ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
86
JAHON MEDIA VA AXBOROT MAKONIDA RAQOBAT MUHITI
Abduraxmonov Fazliddin
Ishxujayev Nurbek Sherzod o‘g‘li
Ilmiy rahbar:
Doniyorova Gulshan Toshmirzayevna
https://doi.org/10.5281/zenodo.15364852
Kirish
XXI asr — bu axborot texnologiyalari, global kommunikatsiya va media vositalarining
misli ko‘rilmagan darajada rivojlangan asri bo‘lib, u jamiyatning barcha jabhalariga kuchli ta’sir
ko‘rsatmoqda. Jahon miqyosidagi media va axborot makoni tobora murakkab, raqobatbardosh
va tez o‘zgaruvchan muhitga aylangan. Bu muhitda milliy axborot tizimlarining o‘z o‘rnini
topishi, mustaqil informatsion siyosat yuritishi dolzarb masalaga aylangan.
Mazkur maqolada global media maydonidagi raqobat muhiti, uning shakllanish omillari,
asosiy ishtirokchilari hamda bu raqobatning ijtimoiy, siyosiy va madaniy oqibatlari tahlil
qilinadi.
Global media raqobati: mohiyat va sabablari
Bugungi kunda dunyo aholisining aksariyati axborotni raqamli platformalar orqali
olmoqda. Ijtimoiy tarmoqlar, onlayn nashrlar, video-platformalar va mobil ilovalar global
auditoriyani shakllantirib, media iste'moliga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bunday muhitda:
Axborot tezligi
— asosiy ustuvorlikka aylangan
Kontent sifati va mazmuni
— auditoriya e’tiborini jalb qilishda hal qiluvchi omil
Platforma texnologik ustunligi
— informatsion ustunlikni belgilab beradi
Shu sababli, davlatlar, transmilliy media korporatsiyalar va mustaqil axborot subyektlari
o‘rtasida axborot maydoni uchun kuchli raqobat yuzaga kelgan.
Asosiy ishtirokchilar
Jahon media bozorida bir nechta yirik ishtirokchilar mavjud bo‘lib, ular axborotni global
miqyosda tarqatishda yetakchi rol o‘ynaydi:
1.
G‘arbiy media imperiyalari:
CNN, BBC, Reuters, The New York Times, Bloomberg kabi
tarmoqlar ko‘p yillik tajriba va auditoriya ishonchiga ega.
2.
Sharqiy raqobatchilar:
Xitoyning Xinhua, CGTN va Rossiyaning RT kanallari G‘arbiy
dominatsiyaga muqobil sifatida faoliyat yuritmoqda.
3.
Raqamli gigantlar:
Google (YouTube), Meta (Facebook, Instagram), TikTok, X (sobiq
Twitter) kabi platformalar orqali axborot tarqatish tezligi va ko‘lami keskin oshdi.
4.
Mahalliy OAV va blogosfera:
Har bir mamlakat o‘z axborot makonini himoya qilish va
mustaqil axborot siyosatini yuritish yo‘lida milliy OAV, ijtimoiy media va blogerlar
kuchidan foydalanmoqda.
Raqobatning ijobiy va salbiy jihatlari
Ijobiy jihatlar:
Axborot manbalarining xilma-xilligi
: Turli pozitsiyalarni eshitish imkoniyati kengaydi
Tezkorlik
: Har qanday voqea real vaqt rejimida yoritiladi
Fikrlar erkinligi
: Har kim o‘z nuqtayi nazarini bildirishi mumkin
Salbiy jihatlar:
Axborot urushlari
: Mediada noto‘g‘ri yoki manipulyatsion ma’lumotlar ko‘paydi
ILM-FAN VA INNOVATSIYA
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/si
87
Yolg‘on xabarlar (feyk)
: Ijtimoiy tarmoqlarda tasdiqlanmagan ma’lumotlarning tez
tarqalishi
Axborot suverenitetining yo‘qolishi
: Chet el media resurslari mahalliy axborot
maydonini bosib olishi mumkin
Media savodxonlik va axborot madaniyati
Yuqoridagi xavf-xatarlarga qarshi kurashishda
media savodxonlik
va
axborot
madaniyati
muhim rol o‘ynaydi. Media savodxonlik bu — shaxsning axborotni to‘g‘ri qabul
qilish, tahlil qilish va undan foydalanish ko‘nikmalariga ega bo‘lishidir. Bu jarayon quyidagilarni
o‘z ichiga oladi:
Axborot manbaini tanlash va baholash
Xabarlarning ishonchliligini tekshirish
Propaganda va manipulyatsiya elementlarini ajratib olish
E'tiqod va qarorlar shakllanishida mustaqil fikrlash
Axborot madaniyati esa jamiyatda axborotga nisbatan sog‘lom munosabat, axborotni etik
va qonuniy asosda tarqatish madaniyatini anglatadi.
O‘zbekiston misolida: milliy axborot makonini mustahkamlash
O‘zbekiston ham jahon axborot maydonida o‘z o‘rnini topishga intilmoqda. So‘nggi
yillarda:
Davlat OAVlari bilan bir qatorda mustaqil ommaviy axborot vositalari faoliyati rivojlandi
Blogerlik va fuqarolik jurnalistikasi keng ommalashmoqda
Axborot xavfsizligi va media savodxonlik sohasida qator dasturlar amalga oshirilmoqda
2021–2023-yillarda o‘tkazilgan media islohotlar, Axborotlashtirish va kommunikatsiya
agentliklarining faoliyati axborot suvereniteti va raqobatbardosh axborot siyosatini
shakllantirishga qaratilgan.
Xulosa
Jahon media va axborot makonidagi raqobat nafaqat texnologik, balki mafkuraviy, siyosiy
va madaniy kurash maydonidir. Har bir davlat, har bir fuqaro bu jarayonda o‘z axborot
himoyasini mustahkamlashi, media savodxonlikni oshirishi va axborot madaniyatini
shakllantirishi zarur.
O‘zbekiston uchun bu — milliy manfaatlar, madaniy qadriyatlar va axborot suverenitetini
saqlab qolishning eng muhim kafolatidir.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Karimov N. “Axborot makoni va mafkuraviy tahdidlar”. – Toshkent: Akademnashr, 2020.
2.
Hasanov M. “Media savodxonlik asoslari”. – Toshkent: O‘zbekiston Milliy axborot
agentligi, 2022.
3.
UNESCO. “Media and Information Literacy Curriculum for Teachers”, 2021.
4.
Castells M. “The Rise of the Network Society”. – Wiley-Blackwell, 2010.
5.
www.unesco.org – Media literacy and global media education bo‘yicha materiallar.
6.
www.cjr.org – The Columbia Journalism Review maqolalari, 2023.
