459
Kadirova Go‘zal Shuhrat qizi
tayanch doktorant
Tashkent davlat sharqshunoslik univer si teti
YAQIN SHARQ MAMLAKATLARI TASHQI SIYOSATINING ASOSIY
YCTNALISHLARIVA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Yaqin Sharq allaqachon ilm-fan va tarixda yaxshi tanilgan tushuncha. O‘rta asrlarda va zamonaviy
davrda Evropaga yaqin bo‘lgan Sharq hozirgi davr bilan taqqoslaganda bir xil mintaqani bildiradi. Shu bilan
birga, o‘zgaruvchan atrof-muhit, mintaqadagi va dunyodagi vaziyat, shuningdek, ilm-fan rivoji mintaqa
chegaralari va hatto uning belgilanishi bilan bog‘liq kelishmovchiliklarni oldindan belgilab qo‘ydi.
Bir qator arab olimlarining fikriga ko‘ra, O‘rta Sharq atamasi mintaqaga Kipr yoki Afg‘oniston kabi
arab bo‘lmagan mamlakatlami kiritish uchun yaratilgan. Bu, birinchidan, an’anaviy «arab dunyosi»
tushunchasidan uzoqlashishini, ikkinchidan, zamonaviy dunyo tartibida G‘arbning markaziy rolini namoyish
etadi. Ushbu nuqtai nazarni qo‘llab-quvvatlovchilar G‘arbga qaraganda mintaqaning turli xil xususiyatlarini
ta’kidlab, Yaqin Sharq o‘miga «Arab dunyosi» yoki «Arab mintaqasi» atamasidan foydalanishni afzal
ko‘rishadi [Ahmadullin V. 2014url],
Misr tadqiqotchilari R. Al-Bustani va F. Farguslar arab dunyosi yoki mintaqasi g‘oyasini rivojlantirar
ekan, zamonaviy davlatlarning shakllanishidan boshlangan mintaqaviy jarayonlarni tahlil qilib, Yaqin Sharq
atamasini ishlatishmaydi, balki Iroq, Suriya, Livan, Isroil, Falastin tarkibidagi arab dunyosi, arab davlatlari,
Shimoliy Afrika, Sharqiy Afrika, Arabiston yarim oroli, «unumdor yarim oy» deya yozishadi. Misrlik yana
bir olim M.Mualimning ta’kidlashicha, Yaqin Sharq - sharqda Erondan g‘arbda Liviyaga, shimolda
Turkiyadan Arabiston yarim orolining janubiy chegaralariga va Afrikada Sudanning janubiy chegaralariga
qadar bo‘lgan mintaqadir. Bunday Yaqin Sharq siyosiy tushuncha bo‘lib, uning fikriga ko‘ra, Evropa, Osiyo,
Afrika tutashgan joyda joylashgan geografikjoylashuvidan tortib, hududlaming barcha o‘ziga xos
xususiyatlarini o‘z ichiga olgan «Osiyo-Afrika mintaqasi» atamasidan foydalanish to‘g‘riroqdir [Ahmadullin
V. 2014 url],
Ba’zi arab olimlari Yaqin Sharq deganda, shujumladan Shimoliy Afrika, Janubiy-g‘arbiy Osiyo va
Janubi-Sharqiy Evropaning ayrim qismlarini ishlatadilar. Mintaqaning chegaralari noaniq bo‘lib qolmoqda,
ammo ularning fikriga ko‘ra, mintaqa Kipr, Misr, Turkiya, Sudan, shuningdek Osiyo mamlakatlari Eron, Iroq,
Falastin, lordaniya, Livan va Arabiston yarim orolining arab davlatlarini o‘z ichiga olishi mumkin
[Ahmadullin V. 2014 url], Falastinga kelsak, arab mualliflari uchun odatiy tarzda Isroilning yo‘qligi, ammo
Quddusda poytaxti bo‘lgan Falastinning bosib olingan hududlari borligi ko‘rsatilgan. Aksincha, bu
hukmronlik haqiqati bilan hech qanday aloqasi bo‘lmagan g‘oyaviy mantiqdir [Ahmadullin V. 2014 url],
G‘arb mualliflari mintaqa nomida ham, uning chegaralarinibelgilashdahamnomuvofiqlikkaega.
