Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Legal status of non-governmental higher education
institutions: experience from foreign countries
Ijobatkhon KODIRALIEVA
1
Namangan State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received October 2024
Received in revised form
15 November 2024
Accepted 25 November 2024
Available online
25 December 2024
In this article, the author analyzed the legal status of non-
state higher education institutions from both a theoretical and
practical standpoint, using the experience of foreign countries
as an example. He also highlighted the existence of a number of
controversial aspects regarding the legal status of higher
education institutions.
2181-
1415/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol5-iss12/S-pp
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
educational institution,
non-state educational
institution,
joint-stock company,
educational service,
legal status of higher
educational institutions,
foreign experience.
Nodavlat oliy ta’lim muassasalarining huquqiy maqomi:
xorijiy mamlakatlar tajribasi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
ta’lim muassasasi,
nodavlat ta’lim muassasasi,
aksiyadorlik jamiyati,
ta’lim xizmati,
oliy ta’lim muassasalarining
huquqiy maqomi,
xorij tajribasi.
Muallif
mazkur
maqolada
nodavlat
oliy
ta’lim
muassasalarining huquqiy maqomi masalasini xorijiy
mamlakatlar tajribasi misolida nazariy va amaliy jihatdan tahlil
etgan. Shuningdek, oliy ta’lim muassasalarini huquqiy maqomi
borasida bir qator bahsli jihatlar mavjudligini yoritib bergan.
1
Teacher, Namangan State University.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
12 (2024) / ISSN 2181-1415
97
Правовой
статус
негосударственных
высших
образовательных учреждений: опыт зарубежных
стран
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
образовательное
учреждение,
негосударственное
образовательное
учреждение,
акционерное общество,
образовательная служба,
правовой статус высших
учебных заведений,
зарубежный опыт.
В данной статье автор теоретически и практически
проанализировал
вопрос
правового
статуса
негосударственных высших образовательных учреждений
на примере опыта зарубежных стран. Также он осветил
наличие ряда спорных аспектов в отношении правового
статуса высших учебных заведений.
Nodavlat oliy ta’lim mu
assasalari
–
bu davlatga qarashli bo‘lmagan, xususiy yoki
jamoat tashkilotlari tomonidan ta’sis etilgan oliy o‘quv yurtlari bo‘lib, ular jamiyatdagi
talablarga mos ravishda ta’lim berishni maqsad qilgan. Hozirgi globallashuv va tezkor
rivojlanayotgan dunyo
da nodavlat oliy ta’lim muassasalari axborot texnologiyalari,
tadbirkorlik, iqtisodiyot va boshqa sohalardagi zamonaviy bilimlarni yetkazishda muhim
o‘rin tutadi. Bunday muassasalar o‘zlarining ilg‘or ta’lim tizimi, pedagogik metodlar va
zamonaviy o‘quv da
sturlari orqali talabalarga sifatli va xalqaro miqyosda raqobatbardosh
ta’lim olish imkonini taqdim etmoqda.
Yaqin yillargacha (2016-
yil) oliy ta’lim muassasalarida talabalar qamroviga doir
muammolar ko‘pchilikni qiynardi. Endi esa vaziyat tubdan o‘zgarmo
qda. Shu jumladan,
oliy ta’lim tizimida ham tub islohotlar amalga oshirilmoqda, bozor iqtisodiyotining
muhim qonuniyatlari hayotimizga tatbiq etilmoqda. Natijada bugungi kunda
respublikada oliy ta’lim muassasalari soni 211 tani tashkil etadi, shundan 112 t
asi
davlatga, 30 tasi xorijiy va 69 tasi nodavlat oliy ta’lim muassasalariga tegishli.
Yoshlarning oliy ta’lim bilan qamrovi 43 foizga yetkazilgan.
Fuqarolik kodeksining 76-moddasi birinchi qismiga asosan, mulkdor tomonidan
boshqaruv, ijtimoiy-madaniy yoki notijorat xususiyatga ega boshqa vazifalarni bajarish
maqsadida tashkil etilgan va uning tomonidan to‘liq yoki qisman moliyaviy qo‘llab
-
quvvatlanadigan tashkilot muassasa sifatida baholanadi.
“Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunning 6
-
moddasi oltinchi qismiga muvofiq, ta’lim
muassasalari o‘z ustavlarida belgilangan vazifalar doirasida to‘lov asosida ta’lim
xizmatlari ko‘rsatish huquqiga ega bo‘lib, bundan tashqari, ular qonunchilikka muvofiq
ravishda t
adbirkorlik faoliyatining boshqa turlari bilan ham shug‘ullanishlari mumkin.
Bu esa ta’lim muassasalariga o‘zining moliyaviy barqarorligini ta’minlash, rivojlanish va
innovatsion loyihalarni amalga oshirish imkonini yaratadi.
Shunga ko‘ra, O‘zbekiston Res
publikasi Prezidentining 2019-yil 11-iyuldagi
“Oliy va o‘rta maxsus ta’lim tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora
-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–
4391-son qaroriga muvofiq OTMni bosqichma-bosq
ich o‘zini
-
o‘zi moliyalashtirish tizimiga o‘tkazish
nazarda tutildi. O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2021-yil 24-dekabrdagi PQ
–
61-son qaroriga 1-ilova bilan tasdiqlangan
ro‘yxatga ko‘ra, 40 ta oliy ta’lim muassasasiga moliyaviy mustaqillik berilgan
.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
12 (2024) / ISSN 2181-1415
98
Bu o‘z navbatida oliy ta’lim muassasalariga 2022
-yil 1-yanvardan boshlab quyidagi
masalalar bo‘yicha mustaqil qaror qabul qilish vakolatini beradi:
▪
ta’lim xizmatlari bozoridagi talabni inobatga olgan holda to‘lov
-kontrakt asosida
o‘qitish
qiymatini belgilash;
▪
talabalarning to‘lov
-
kontrakt mablag‘larini to‘lash muddatlarini belgilash va
uzaytirish;
▪
ta’lim jarayoniga zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llay oladigan va ilmiy
izlanish olib boradigan mahalliy hamda xorijiy professor-
o‘qituv
chi va mutaxassislarni
shartnoma asosida jalb qilish;
▪
o‘quv
-ilmiy jarayonlarga jalb etilgan xorijiy yuqori malakali mutaxassislar
mehnatiga haq to‘lash miqdorlarini bozor konyunkturasidan kelib chiqib belgilashga oid
qarorlar qabul qilish;
▪
professor-
o‘qituvchilar shtat birliklarini kiritish me’yorlarini ishlab chiqish;
▪
o‘z mablag‘lari hisobidan talabalar uchun stipendiya va grantlar ajratish;
▪
xorijiy davlatlardan o‘quv va ilmiy adabiyotlar, darsliklar hamda o‘quv
qo‘llanmalarni mualliflik huquqi bo‘lgan ishlab chiqaruvchilardan to‘g‘ridan to‘g‘ri xarid
qilish;
▪
bo‘sh turgan bino va inshootlarda pullik xizmatlar ko‘rsatish tartibini belgilash;
▪
avtotransport vositalarining yo‘l bosish yillik limiti va ularga xizmat ko‘rsatish
talablarini belgilashi.
Mazkur
vaziyatda OTMlarning o‘zini o‘zi moliyalashtirish tizimiga o‘tishi va ular
mustaqilligini ta’minlash yo‘nalishlaridan biri sifatida OTMlarni aksiyadorlik jamiyati
(keyingi o‘rinlarda AJ) shaklida qayta tashkil etish, ya’ni mavjud davlatga qarashli
OTMlarni AJ tashkiliy-
huquqiy shakliga o‘zgartirish istiqbolini, bunday kutiladigan ijobiy
samara va yuzaga
kelishi mumkin bo‘lgan xavf
-
xatarlarni ko‘rib chiqish lozim.
