SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
94
BUXGALTERIYA HISOBIDA HUJJATLASHTIRISHNING NAZARIY
ASOSLARI VA AHAMIYATI
B.Soatqulov
Jizzax politexnika instituti katta o‘qituvchis
i
G.Saydivaliyeva
Kibersport fakulteti 531-22 guruh talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16016360
Annotatsiya.
Ushbu maqolada buxgalteriya hisobida hujjatlashtirish
tushunchasi, uning mohiyati, hujjatlarning turlari, shakllari va yuritilish tartibi
o‘rganiladi. Buxgalteriya hujjatlari xo‘jalik operatsiyalarini asoslash, moliyaviy
axborotni tasdiqlash va hisobotlar tayyorlashda muhim manba sifatida xizmat
qiladi. Shuningdek, maqolada zamonaviy texnologiyalar ta’sirida hujjatlashtirish
jarayonida yuz berayotgan o‘zgarishlar, raqamli hujjat aylanishi va
avtomatlashtirilgan tizimlarining afzalliklari tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
buxgalteriya hisobi, hujjatlashtirish, moliyaviy hujjat,
elektron hujjat aylanishi, avtomatlashtirish, tekshirish, hujjat turlari, moliyaviy
nazorat.
Annotatsiya.
This article explores the concept of documentation in
accounting, its essence, types of documents, forms, and procedures. Accounting
documents serve as the basis for verifying business transactions, validating
financial information, and preparing reports. The paper also analyzes the impact
of modern technologies on the documentation process, highlighting the
advantages of digital document circulation and automated systems.
Key words:
accounting, documentation, financial document, electronic
document circulation, automation, audit, types of documents, financial control.
Buxgalteriya hisobining asosiy tamoyillaridan biri bu – ishonchli, to‘liq va
o‘z vaqtida hujjatlashtirishdir. Har bir xo‘jalik operatsiyasi buxgalteriya hisobida
faqat tegishli hujjatlar asosida aks ettiriladi. Hujjatlar – bu moliyaviy va xo‘jalik
faoliyati to‘g‘risida daliliy ma’lumot beruvchi vositalardir. Ular orqali korxona
faoliyatiga oid barcha harakatlar nazorat qilinadi, tahlil qilinadi va hisobotga
kiritiladi.
Hujjatlashtirish – buxgalteriya hisobida har bir xo‘jalik operatsiyasini
yozma yoki elektron shaklda qayd etish jarayonidir. Bu jarayon buxgalteriya
hisobining asosiy tamoyillaridan biri hisoblanadi. Har qanday moliyaviy yoki
xo‘jalik harakati hujjatsiz rasmiylashtirilmasa, u buxgalteriya hisobida aks
ettirilmaydi.
Hujjatlarning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
95
Axborot funktsiyasi – buxgalteriya hisobining dastlabki manbai bo‘lib
xizmat qiladi;
Nazorat funktsiyasi – xo‘jalik operatsiyalarining qonuniyligi va maqsadga
muvofiqligini tekshirish imkonini beradi;
Hisobot funktsiyasi – moliyaviy hisobotlarni tuzishda asosiy manba
hisoblanadi;
Tahliliy funktsiya – korxonaning moliyaviy holatini tahlil qilishda
qo‘llaniladi.
Buxgalteriya hujjatlari maqsadi, mazmuni va tuzilishiga ko‘ra bir nechta
turlarga bo‘linadi:
Asosiy hujjatlar
– birlamchi hisob hujjatlari (hisob-faktura, to‘lov
topshiriqlari, qabul qilish aktlari, kassa hujjatlari);
Yordamchi hujjatlar
– asosiy hujjatlarga ilova bo‘ladigan hujjatlar
(protokollar, dalolatnomalar);
Ichki hujjatlar
– korxonaning o‘zida tuziladigan (ichki buxgalteriya
jurnallari, naryadlar);
Tashqi hujjatlar
– boshqa tashkilotlardan yoki davlat organlaridan
keladigan (kontraktlar, soliq hisobotlari)
Buxgalteriya hujjatlari yozma yoki elektron shaklda bo‘ladi. Ularning
yuridik kuchga ega bo‘lishi uchun quyidagi
asosiy rekvizitlari
bo‘lishi shart:
hujjatning nomi;
tuzilgan sana;
xo‘jalik operatsiyasining mazmuni;
miqdoriy va summaviy ko‘rsatkichlar;
mas’ul shaxslarning imzolari;
muhr (zaruratga ko‘ra).
Raqamlashtirish jarayonida hujjatlar elektron imzo bilan tasdiqlanadi.
So‘nggi yillarda raqamli texnologiyalar ta’sirida buxgalteriya hisobi ham
tubdan o‘zgarmoqda. Ayniqsa,
elektron hujjat aylanishi (EHA)
tizimlari
hujjatlarni qog‘ozsiz yuritish imkonini berdi. Bu quyidagi afzalliklarni yaratadi:
Tezkorlik va aniqlik;
Xodimlar mehnatini yengillashtirish;
Moliyaviy intizomni mustahkamlash;
Audit va nazorat jarayonlarini soddalashtirish.
Bunday tizimlar sifatida "1C: Buxgalteriya", "SAP", "Odoo" kabi dasturlar
keng qo‘llaniladi.
Amaliyotda hujjatlar bilan ishlashda quyidagi kamchiliklar uchraydi:
SCIENCE AND INNOVATION IN THE
EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference
96
noto‘g‘ri rekvizitlar;
kechiktirilgan rasmiylashtirish;
yo‘qolgan hujjatlar;
imzo va muhr yetishmasligi.
Bunday holatlarning oldini olish uchun:
mas’ul shaxslarning malakasini oshirish;
ichki nazorat tizimlarini kuchaytirish;
avtomatlashtirilgan nazorat vositalarini joriy etish zarur.
Xulosa.
Buxgalteriya hisobi hujjatlari har qanday xo‘jalik yurituvchi
subyekt faoliyatining huquqiy va moliyaviy asosidir. Hujjatlashtirish
jarayonining to‘g‘ri tashkil etilishi – moliyaviy intizom, hisob-kitobning
ishonchliligi va soliq hisoboti aniqligining kafolatidir. Raqamli transformatsiya
sharoitida esa hujjatlashtirishning zamonaviy shakllari, ayniqsa elektron hujjat
aylanishi, bu jarayonni yanada takomillashtirish imkonini beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
O‘zbekiston Respublikasi “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni,
2021-yilgi tahriri.
2.
Karimov S. “Buxgalteriya hisobi nazariyasi va amaliyoti”, Toshkent, 2022.
3.
Xodjayeva D. “Moliyaviy hisobotlar va hujjatlar bilan ishlash asoslari”,
2023.
4.
IFRS Foundation – Conceptual Framework for Financial Reporting, 2022.
5.
https://lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari.
