59
ривожланиш истиқболлари»: Сб. материалов научной конференции, 11 ноября 2017. —
Хива, 2017. — С. 28–30
2. Ёдгоров, Ш.И. Программное обеспечение для ЭВМ «MapGeoEcoRisk» по
оценке геоэкологического фактора сейсмического риска городских территорий / Ш.И.
Ёдгоров, М.А. Туйчиева, С.Р. Матвапаев, Н.Ж. Жахонгиров / «Хоразм Маъмун
Академиясининг ривожланиш истиқболлари»: Сб. материалов научной конференции, 11
ноября 2017. — Хива, 2017. — С. 35–39.
3. Ёдгоров, Ш.И. Формирование «BaseGeoEcoRisk» базы данных по оценке
геоэкологического фактора сейсмического риска городских территорий / Ш.И. Ёдгоров,
Н.М. Джураев, С.Р. Матвапаев, Н.Ж. Жахонгиров / «Хоразм Маъмун Академиясининг
ривожланиш истиқболлари»: Сб. материалов научной конференции, 11 ноября 2017. —
Хива, 2017. — С. 39–43.
4. Мавлянова, Н.Г. Проблемы оценки сейсмического риска в Узбекистане / Н.Г.
Мавлянова, Р.Ш. Инагамов и др. // Известия Узбекского географического общества. —
Т. 23. — Ташкент: Фан, 2003. — С. 55–57.
5. Мавлянова, Н.Г. К вопросу терминологии, используемой при оценке
сейсмического риска / Н.Г. Мавлянова // Геология и минеральные ресурсы (Ташкент).—
2004.— № 6. — С. 26–31.
6. Мавлянова, Н.Г. Риск-анализ для ранжирования сейсмоактивных территорий /
Н.Г. Мавлянова, Р.Ш. Инагамов // Геология и минеральные ресурсы (Ташкент).—
2005.— № 1. — С. 27–33.
7. Рагозин, А.Л. Общие положения оценки и управления природным риском / А.Л.
Рагозин // Геоэкология, инженерная геология, гидрогеология, геокриология.— 1999.—
№ 5. — С. 417–429.
ZILZILA BARDOSH BINOLARNI QURISHDA ZILZILA KUCHLARINI
SO’NDIRISH USULLARINI TAHLIL QILISH
1-kurs magistri Xalilov Xusanjon Alisher o‘g‘li
Toshkent arxitektura qurilish universiteti magistranti khalilov7481@gmail.com
t.f.n., dots. Qo`ldoshev А.T., t.f.n., dots. Хаbibullayev Sh.А.,
Toshkent arxitektura qurilish universiteti
Annotatsiya: Ilmiy maqola zilzila bardosh binolarni qurishda zilzila kuchlarini
so‘ndirish va zilziladan ximoyalash uchun seysmik izolyatsiya qo‘llash va ularni o‘rganish
bo‘yicha tadqiqotlardan optimal foydalanishni ta’minlaydi. Umumiy seysmik izolyatsiya
binoning barcha konstruksiyalarini bazadan to‘liq ajratishni anglatadi va buning uchun,
asosan, binolarning konstruksiyalariga seysmik izolyatorlar deb ataladigan maxsus konstruktiv
elementlar o‘rnatiladi.
Kalit so‘zlar: seysmik faol hududlar, seysmik izolyatsiya, tayanch, zilzilaga chidamli
binolar, seysmik himoya, magnituda, chastota.
Аннотация: Научная статья обеспечивает оптимальное использование
исследований по применению сейсмической изоляции и их изучению для гашения сил
землетрясения и защиты от землетрясений при строительстве сейсмостойких зданий.
Общая сейсмоизоляция подразумевает полное отделение всех конструкций здания от
основания, а для этого, в основном, в конструкции зданий устанавливаются
специальные конструктивные элементы, называемые сейсмоизоляторами.
Ключевые слова: сейсмически активные районы, сейсмоизоляция, фундамент,
сейсмостойкие здания, сейсмозащита, магнит, частота.
Annotation: The scientific article provides optimal use of seismic insulation application
and research in their study to quench earthquake forces and chemise earthquakes in the
construction of earthquake-resistant buildings. General seismic insulation means a complete
60
separation of all the structures of the building from the base, and for this, in principle, special
structural elements are installed on the structures of buildings, which are called seismic
insulators.
Keywords: seismically active areas, seismic insulation, base, earthquake-resistant
buildings, seismic protection, magnitude, frequency.
Kirish.
