SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
110
GURUHLARARO VA GURUH ICHIDAGI LOYIHALAR
Raupova Obidaxon Muhammad qizi
Toshkent Amaliy fanlar universiteti,
3-bosqich, pedagogika-psixologiya yo‘nalishi talabasi
Akbaraliyeva Asilaxon
Ilmiy rahbar:Toshkent Amaliy fanlar universiteti,
Psixalogiya kafedrasi o‘qituvchisi:
https://doi.org/10.5281/zenodo.14535090
Annotatsiya:
Maqolada guruh ichidagi va guruhlararo loyihalar
tushunchasi, ularning afzalliklari va duch kelinadigan muammolar tahlil qilinadi.
Guruh ichidagi loyihalar mas’uliyatni taqsimlash, ijodkorlik va samaradorlikni
oshirishga yordam beradi, ammo muloqot muammolari va ziddiyatlar jarayonni
murakkablashtirishi mumkin. Guruhlararo loyihalarda esa tajribalarni
birlashtirish va resurslardan unumli foydalanish imkoniyati mavjud bo‘lsa-da,
maqsadlarning uyg‘unlashmasligi va aloqa qiyinchiliklari muammolarni keltirib
chiqaradi. Maqola samarali hamkorlikni ta’minlash uchun strategiyalar va
yechimlarni o‘rganishga qaratilgan.
Kalit so’zi:
eksperemental psixologiyada, katta guruhlar, psixologik
bilimlar, shaxs, psixologik holatlar, shaxsning psixologik xarakteristikasi.
Buguni kunda shaxs o’zining kimligini anglashga intilishdan, o’z ruhiy
dunyosini va o’zgalar ruhiyatini bilish istagi paydo bo’lishdan, tabiat va jamiyat
hodisalarini tushunishga ehtiyoj sezishdan, o’tmish, hozirgi zamon, kelajak
haqida mulohaza yuritishdan e’tiboran psixologiya fan sifatida rivojlana
boshladi. Psixologik bilimlar juda uzoq o’tmish tarixga ega bo’lsa-da, lekin u fan
sifatida falsafadan XIX asrga kelib ajralib chiqdi. Psixologiyani alohida fan
sifatida ajralib chiqishga o’sha davrda kishilik jamiyatida yuz berayotgan
ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy o’zgarishlar sabab bo’ldi, chunki bular ijtimoiy
zaruriyatning taqozosi edi. Psixologik holatlarni tadqiq qilish, ya’ni psixika
mohiyatini tushunish maqsadida o’sha davrda eksperimental ilmiy psixologik
laboratoriyalar vujudga kela boshladi. Etimologik jihatdan "guruh" ikkita ildizga
qaytadi: "tugun" va "aylana". XVII asrda guruh atamasi (italyancha groppo,
gruppo dan) rassomlar va haykaltaroshlar tomonidan tasviriy materialni
tartibga solish usulini belgilashda ishlatilgan bo'lib, unda
ko'rinadigan birlikni tashkil etuvchi figuralar yaxlit badiiy tassurot
qoldiradi. XVIII
asrda. bu so'z ma'lum miqdordagi bir hil jonsiz narsalarni birlashtirish
imkoniyatining ko'rsatkichi sifatida keng tarqalgan bo'lib, a'zolari ularni ajratib
turadigan ba'zi umumiy xususiyatlarga ega bo'lgan haqiqiy inson jamoalarini
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
111
nomlash uchun ishlatila boshlanadi. Biroq "guruh" so'zi bilan belgilangan hodisa
keng va ongli ilmiy va psixologik qiziqish mavzusiga aylanguniga qadar butun
bir asr o'tdi. Ijtimoiy guruhning psixologik kashfiyoti inson munosabatlarining
maxsus haqiqati sifatida 19-asrning ikkinchi yarmida sodir bo'ldi, psixologik va
sotsiologik bilimlarning yangi "tantanali" bo'limi - psixologiyani rivojlantirish
uchun hal qiluvchi stimul bo'lib xizmat qildi. Aynan tarixiy jarayonlarni
(davlatlarning shakllanishi, inqiloblar, urushlar, sanoatlashtirish, urbanizatsiya,
aholining ijtimoiy va kasbiy harakatchanligining oshishi va boshqalar)
tushunishga harakat qilib, tahlilga o'tdi. Asosan spekulyativ bu xalqning,
jamiyatning,
ommaning,
olomonning,
jamoatchilikning
psixologik
xususiyatlaridan kelib chiqib, bu tarixni borishini yirik ijtimoiy jamoalar
psixologiyasi belgilaydi deb hisoblaydi. Shaxsning ijtimoiy-psixologik
xarakteristikasi, shaxs tushunchasi, jamiyat va shaxsning o‘zaro munosabati,
shaxs faolligi, shaxsning guruhdagi o‘rni, kommunikativ, perseptiv va interaktiv
ta’sirlar tizimidagi o‘rni muammosi, shaxs va uning ijtimoiy psixologik
xususiyatlari, ijtimoiy-psixologik tahlilda differensial psixologik ma’lumotlarga
e’tibor qaratish, shaxs tiplari va ularning psixologik harakteristikasi, shaxsning
kommunikativ xususiyatlari, shaxsning kognitiv murakkabligi va kognitiv stili
muammosi, shaxs va o‘zaro ta’sir muammosi, shaxsni birgalikdagi harakatlarga
tayyorgarligi.
