1914-yilda Buyuk Britaniyada tashkil etilgan.
Tashkilotning asosiy maqsadi, musiqa asarlarining ijro etilishidan yoki ommaviy ravishda
eshittirishdan olingan daromadlarni adolatli tarzda taqsimlash edi. PRS dastlab faqatgina
musiqa ijrochilari va kompozitorlarning huquqlarini himoya qilish uchun tuzilgan bo‘lsa-da,
vaqt o‘tishi bilan u dunyoning turli burchaklarida o‘z faoliyatini kengaytirdi. Bugungi kunda
PRS kabi tashkilotlar, asarlarni ijro etish yoki translyatsiya qilish orqali olingan daromadlarni
musiqa sanoatidagi ijodkorlar va ularning vakillariga qaytarish vazifasini bajaradi.
Agar O‘zbekistonda PRS yoki unga o‘xshash tizimni joriy qilishni xohlasak, bu jarayon
yuridik, iqtisodiy, tashkiliy va xalqaro hamkorlikni talab qiladi. Quyida O‘zbekistonda PRS
faoliyatini joriy qilish bo‘yicha zarur qadamlar va imkoniyatlar keltirilgan.
Birinchi navbatda, mualliflik huquqlarini himoya qilish tizimini yaratish zarur.
O‘zbekistonda PRS tizimini joriy qilishdan oldin, mualliflik huquqlarini himoya qilish bo‘yicha
mustahkam yuridik baza yaratish zarur. Hozirgi kunda O‘zbekistonda mualliflik huquqlari
himoyasi uchun qonunlar mavjud bo‘lsa-da, musiqa sanoatini tartibga soluvchi tizimlar
yetishmayapti.Mualliflik huquqlari va ijro etish huquqlarini himoya qilish uchun qonunlar va
normativ hujjatlar rivojlantirilishi kerak. Musiqa asarlarini ro‘yxatga olish, ijro etish va
translyatsiya qilish huquqlarini aniqlash bo‘yicha aniq reglamentlar yaratish lozim. Bu
jarayon musiqiy sanoatning faoliyati va ijrochilarning huquqlarini himoya qilishda asosiy omil
bo‘ladi.
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
95
Ikkinchidan, musiqa asarlarini ijro etish uchun litsenziya berish tizimi ishlab chiqilishi
kerak. Bu tizim, masalan, restoranlar, kinoteatrlar, radio va televideniya kanallari, onlayn
oqim platformalari (Spotify, YouTube va h.k.) kabi tashkilotlarga musiqa asarlarini ishlatish
uchun huquq beradi. Litsenziyalar to‘g‘ri va shaffof tarzda taqsimlanishi zarur.
Uchinchidan, Xalqaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish masalalari hisoblanadi.PRS tizimi
xalqaro hamkorlikni o‘rnatgan va o‘zgacha davlatlarda musiqa asarlarini ijro etish huquqlarini
boshqarishning samarali modelini taqdim etadi. O‘zbekistonda PRSni yaratishda xalqaro
tashkilotlar bilan hamkorlik zarur.O‘zbekistonda PRS tizimi faoliyatini yo‘lga qo‘yish uchun,
mintaqaviy va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik zarur. Bunga CIS (Mustaqil Davlatlar
Hamdo‘stligi) davlatlaridagi musiqa huquqlarini himoya qiluvchi tashkilotlar (masalan, RAO
— Rusiya Ijrochilarining Huquqlarini Himoya Qilish Jamiyati) bilan hamkorlik qilish, PRS
tizimining ishini boshqarish va hamkorlikda ishlash kiritilishi mumkin.O‘zbekistonda PRS
tizimi uchun xalqaro litsenziya va to‘lov tizimlarini ishlab chiqish zarur. Bu, masalan, PRS kabi
tashkilotlar bilan xalqaro hamkorlik orqali O‘zbekistondagi musiqa ijrochilari va
kompozitorlariga olingan daromadlarni adolatli taqsimlash imkonini beradi.