Hozirgi kunda O‘zbekistonda ham, boshqa ko‘plab xorijiy davlatlarda bo‘lgani kabi,
aksiyadorlik
jamiyati (AJ) shaklidagi oliy ta’lim muassasalari (OTM) tashkil etishga hech
qanday cheklov yo‘q. Bu “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunning 9
-moddasi (davlat va nodavlat
ta’lim muassasalari) asosida belgilangan bo‘lib, qonun hujjatlarida belgilangan talablarga
javob beradigan, attestatsiya va akkreditatsiyadan o‘tgan OTMlar ta’lim xizmatlari
ko‘rsatish huquqiga ega. Qozog‘istonda esa 15 dan ortiq oliy ta’lim muassasasi
AJ shaklida faoliyat yuritib kelmoqda, ulardan birinchi bo‘lib Qozoq gumanitar
-yuridik
univer
siteti (QozGYUU) AJ shakliga o‘tgan. Universitet Qozog‘iston hukumatining
2001-yil 24-
oktyabrdagi “Qozoq davlat yuridik akademiyasini AJ shaklidagi Qozoq
gumanitar-
yuridik universitetiga o‘zgartirish to‘g‘risida”gi №1358
-son qaroriga binoan
tashkil etilgan.
Oliy ta’lim muassasalarini AJ shaklida qayta tashkil etish masalalari bo‘yicha
Qozog‘iston hukumatining 1999
-yil 18-
avgustdagi №1191
-
son qarori bilan “Oliy ta’lim
muassasalarini AJ shaklida qayta tashkil etish Qoidalar” qabul qilingan. Keyinchalik,
2014-yil 23-
iyundagi №696
-son q
aror bilan ushbu qoidalar o‘z kuchini
yo‘qotgan. Qozog‘iston hukumatining 2015
-yil 30-
dekabrdagi “2016–
2020-yillarda
xususiylashtirishning ayrim masalalari to‘g‘risida”gi №1141
-son qaroriga muvofiq,
M.S. Narikbayev nomidagi QozI
YUU AJ to‘liq xususiylashtirilishi belgilangan.
Qozog‘iston Respublikasining 2001
-yil 16-
yanvardagi “Notijorat tashkilotlari
to‘g‘risida”gi Qonuniga ko‘ra, notijorat aksiyadorlik jamiyatlari o‘z faoliyatini amalga
oshirish uchun aksiyalar chiqaradi, ammo foydani faqat jamiyatni rivojlantirish
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
12 (2024) / ISSN 2181-1415
99
maqsadida ishlatadi. Bunday jamiyatlar aksiyalardan tashqari boshqa qimmatli
qog‘ozlarni chiqarish huquqiga ega emas va ularning ta’sis shartnomasi muassislar yoki
ularning vakillari tomonidan imzolanadi. Notijorat tashkilotlari tijorat tashkilotlariga
yoki aksincha o‘zgartirilishi mumkin emas.
2016-
yildan boshlab Qozog‘istonda OTMlarda kuzatuv kengashlari joriy etilib,
rektorlarni saylash amaliyoti qo‘llanilmoqda. Shuningdek, davlat va milliy OTMlarni
2021-yildan boshlab notijorat aksiyadorlik jamiyati shaklida qayta tashkil etish takliflari
bildirilgan. Bu jarayon kuzatuv kengashlari, endaument-fondlar tashkil etish, yillik
ommaviy hisobotlar va auditdan o‘tkazish kabi jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Endaument-fondlar notijorat tashkilotlarining maqsadli kapitali hisoblanadi va
ular foyda olish maqsadida ishonchli boshqaruvga berilgan mol-mulkning bir qismini
tashkil qiladi. Bunday fondlar Garvard, Yel, Priston va Stenford universitetlarida keng
tarqalgan bo‘lib, ularnin
g kapitali milliardlab AQSH dollariga yetgan.
O‘zbekiston Respublikasida ham bunday tashkilotlarni tashkil qilishga e’tibor
kuchaytirilmoqda. Jumladan, 2020-yil 29-
aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
tomonidan qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasida yuridik ta’lim va fanni tubdan
takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora
-
tadbirlar to‘g‘risida”gi PF–
5987-son
Farmoni bilan tasdiqlangan “Yo‘l xaritasi”da tegishli qadamlar belgilangan. Mazkur
hujjatning 44-
bandiga ko‘ra, Toshkent davlat yuridik universitetida xayriya mablag‘lari
va bitiruvchilar assotsiatsiyasi (Alumni Association) hissalari orqali Maqsadli kapital
fondini (Endowment Fund) tashkil qilish ko‘zda tutilgan. Bu fond universitet faoliyatini
moliyalashtirishning yangi, barqaror manbaini y
aratishga yo‘naltirilgan bo‘lib, u
jamg‘arilgan mablag‘larni turli investitsiya loyihalariga jalb qilish va foydani ta’limni
rivojlantirish maqsadida sarflash imkoniyatini taqdim etadi. Bu yo‘nalishdagi
tashabbuslar O‘zbekistondagi oliy ta’lim muassasalari
uchun yangi moliyaviy istiqbollarni
ochib berishi hamda ta’lim sifatini oshirishga yordam berishi mumkin.