XIX asrning oxiriga kelib. "milliy xarakter", "milliy ong (o'z-o'zini anglash)",
"ijtimoiy tafakkur", "mentalitet", "jamoaviy vakolatxonalar" kabi tushunchalar
ijtimoiy psixologiyaning kontseptual apparatiga qat'iy kirib keldi. G.M.
Andreevaning fikriga ko'ra, ijtimoiy psixologiya uchun ko'p odamlarning oddiy
bayonoti yoki hatto uning ichida qandaydir munosabatlarning mavjudligi yetarli
emasligini ta'kidlash muhimdir. Shaxs mansub bo'lgan guruhlarning mazmunli
xususiyatlari, muayyan ijtimoiy guruhning shaxsiga ta'sirining o'ziga xos
xususiyatlarini aniqlash alohida qiziqish uyg'otadi . Guruhni ijtimoiy faoliyat
subyekti sifatida taklif qilingan talqiniga asoslanib, biz uning guruhga xos
psixologik xususiyatlari sifatida belgilanadigan ba'zi bir (faoliyat subyekti
sifatida) xususiyatlarini ajratib ko'rsatishimiz mumkin. Uchun guruh psixologik
xususiyatlari olimlar murojaat guruh manfaatlarini, guruh ehtiyojlarini, guruh
normalari, guruh qadriyatlar, guruh fikriga, guruh maqsadlari. Konkret faoliyat
odamlarning tabiiy ehtiyojlari asosida tashkil bo’ladigan bunday tabiiy
guruhlarning o’zi kishilarning soniga karab katta kichik guruhlarga bo’linadi.
Katta guruhlar uni tashkil etuvchilarning maksadlari fazoviy joylashishlari,
psixologik xususiyatlariga qarab,uyushgan va uyushmagan turlarga kichiklari
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
112
esa o’z navbatida endi shakllanaetgan diffo’z hamda taraqqiyotning yuksak
pogonasida kutarila olgan jamoa turlariga bo’linadi. Guruhlarning ijtimoiy
psixologiya uchun ayniksa muxim hisoblangai turlariga ta’rif berish va ularning
psixologik qonuniyatlarini o’rganishni maksad kilib kuygan holda, bevosita katta
guruhlarning ijtimoiy psixologik qonuniyatlarini o’rganishga utamiz. Katta
guruhlar psixologiyasiga xos xususiyatlar va ularni ilmiy tadqiq qilish
printsiplari.
Katta guruhlar kishilarning shunday birlashmalariki, undagi odamlar soni
avvalo ko’pchilikni tashkil etib, ma’lum sinfiy, ilmiy, irkiy, professional belgilar
ularning shu guruhga mansubligini ta’minlaydi. Katta guruhlarni tashkil
etuvchilar ko’p sonli bo’lganligi va ular hulq-atvorini belgilovchi
mexanizmlarning o’ziga xosligi tufayli bo’lsa kerak, ijtimoiy psixologiyada
olimlar ko’pincha kichik guruhlarda ish olib borishini afzal kuradilar. Lekin katta
kishilar uyushmasining psixologiyasini bilish juda katta tarbiyaviy va siyosiy
mafkuraviy ahamiyatiga ega. Bu sohadagi tadqiqotlarning kamligi bir tomondan,
aytib utilganidek, ko’pchilikni kamrab olishda qiyinchiliklar bo’lsa, ikkinchi
tomondan, katta guruhlar psixologiyasini o’rganishga karatilgan metodik ishlar
zaxirasining kamligidir. Masalan, ishchilar yoki zielilar sinfi psixologiyasi
o’rganilishi kerak, deylik. Avvalo usha ishchilarning soni ko’p, qolaversa,
ishchilarning o’zi turli ishlab chikarish sharoitlarida ishlaetgan, turli iklim
sharoitlarida yashayotgan turli millatga mansub kishilardir. Ularning barchasini
kamrab oladigan yagona ishonchli metodikani topish masalasi tadqiqotchi
oldiga juda jiddiy muammolarni quyadi. Shuning uchuk ham xar bir katta
guruhga taallukli bo’lgan asosiy etakchi sifatni topish va shu asosda uning
psixologiyasini o’rganish xozircha ijtimoiy psixologiyadagi asosiy metodologik
yo’llanma bo’lib kelmoqda.