To‘rtinchidan, “Ijro etish huquqlarini himoya qiluvchi jamiyat”ini O‘zbekistonda PRS
kabi tashkilotni joriy qilish uchun avvalo, mahalliy tashkilotni yaratish lozim. Bu tashkilot
musiqiy huquqlarni boshqarish, asarlarni ro‘yxatga olish va daromadlarni taqsimlashda
asosiy rol o‘ynaydi.Litsenziya olish tartibi, to‘lov tizimi va daromadlarni adolatli taqsimlash —
Performing Right Society (PRS)
va uning faoliyatini qo‘llab-quvvatlovchi tashkilotlar
tomonidan amalga oshiriladigan asosiy jarayonlardir. Ushbu jarayonlar musiqa sanoatidagi
huquqlarni himoya qilish va ijodkorlar uchun adolatli to‘lov tizimini ta'minlashni maqsad
qiladi. Quyida PRS tizimi bo‘yicha litsenziya olish, to‘lov tizimi va daromadlarni adolatli
taqsimlash jarayonlari haqida batafsil ma'lumot keltiramiz. Avvalo, Litsenziya olish tartibi
haqida to‘xtalib o‘tsak.
Litsenziya
— bu musiqa asarlarini ijro etish, translyatsiya qilish yoki boshqa biror
tarzda foydalanish huquqini olish uchun beriladigan rasmiy ruxsatnoma. PRS va unga
o‘xshash tashkilotlar, musiqa asarlarini ijro etish yoki tarqatish huquqlarini boshqaradi va
ushbu huquqlarni litsenziya berish orqali taqdim etadi.
Litsenziya olish uchun quyidagi asosiy qadamlar mavjud:
Litsenziya talab qiladigan faoliyatni aniqlash
: Musiqa asarlarini ishlatishning bir
nechta turi bo‘lishi mumkin:
o
Jamoat joylarida ijro etish
: Restoranlar, klublar, kafelar, mehmonxonalar va boshqa
ijtimoiy joylarda musiqa ijro etilishi.
o
Televideniye va radio efirida
: Televizor yoki radio orqali musiqa asarlarini
translyatsiya qilish.
o
Onlayn oqim (streaming)
: Spotify, YouTube, Apple Music kabi platformalarda
musiqalarni tarqatish.
o
Reklama va marketing
: Musiqa asarlarining reklama kampaniyalarida ishlatilishi.
Litsenziya olish uchun PRS bilan bog‘lanish
: PRS tashkilotlari yoki boshqa tegishli
jamiyatlar, musiqa asarlarini ijro etish yoki tarqatish huquqlarini litsenziya qiladi. Bunda,
tashkilotlarga murojaat qilish va faoliyat turi bo‘yicha litsenziya olish kerak bo‘ladi.
Litsenziya shartlari va to‘lovlar
: PRS tashkiloti talabgorlar bilan shartnoma tuzadi. Bu
shartnoma:
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
96
o
Litsenziya turini
(masalan, ommaviy ijro yoki onlayn oqim) va
o
To‘lovlarni
(odatda musiqa asarlarini ijro etish yoki translyatsiya qilishning miqdori va
davomiyligiga qarab) belgilaydi. Litsenziya shartlari shaffof bo‘lishi kerak va barcha tomonlar
uchun adolatli bo‘lishi zarur.
Litsenziya to‘lovi
: Litsenziya olish uchun to‘lanadigan to‘lovlar asosan ikkita usulda
amalga oshiriladi:
o
Bir martalik to‘lov
: Musiqa asarlarini ishlatish huquqi uchun bir martalik to‘lovni
amalga oshirish.
o
Davriy to‘lovlar
: Ma'lum muddat (masalan, yillik) uchun to‘lovni amalga oshirish.
Agar bir restoran yoki kafe musiqa ijrosini tashkil qilmoqchi bo‘lsa, ular PRS
tashkilotidan litsenziya olishi kerak. Litsenziya to‘lovi, restoranning maydoni va musiqa
ijrosining davomiyligiga qarab farq qilishi mumkin. Litsenziya to‘lovi ijrochilarning yoki
kompozitorlarning huquqlarini himoya qilish uchun to‘lanadi.
Musiqa ijrochilari va kompozitorlariga to‘lovlar adolatli va shaffof tarzda amalga
oshiriladi. PRS tizimining to‘lov jarayoni ko‘plab ijro va translyatsiya turlarini o‘z ichiga oladi.
To‘lov tizimi qanday ishlaydi?
1.