Har yili dunyoda 16 magnitudali 9 balli zilzilalar mavjud. Yaponiya, Indoneziya,
Xitoy, Turkiya, Janubiy Amerika mamlakatlari, Bolqon, Italiya, Gresiya, Qozog‘iston,
O‘zbekiston — bu vaqti-vaqti bilan seysmik faollik yuzaga keladigan mamlakatlarning to‘liq
ro‘yxati emas. Shunga qaramay, hatto eng ko‘p zilzilalar bo‘lgan mamlakatlarda ham
osmono‘par binolar paydo bo‘ladi. Zamonaviy texnologiyalar seysmik xavfli zonalarda ulkan
binolarni qurish, inshootlar xavfsizligini ta’minlash imkonini beradi. Kuchli zilzilalar uchun
mo‘ljallangan zilzilaga chidamli binolar chuqur poydevorga va qo‘zg‘aluvchan qoziqlarga ega.
Barcha konstruktiv elementlar tebranish paytida bir butun tarzda harakatlanadigan holda
bog‘langan. Axir, zilzila paytida zarba to‘lqinlari yer bo‘ylab qisqa va tez oraliqlarda barcha
yo‘nalishlarda tarqaladi. Gorizontal harakat barcha konstruktiv elementlarning tebranishiga
olib keladi. Zilzilaning yuqori ta’siri sababli binoning karkas qismiga jiddiy zarar yetadi va
natijada butun bino qulab tushadi.
Rixter shkalasi zilzila paytida hosil bo‘ladigan energiya miqdorini tavsiflaydi.
Magnituda shkalasi printsipial jihatdan cheklanmagan bo'lsa-da, yer qobig‘ida hosil bo‘ladigan
energiya qiymatining fizik chegaralari mavjud.
Bunda logarifmik shkaladan foydalanadi, shuning uchun shkaladagi har bir butun
qiymat zilzilani ko'rsatadi, bu avvalgisidan o'n baravar katta.
Rixter shkalasi bo'yicha 6,0 magnitudali zilzila xuddi shu shkala bo‘yicha 5,0
magnitudali zilzilaga qaraganda 10 baravar ko'proq tuproq tebranishiga olib keladi. Zilzila
magnitudasi va uning umumiy energiyasi bir xil emas. Zilzila markazida ajralib chiqadigan
energiya, birlik kattaligining oshishi bilan taxminan 30 baravar ko'payadi.
Zilzila magnitudasi-seysmograf bilan o‘lchanadigan ma'lum bir zilzila to‘lqinlarining
maksimal amplitudalari va ba'zi bir standart zilzilalarning nisbati logarifmiga mutanosib
bo‘lgan o‘lchovsiz miqdor.
Zilzila natijasida yuzaga kelgan energiya miqdori (Rixter shkalasi bo'yicha)
quyidagicha tavsiflanadi:
2.0-eng zaif silkinishlar;
4,5-eng zaif silkinishlar, natijada kichik vayronagarchilik;
6.0-o‘rtacha halokat;
8,5-ma'lum bo‘lgan eng kuchli zilzilalar.
Olimlarning fikriga ko'ra, zilzilalar 9,0 magnitudadan kuchliroq bo‘lib, yerda sodir
bo‘lmaydi. Ma'lumki, har bir zilzila tog‘ massalarining yoriq bo'ylab siljishi natijasida yuzaga
keladigan silkinish yoki bir qator silkinishlardir. O‘rta kuchli zilzilalar paytida, tosh binolarda
yoriqlar paydo bo‘lganda, o‘choqning o‘lchamlari allaqachon kilometrlarga yetadi. Eng kuchli,
halokatli zilzilalar o‘choqlari uzunligi 500-1000 kilometrni tashkil etadi va 50 kilometr
chuqurlikka boradi. Yerda qayd etilgan zilzilalarning maksimal darajasida fokus 1000 x 100
kilometrni tashkil qiladi, ya'ni olimlarga ma'lum bo‘lgan yoriqlarning maksimal uzunligiga
yaqin. Fokus chuqurligini yanada oshirish mumkin emas, chunki 100 kilometrdan ortiq
chuqurlikdagi yer moddasi erishga yaqin holatga o‘tadi.
Ballar bilan o'lchanadigan zilzila intensivligi yoki kuchi nafaqat o'choqqa bo'lgan
masofaga bog'liq; markazning chuqurligi va tosh turiga qarab, bir xil magnitudali zilzilalarning
kuchi 2-3 ballga farq qilishi mumkin.