Bugungi kunda “Ijtimoiy psixologiya, etnopsixologiya” (psixologiya fanlari)
dastur yoshlarning olam, jamiyat va insonning o‘rganishi psixologik bilimlarga
zaruratning mavjudligi; ularning dunyoqarashini boyitish va rivojlantirishda
psixologik
qonuniyatlarni
o‘rganish
ehtiyojining
mavjudligi;
inson
psixologiyasining umumiy psixologik qonuniyatlarini, shaxs va voqelik, shaxs va
jamiyat, shaxs va predmetlar olami orasidagi munosabat, voqelikni anglashi,
olamni psixologik tahlili,
Hozirgi
kunda
noeksperimental
metodlar
psixologiyada
keng
qo'llanilmoqda, ayniqsa onlayn platformalarda anketalar va intervyular
yordamida. Zamonaviy tadqiqotlarda noeksperimental metodlar turli sohalarda
keng qo'llaniladi va ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish va xulosa chiqarish
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
113
jarayonlarida muhim rol o'ynaydi. Bu metodlar eksperimentlar o'tkazmasdan,
mavjud holatlar va muammolarni o'rganishga qaratilgan. Quyidagi
noeksperimental metodlar keng tarqalgan ma'lumotlarni o'rganish, statistik
tahlil va natijalarni umumlashtirish orqali xulosa chiqarish. mavjud jarayonlarni,
hodisalarni yoki muammolarni kuzatish va ularni tahlil qilish. Bu metodda
izlanayotgan
ob'ektning
tabiiy
holatidagi
harakatlari
o'rganiladi.
respondentlardan ma'lumot to'plash uchun savollar berish. Bu metod, odatda,
anketalar yoki intervyular orqali amalga oshiriladi. metodlari: mavjud
materiallarni (masalan, matnlar, suratlar) chuqur tahlil qilish va yangi
ma'lumotlarni olish uchun turli usullarni qo'llash. holatlarni chuqur o'rganish va
ularni tahlil qilish. Bu usulda muammoni batafsil o'rganish va uning sabablari.
Fokus-guruhlarning mohiyati : Fokus-guruhlar muayyan mavzuda bir necha
odam bilan muhokama olib borish orqali ularning fikrlarini o'rganish imkonini
beradi. Bu metod yangi g'oyalar va qarorlarni ishlab chiqishda samarali. Fokus-
guruh o'tkazish jarayoni : Fokus-guruhni o’tkazishda moderator muhim rol
o'ynaydi. U muhokamani boshqaradi va ishtirokchilar orasidagi interaktivlikni
ta'minlaydi.
Xulosa
Olingan ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki, boshqalar bilan hamkorlikda bo‘lgan
individ faoliyatining tezligi oshadi, lekin harakatlar sifati ancha pasayishi
aniqlandi. Bunday ma’lumotlar boshqalarning tadqiqotlarida ham qayd etildi.
Bu psixologik hodisa eksperemental psixologiyda fasilitatsiya nomini oldi, uning
mohiyati shundan iborat ediki, individning faoliyat mahsullariga uning yonida
bo‘lgan boshqa individlarning bevosita ta’siri bo‘lib bu ta’sir avvalo sensor
kuchayishlar hamda ish-harakatlarning, fikrlashlarning tezligida namoyon
bo‘ladi Lekin ayrim eksperimentlarda teskari effekt ham kuzatildi, ya’ni
boshqalar ta’sirida individ reaksiyalaridagi tormozlanish faoliyatining susayishi
holatlari bu narsa fanda ingibitsiya deb ataladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Tajfel, H., & Turner, J. C. - An Integrative Theory of Intergroup Conflict
Guruhlararo munosabatlar va konfliktlar haqida asosiy nazariy tahlilni taqdim
etadi.
2. Hackman, J. R. - Groups That Work (and Those That Don't)
Samarali guruhlar va ularning muvaffaqiyat omillari haqida amaliy tavsiyalar
beradi.
3. Baron, R. S., Kerr, N. L., & Miller, N. - Group Process, Group Decision, Group
Action
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
114
Guruh qaror qabul qilish jarayonlari va guruh ichidagi muloqotning
xususiyatlari haqida so‘z yuritiladi.
4. Katz, D., & Kahn, R. L. - The Social Psychology of Organizations
Ushbu kitob guruh ichidagi va guruhlararo dinamikalarni tushunish uchun
muhim nazariyalar va amaliy misollarni taqdim etadi.
5. Tuckman, B. W. - Developmental Sequence in Small Groups
Guruh rivojlanish bosqichlarini o'rganish va guruh ichidagi jarayonlarni chuqur
tahlil qilish uchun foydalaniladi.
6. Forsyth, D. R. - Group Dynamics
Guruh tuzilmalari, guruh qarorlari, yetakchilik va konflikt boshqaruvi haqida
keng qamrovli ma’lumot beradi.