Musiqa asarining ijro etilishi yoki tarqatilishi
:
o
Agar biror musiqa asari ommaviy joyda ijro etilsa, bu to‘lovning birinchi bosqichidir. Bu
ijro PRS tomonidan qayd etiladi.
o
Agar musiqa asari televideniye yoki radio orqali tarqatilsa, yoki onlayn platformalarda
joylashtirilsa, bu ham daromad keltiradi va PRS tizimiga ko‘rsatiladi.
2.
Litsenziya to‘lovlarining yig‘ilishi
:
o
PRS tashkiloti litsenziya to‘lovlarini yig‘adi. Masalan, restoranlar, kinoteatrlar, do‘konlar
yoki raqamli oqim platformalari PRSga ma'lum miqdorda to‘lovni amalga oshiradi.
o
Ushbu to‘lovlar musiqa asarini ishlatishning davomiyligi va miqdoriga qarab belgilanadi.
Ba'zi tashkilotlar bir martalik to‘lovni, boshqalari esa yillik yoki oylik davriy to‘lovni amalga
oshiradi.
3.
To‘lovlarni taqsimlash
:
o
PRS tashkiloti yig‘ilgan to‘lovlarni tegishli ijrochilarga va kompozitorlarga taqsimlaydi.
o
PRS to‘lovlarni asar egalarining hissasiga qarab taqsimlaydi, ya'ni kompozitorlar va
ijrochilarning qaysi asarlaridan ko‘proq foydalanilgan bo‘lsa, ularga ko‘proq to‘lov yuboriladi.
Misol uchun, bir restoran musiqani ijro etishi uchun PRSga yillik litsenziya to‘lovi
amalga oshiradi. Agar musiqaning ijrosi ko‘p bo‘lsa, bu to‘lov yanada ko‘payishi mumkin. PRS
tashkiloti ushbu to‘lovni musiqa asarining egalariga (kompozitorlar va ijrochilar) asarlarining
ishlatilish miqdoriga qarab taqsimlaydi.
Musiqa asarlaridan olingan daromadlarni taqsimlash jarayoni PRS va boshqa musiqiy
jamiyatlar tomonidan belgilangan aniq qoidalarga asoslanadi.
Xulosa
O‘zbekistonda Performing Right Society (PRS) tizimini joriy qilish uchun bir qancha
muhim qadamlar talab etiladi. Mualliflik huquqlarini himoya qilishni takomillashtirish,
xalqaro hamkorlik o‘rnatish, mahalliy tizim yaratish va musiqa sanoatini rivojlantirishga
qaratilgan aniq tashkiliy va huquqiy ishlarga ehtiyoj bor. PRS tizimi musiqiy sanoatni
rivojlantirish va ijodkorlarning huquqlarini himoya qilishda samarali vosita bo‘lishi mumkin,
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
97
ammo bu tizimni muvaffaqiyatli joriy qilish uchun barcha tomonlarning hamkorligi, qonuniy
asoslar va zarur infratuzilma yaratish zarur.
O‘zbekistonda musiqa sanoatining rivojlanishiga hissa qo‘shish uchun PRS kabi tizimni
joriy qilish imkoniyatlari mavjud va bu, musiqiy ijrochilar va kompozitorlar uchun yanada
kengroq imkoniyatlar yaratadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
World Intellectual Property Organization (WIPO). (2022).
Copyright and related rights.
WIPO Website.
2.
PRS for Music. (2020).
About PRS for Music.
PRS for Music Official Website.
3.
Sundararajan, A. (2014).
The Sharing Economy: The End of Employment and the Rise of
Crowd-Based Capitalism.
MIT Press.
4.
CISAC (2021).
International Confederation of Societies of Authors and Composers.
5.
ASCAP. (2021).
About ASCAP.
6.
Batel, D. (2018).
Copyright Law in the Digital Age: The Changing Landscape of Musicians'
Rights.
Oxford University Press.
7.
BMI (Broadcast Music, Inc.). (2020).
About BMI.
8.
International Music Rights Organizations: The Case of PRS. (2017).
Journal of Music
Business and Law.
9.
Musiq: Music Copyright and Industry Practice. (2021).
Oxford University Press.
10.
Liebowitz, S. J. (2019).
The Economics of Copyright in the Digital Age.
Harvard University
Press.