Ballik shkalasi (Rixter shkalasi emas) zilzila intensivligini tavsiflaydi, ya'ni ma'lum bir
hududga yetkazilgan zararni o‘lchaydi. Ballik shkaladan yer usti inshootlarining vayron bo‘lishi
yoki yer yuzasining deformatsiyasi kattaligi bo‘yicha tekshirishda foydalaniladi.
61
Uchta asosiy guruhga qisqartirilishi mumkin bo'lgan ko'plab seysmik tarozilar mavjud.
Rossiyada dunyoda eng ko'p ishlatiladigan 12 ballli MSK 64 shkalasi (Medvedev Shponxoyer
Karnik) qo'llaniladi, u Mercalli Kankani shkalasiga (1902) tegishli, Lotin Amerikasi
mamlakatlarida 10 ballli Rossi forel shkalasi (1883), Yaponiyada 7 ball shkalasi qabul qilingan.
Asosiy qism.
Seysmik faol hududlarda binolarni qurish jarayonida tobora ko‘proq,
seysmik qarshilikni ta’minlash uchun maxsus yondashuv qo‘llanilmoqda, ya’ni binolarni
seysmik himoya qilishning bir necha xil tizimlari mavjud bo‘lib, eng keng tarqalgani bu
seysmik izolyatsiyadir. Seysmik izolyatsiya atamasining o‘zi seysmik ta’sirning pasayishini
anglatadi.
Barcha seysmik izolyatsiya tizimlarini umumiy va mahalliyga bo‘lish mumkin.
Umumiy seysmik izolyatsiya binoning barcha qismlarini bazadan to‘liq ajratishni anglatadi.
Binoning asosiy qismlariga seysmik izolyatorlar deb ataladigan maxsus konstruktiv elementlar
o‘rnatiladi. Seysmik qarshilikni oshirishning ushbu usulini 1-rasmda ko‘rish mumkin.
An’anaviy konstruksiyalar faqat o‘z vaznlari tomonidan yuzaga keladigan tortishish va
vertikal kuchlarni yengish uchun moslashtirilgan. Ular zilziladan kelib chiqadigan ko‘ndalang
kuchlar uchun mo‘ljallanmagan, shuning uchun ular zilzila vaqtida jiddiy zarar ko‘rishi
mumkin.
1-rasm
. Seysmik ta’sirga izolyatsiya qilinmagan binoning deformatsiyalanishi
Seysmik izolyatsiyadan foydalanganda binolar orasiga seysmik izolyatorlar o‘rnatiladi.
2-rasmda izolyatsiya qilingan binoning deformatsiyalanishi ko‘rsatilgan. Ko‘rinib turibdiki,
pastki qismida ko‘proq egiluvchanlik tufayli binoning harakatida ommaviy tebranishlar odatda
ko‘payadi.
2-rasm.
Seysmik ta’sirga izolyatsiya qilingan binoning deformatsiyalanishi
Yuqorida aytib o‘tilganidek, zilzilabardosh binolarni qurishda seysmik qarshilikning
kerakli darajasiga erishish uchun quyida keltirilganlarni bajarish maqsadga muvofiqdir:
1. Bino konstruksiyasi va poydevorining mustahkamligi oshirish;
2. Tebranish chastotalarini kamaytirish uchun seysmik izolyatsiya tizimidan keng
miqyosda foydalanish;
3. Dinamik amortizatorlardan foydalanish.
Elastik tayanchlar qatlamli konstruksiya bo‘lib, tizimli ravishda navbatma-navbat
to‘plangan kauchuk va metall plitalardan iborat. Elastik tayanchning sxemasi 3-rasmda
ko‘rsatilgan.
62
3-rasm. Elastik tayanch
4-rasm.
Siqilishga cho‘zilishga ishlaydigan elastik tayanchning deformatsiyalanishi
Ushbu tayanchlar sirpanuvchi turdagi tayanchlardir va ularning tarkibiy qismlari 5- va
6-rasmlarda ko‘rsatilgan.
Elastik tayanchlar tizimli ravishda 2 ta qattiq elementdan (yuqori va pastki) iborat
bo‘lib, ularning tayanch gorizontal yuzalari ishqalanish koeffitsientiga ega.