Ayrim davlatlarning (xususan, Germaniyani hisobga olmagan holda) deyarli
barchasida xususiy oliy ta’lim muassasalari (OTM) ni tashkil etish mumkin bo‘lib,
qonunchilik istalgan yuridik shaxsning tashkiliy-huquqiy shaklida ularning faoliyatini
yo‘lga qo‘yishga ruxsat beradi. O‘zbekistonda ham oliy ta’lim muassasalarini aksiyadorlik
jamiyati (AJ) shakliga o‘tkazishning ikki asosiy variantini taklif etish
mumkin:
Birinchi variant, amaldagi qonun hujjatlari talablaridan kelib chiqqan holda,
OTMlarni tijoratchi tashkilot bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish. O‘zbekiston
qonunchiligiga ko‘ra, OTMni AJ shaklida qayta tashkil etish Fuqarolik kodeksining
49-
moddasida belgilangan “o‘zgartirish” usuli orqali amalga oshirilishi mumkin. Ya’ni bu
jarayonda qayta tashkil etilayotgan OTMning tashkiliy-huquqiy shakli muassislar yoki
muassasa hujjatlarida vakolat berilgan yuridik shaxs organining qaroriga binoan
o‘
zgartiriladi.
O‘zbekiston Respublikasining “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonunining 3
-moddasiga muvofiq, ustav fondi
aksiyadorlar o‘rtasida aksiyalar ko‘rinishida taqsimlangan tijorat tashkiloti
AJ hisoblanadi. Bu qonunning 9-
moddasiga ko‘ra, aksiyadorlik jamiyati o‘zgartirish usuli
orqali tashkil etilishi mumkin. OTMlarini AJ shakliga o‘tkazish uchun davlat muassis
sifatida asosiy aksiyador bo‘lishi mumkin, ya’ni aksiyalarning nazorat paketini davlat o‘z
qo‘lida saqlab qoladi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
12 (2024) / ISSN 2181-1415
100
AJ tashkil etish jarayonida muassislar ta’sis yig‘ilishida tegishli qaror qabul qiladi
va jamiyatning ustavi tasdiqlanadi. Shu orqali jamiyat yuridik shaxs sifatida davlat
ro‘yxatidan o‘tkaziladi.
Ikkinchi variantda esa Qozog‘i
ston tajribasidan foydalangan holda, nodavlat
notijorat tashkilotlari to‘g‘risidagi qonunga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilib, notijorat
aksiyadorlik jamiyatlarini tashkil etish mumkin. Bu asosda oliy ta’lim muassasalarini
notijorat AJ shakliga aylanti
rish mumkin bo‘ladi. Bunday holda, muassasa foydani qayta
sarmoya qilish maqsadida, faqat ta’limni rivojlantirish uchun ishlatishi nazarda tutiladi.
Muassasa shaklida faoliyat yuritayotgan oliy ta’lim muassasalarini (OTM)
aksiyadorlik jamiyati (AJ) shaklig
a o‘zgartirish qator afzalliklarni taklif qiladi:
1) AJ biznesga kapitalni jalb qilishning samarali va ishonchli usullaridan biri
hisoblanadi. Odatda, AJ tashkil etish yirik kapitallarni jalb qilish maqsadida amalga
oshiriladi. Aksiyalarni chiqarish va sotish orqali ushbu maqsadga erishiladi.
2)
Mablag‘lar OTMning moddiy
-texnik va axborot resurslarini rivojlantirish,
pedagogik kadrlar va xodimlarni rag‘batlantirish, shuningdek, ilm
-fanning ustuvor
yo‘nalishlarida tadqiqotlarni moliyalashtirishda maqsadli da
sturlarni erkin tanlash
imkonini beradi.
3)
OTM boshqaruvida umumiy yig‘ilish, kuzatuv kengashi va ijro organlari tizimi
joriy etiladi. Bu samarali boshqaruv, zamonaviy marketing strategiyalari va mustaqil
shartnomaviy ta’lim hamda ilmiy
xizmatlarni belgilash imkonini yaratadi.