Masalan, Amerika Ensiklopediyasi Yaqin Sharq asosan Janubi-G‘arbiy Osiyo va Shimoliy-Sharqiy Afrikani,
shuningdek Evropaning Turkiya egallagan qismini qamrab olganligini ko‘rsatmoqda. Shu bilan birga,
ensiklopediya mualliflari mintaqa chegaralari o‘zgaruvchan boTib, vaqti-vaqti bilan ayrim hududlar
mintaqaga qo‘shilishi yoki chiqarilishi, madaniy va geostrategik ma’noda mintaqa doimo markaziy o‘rinni
egallab kelgani va egallashini ta’kidlamoqda [Ahmadullin V. 2014 C. 126- 130].
Shuni ham ta’kidlash joizki, tarixiy jihatdan Near East atamasi mintaqani nazarda tutish uchun
ishlatilgan. Britaniya ensiklopediyasida ta’kidlanganidek, Middle East faqat 20-asrda ishlatila boshlandi,
ammo bugungi kunda bu ikkita tushuncha bir-birining o‘rnida ishlatilishi mumkin.Yaqin Sharq, O‘rta Sharq,
Far East atamalari dastlab butun “Sharq” ga ishora qilish uchun kiritilgan. Yaqin Sharq XIX-XX asr
boshlarida Usmonli imperiyasi va Bolqon yarim orolini, O‘rta Sharqda - Fors ko‘rfazi va Janubiy Osiyo
hududlarini, Far East - Osiyo-Tinch okeani mintaqasini, ya’ni Osiyodagi Tinch okeaniga chiqadigan
mintaqalarni nazarda tutgan. Ikkinchi Jahon urushi davrida inglizlar Near East va Middle East atamalarini
sinonim sifatida ishlata boshladilar va endi ular odatda MENA - O‘rta Sharq va Shimoliy Afrikaning
qisqartmasidan foydalangan holda Marokashdan Erongacha boTgan davlatlarni o‘z ichiga oladi, ehtimol bu
o‘rganish maydonini aniqroq tavsiflaydi va ehtimol geosiyosiy jihatdan bir mintaqaga birlashtirilgandir yoki
460
Fransiyaning Sahel mintaqasidagi rejalari bilan bogTiq boTishi mumkin deya ta’kidlashadi.
Bizning fikrimizcha, ushbu mintaqa sun’iy ravishda o‘zlarining dinlari va tarixiy o‘tmishlariga qaramay,
Afrikadagi va Yevropadagi jarayonlarga Fors ko‘rfazi mintaqasidan ko‘ra ko‘proq ishtirok etadigan, shu bilan
birga mintaqadan chetlatilgan Marokash kabi mamlakatlami o‘z ichiga oladi. Pokiston uning tarkibiga
Marokash yoki Jazoirni kiritgandan ko‘ra ancha kam haqli ko‘rinadi, chunki Pokiston Fors ko‘rfazi
mamlakatlari bilan bogTiq boTgan Yaqin Sharqdagi voqealarda tez-tez va bevosita ishtirok etadi va shu
qatorda Iqtisodiy Hamkorlik Tashkiloti kabi mintaqaviy tashkilotlarga kiradi, jumladan, Eron va Turkiyani
jalb qiladi. Shuningdek, mintaqaning belgilangan chegaralari Yevropaga ko‘proq mos keladi, chunki ular
Yevropani janubiy va janubiy-sharqdan qamrab oladi va G‘arbiy Yevropa davlatlari nuqtai nazaridan
aniqroqdir.