5-rasm
. Elastik tayanchning ishlash prinsipi
63
6-rasm
. Elastik tayanchning ishlash prinsipi
Bunday
tayanchlarning
kamchiligi
shundaki
ustki
konstruksiya
(seysmik
izolyatsiyalangan konstruksiya) seysmik yuklar ta`siri to‘xtagandan keyin ham pastki tayanch
plastinka ichida cheklangan bir tomonlama harakatlarga ega bo‘lishi mumkin. Buning asosiy
sababi ushbu turdagi tayanchlarda tiklash kuchlarining yetishmasligi bilan bog‘liq. Shu sababli,
gorizontal tayanch yuzalar bilan elastik tayanchlar odatda boshqa har qanday elementlar bilan
birgalikda ishlatiladi, bunda gorizontal siljish bilan ustki tayanchni dastlabki holatiga
qaytarishga intiladigan tiklash kuchlari paydo bo‘ladi. Yassi tayanch va elastik tayanchning
bunday birikishiga misol 7-rasmda keltirilgan.
7-rasm.
Yassi tayanch va elastomerik tayanchdan birgalikda foydalanish
Binorning seysmik qarshiligini oshirish natijasida, masalan, seymik izolyatsiya qo‘llash
orqali binoga ta’sir etayotgan kuchni kamaytirish mumkin. Bugungi kunda zamonaviy zilzilaga
chidamli binolar qurilish yangicha yondashuvdan foydalanilmoqda va so‘nggi 10 yilliklarda
zilzilaga chidamli qurilish texnologiyalari sezilarli darajada rivojlandi va natijada binoda
ilzilabardoshlikni ta’minlash imkoni sezilarli darajadi o‘zgardi. Bunday texnologiyalar
yordamida binoning poydevorini yerdan" ko‘tarish", uni poydevordan ajratish va natijada
seysmik energiyaning binoning asosiy qismiga uzatilishi sezilarli darajada kamayishini bunga
misol qilish mumkin. Shu tarzda zilzila paytida ajralib chiqadigan to‘lqinlarni samarali
so‘ndiriladi va ularning halokatli ta’sirini oldini olinadi.
Poydevor izolyatsiyasi kompozit kauchuk-metall prokladkalar yoki elastik tayanch
prinsipda ishlaydigan komponentlarga asoslangan bo‘ladi. Buning uchun ko‘pincha
moslashuvchan rulmanlar yoki qistirmalar ishlatiladi. Masalan zilzila sodir bo‘lgan vaqtda
po‘lat, kauchuk va qo‘rg‘oshindan yasalgan egiluvchan qistirmalar ustiga qurilgan binoning
64
faqatgina poydevori harakatlanadi, ammo strukturaning o‘zi barqaror bo‘lib qoladi. Aslida,
xuddi shu prinsip tizimning ichki qismini ajratib turadigan va o‘zlashtiradigan avtomobil osma
tizimlarida bo‘lgani kabi qo‘llaniladi. Og‘ir qo‘rg‘oshin yadrosi kauchuk va po‘latning
o‘zgaruvchan qatlamlari bilan o‘ralgan. Po‘lat plitalar rulmanlar bilan struktura va poydevorga
biriktiriladi. Va zilzila to‘lqinlari paydo bo‘lganda, faqat poydevor harakatlanadi va binoning
o‘zi harakatsiz qoladi. Bunday izolyatorlarning ko‘p sonini o‘rnatish seysmik yukni 80% ga
kamaytiradi.
Bugungi kunga kelib Respublikamizda va xorijda binolarni seysmik himoya qilishning
ko‘plab faol tizimlari taklif qilingan va ishlab chiqilgan. Misol tariqasida Rossiya Fanlar
Akademiyasining Markaziy ilmiy-tadqiqot institutida kinematik tayanchlar, elastik yoki
tortishish kuchini qaytaruvchi kuch va dissipativ damping elementlarni takomillashtirish
bo‘yicha tadqiqotlar olib borilayotganini ko‘rsatish mumkin. Ushbu tizimlarning ba’zilari
alohida ob’ektlarda amaliyotga tatbiq etildi va ular ustida tebranish sinovlari o‘tkazildi, bu esa
dinamik ta’sirlar ostida ushbu tizimlarning xatti-harakatlari to‘g‘risida eksperimental
ma’lumotlarni olish imkonini beradi.
Seysmik izolyatsiya quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
- zamindan ajratilgangan binolar;
- poydevor seysmik kamarlari bo‘lgan binolar;
- moslashuvchan zamin qavatiga ega binolar;
- moslashuvchan qoziqsimon tayanchlari yoki kamarlari bo‘lgan binolar;
-kauchuk-metall yoki boshqa tebranish izolyatsion tayanchlari bo‘lgan binolar;
- gidro-ishqalanish tayanchlari bo‘lgan binolar;
- mexanik (ko‘pincha rolikli) tayanchli binolar.