4)
Kadrlarni tanlash, ishga qabul qilish va bitiruvchilarni ish bilan ta’minlashda
yangi usullar joriy etiladi, bu esa turli vazirlik va idoralarning byurokratik jarayonlaridan
ozodlikni ta’minlaydi.
5) Ilmiy faoliyat orqali daromad olish jarayoni sezilarli darajada tezlashadi. Mavjud
tizimda ilmiy faoliyatdan topilgan mablag‘lar turli fondlarga taqsimlanib, tegishli hissa
qo‘shmagan amaldorlarga ajratiladi. Yangi tizim buni o‘zgartirishga imkon beradi.
6) Boshqaruv tizimini isloh qilish orqali turli nazoratchi idoralar va ularning
byurokratik talablari cheklanadi, bu esa OTMning mustaqilligiga hissa qo‘shadi.
Shu bilan birga, OTMlarni AJ shakliga o‘tkazish ayrim xavflarni ham keltirib
chiqarishi mumkin:
1) AJ aksiyad
orlari, boshqaruvchilar va pedagogik xodimlar o‘rtasida korporativ
ziddiyatlar yuzaga kelishi ehtimoli mavjud. Masalan, Aksiyadorlar dividend olishga
qiziqsa, boshqaruvchilar rivojlanish uchun mablag‘ sarflashga urg‘u beradi, pedagoglar
esa maosh oshirilishini talab qilishi mumkin.
2)
AJ shaklidagi OTM tijorat tashkilotlariga qo‘llaniladigan soliqlar va boshqa
majburiy to‘lovlarni to‘lashi kerak bo‘ladi.
3)
AJ umumiy yig‘ilishi va OTM kengashi o‘rtasida vakolatlar bo‘yicha ixtiloflar
paydo bo‘lishi mumkin.
OTMlarni AJ shakliga o‘tkazish, ta’lim va fan rivojlanishiga xizmat qiluvchi
moliyaviy manbalarni samarali jalb qilish orqali sifatli kadrlar tayyorlash, amaliy va
fundamental tadqiqotlarni qo‘llab
-quvvatlashga sharoit yaratadi. Davlat muassasalariga
qo‘llaniladigan ortiqcha nazorat, moliyaviy taqsimotdagi cheklovlardan xalos bo‘lish
OTMni zamonaviy ta’lim bozorining kuchli raqobatchisi va ilmiy mahsulot yaratuvchisiga
aylantiradi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
12 (2024) / ISSN 2181-1415
101
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI:
1.
O‘zbekiston Respublikasining ”Ta’lim to‘g‘risida”gi 2020
-yil 23-sentyabrdagi
Qonuni.
(Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 24.09.2020 y., 03/20/637/1313
-
son;
Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021 y., 03/21/683/0375
-son,
12.10.2021 y., 03/21/721/0952-son
)
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
2019-yil 11-
iyuldagi “Oliy va o‘rta
maxsus ta’lim tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora
-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ–
4391-son qarori.
Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 25.12.2021 y.,
07/21/61/1195-son.
3.
Zokirov I.B. Fuqarolik huquqi.
–
Toshkent, TDYUI, 2009.
–
B. 456.
4.
Ro‘ziyev R.J., Topildiyev V.R. Fuqarolik huquqi. O‘quv qo‘llanma
-
T.: “Cho‘Ipon”,
2011.
–
624 b.
5.
Topildiyev V.R. Fuqarolik huquqi. Darslik.
–T., «Yridik adabiyotlar publish»
2022. 592 b.
6.
Xomidov E.O. Davlat oliy ta’lim muassasalarining tadbirkorlik faoliyatini
fuqarolik-huquqiy tartibga solish. Yu.f.f.d. diss. 2020. -T.
: O‘zbekiston respublikasi milliy
gvardiyasi harbiy-texnik instituti. 20-40-b.
7.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020
-yil 29-
apreldagi “O‘zbekiston
Respublikasida yuridik ta’lim va fanni tubdan takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha
chora-tadbirlar to
‘g‘risida” PF–
5987-
son Farmoni // Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi, 30.04.2020 y., 06/20/5987/0521-son.