Ushbu guruhlarda, dastlabki ikkitasidan tashqari, seysmik izolyatsiya qo‘shimcha
ravishda tebranishni susaytiradigan vositalarni o‘z ichiga olishi mumkin.
Seysmik izolyatsiya tizimi eng istiqbolli hisoblanadi va poydevorni izolyatsiya qilish
orqali binoni ma’lum bir darajada zilzila ta’siridan ajratib turadi. Xususan, binoni gorizontal
yer tebranishlaridan ajratish uchun uni poydevor plitasi bo‘ylab gorizontal siljigan tayanchlar
yoki kamarlarga yoki ishqalanish koeffitsienti past bo‘lgan roliklarga qo‘yish mumkin.
8-rasm
. Kengaytirilgan seysmik izolyatsiya tizimlari:
1-poydevor plitasi; 2-taglik plitasi; 3-seysmik izolyatsiya qilingan ob’ekt; 4-to‘p
shaklidagi tayanchlar; 5-sferik uchlari bo‘lgan tokchalar shaklida tayanchlar; 6 - yelastik
qaytish yelementi;
65
Xulosa
. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki zilzilabardosh binolarni loyihalashda va
zilzila kuchini ma’lum darajada so‘ndirish uchun elastik tayanchli konstruksiyalardan
foydalanish natijasida binoga ta’sir etayotgan kuchni 3 barobargacha kamaytirish mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1.
Абовский, Н.П., Сибгатулин В.Г., Палагушкин В.И., Инжутов И.С.,
Худобердин И.Р. Сейсмика. Сейсмобезопасность. Конструктивная безопасность.
Некоторые
проблемные
вопросы
нормирования
и
научного
обеспечения
сейсмобезопасности в Красноярском крае. 2010.
2.
Ушаков А. С. Методы сейсмоизоляции фундаментов сооружений//
Технические науки: проблемы и перспективы: материалы Междунар. науч. конф. (г.
Санкт-Петербург, март 2011 г.). — СПб.: Реноме, 2011. — С. 180186.
3.
Черепинский Ю.Д. Сейсмоизоляция зданий. Строительство на кинематических
опорах (Сборник статей). - М.: Blue Apple. 2009. 47 с.
4.
Корчинский И.Л, Поляков С.В. и др. Основы проектирования зданий
сейсмических районах М, Стройиздат
5.
Фахриддинов У Кирпичные здания со специальными системами активной
сейсмозащиты Тезнсы докладов. научно-техническая конференция НГСАУ(Сибстрин).
8-10 апреля 2008г. Новосибирск.
SEISMIC PROTECTION DEVICES FOR BUILDINGS
Kamalov Bobur
Tashkent University of Architecture and Civil Engineering, PhD student.
Supervisor: Mirolimov Mirrakhim
Tashkent University of Architecture and Civil Engineering, Candidate of Technical
Sciences, Professor.
Abstract: It is shown that the earthquake resistance of buildings during construction
in difficult ground conditions has a number of features. Traditional seismic isolation systems
are used without regard to the properties of weak soils and do not consider these features. New,
effective design solutions are proposed that meet the requirements of improving earthquake
resistance and construction in difficult ground conditions.
Keywords: seismic isolation, protection devices, earthquake resistance, spatial
foundation platform, sliding layer, hard pole, anti-seismic measures, flexible system.
We have discussed above the methods of our ancestors to increase the seismic strength
of buildings and their seismic protection. These anti-seismic measures and other seismic
protection methods prove that our ancestors knew the physical nature of the impact of seismic
forces on buildings and structures, as well as the law of their impact. Because these anti-seismic
measures, which ensure the earthquake resistance of buildings, can be developed because of
incessant research, observation, and deep analysis of experimental results for centuries, over
the years, as earthquake data has been collected, the qualitative nature of this data has changed
dramatically. In particular, the wide application of scientific results obtained in the field of
physics to this field has opened wide opportunities for humanity in the fight against earthquakes
and has further expanded the scope of their knowledge about earthquakes.
A new approach to solving this problem has emerged in European science. In addition
to measures aimed at increasing the load-bearing capacity of normal structures, attention has
been paid to reducing the inertial forces that occur in structures during an earthquake. Measures
taken in this direction are considered active measures of seismic protection of buildings. In
1925, M. M.Viscordini was the use of gula support or spherical columns with lower or upper