Shuni ta’kidlash kerakki, 21-asrda geosiyosiy dinamika bilan bogTiq holda mintaqa nomiga ham, uning
chegaralariga ham ta’sir ko‘rsatadigan transformatsiyalar yuz berdi. 2004 yilda AQSh ma’muriyati mintaqa
chegaralarini kengaytirilgan holda talqin qilishga chaqirdi. G8 sammiti paytida AQSh prezidenti Jorj Bush
siyosiy leksikonga yangi atama - “Buyuk Yaqin Sharq” (Greater Middle East) ni kiritdi.
Rossiyada Sovet Ittifoqi davridan boshlab Yaqin va O‘rta Sharq atamasi keng tarqaldi. Eron va
Afg‘oniston, ba’zida Pokiston ham Yaqin Sharqning bir qismi ekanligiga ishonishadi. Sharqqa nisbatan
“O‘rta” atamasi Evropa subkontitentsiyasidan masofa mezoniga asoslanib, Uzoq va Yaqin Sharq o‘rtasidagi
pozitsiyasini tavsiflaydi [Isayev G.].
Yaqin Sharq B.Buzan va O.Veyver [Buzan B. and Waever O. 2003.564 p.] nazariyasi doirasida alohida
xavfsizlik kompleksi sifatida ajralib turadi. Ular mintaqaviy majmuani “asosiy xavfsizlik muammolari ularni
shu qadar chambarchas bog‘laydiki, ularning milliy xavfsizligini bir-biridan ajratib bo‘lmaydigan davlatlar
guruhi” deb atashadi [Buzan B. and Waever O. 2013.P. 53.].
Mintaqaviy xavfsizlik kompleksi quyidagi o‘zgaruvchilarni o‘z ichiga olishi kerak:
-
mintaqaviy xavfsizlik kompleksini ajratuvchi chegaralar;
-
mintaqaviy xavfsizlik kompleksi tarkibida ikki yoki undan ortiq avtonom birliklaming mavjudligi;
-
majmua ishtirokchilarining kuchi taqsimlanadigan qutblar mavjudligi;
-
davlatlar o‘rtasida ko‘proq do‘stona va dushmanlik munosabatlariga ega bo‘lgan ijtimoiy tuzilish
mavjudligi.
Xalqaro xavfsizlik mintaqaviy darajada belgilanadi. Zamonaviy xalqaro tizim - bu katta kuch - AQSh
va buyuk davlatlar - Rossiya, Evropa Ittifoqi, Xitoy va Yaponiya, shuningdek mintaqaviy majmualar, ulardan
biri Yaqin Sharqdir. Buyuk davlat va buyuk kuchlarning imkoniyatlari ularga turli mintaqaviy xavfsizlik
komplekslari bilan o‘zaro aloqada bo‘lishga imkon beradi.
Eng faol o‘zaro ta’sir mintaqaviy xavfsizlik komplekslari doirasida amalga oshiriladi. Ushbu majmualar,
boshqa narsalar qatori, tarixga qarab belgilanadigan ba’zi bir avtonomiyalarga ega. Yaqin Sharq makro
darajadagi xavfsizlik majmuasi o‘zaro bog‘liq uchta kichik kompleksni o‘z ichiga oladi: Fors ko‘rfazi, Levant
va Mag‘rib [ Buzan B. and Waever O. 2013].
Bizning fikrimizcha, tadqiqot mavzusi va zamonaviy haqiqatlarga asoslanib, ko‘rib chiqilayotgan
mintaqa aniq mintaqaviy xavfsizlik komplekslari nazariyasi prizmasidan yaxshiroq tavsiflanadi.
“Yaqin Sharq” va “neft” dunyo geosiyosatining bir-biri bilan chambarchas bog‘liq tasvirlariga aylandi.
Yaqin Sharqdagi neft zaxiralari va qazib olinishi jahon iqtisodiyoti uchun katta ahamiyatga ega ekanligi
odatiy holat sifatida qabul qilinadi. Neft va gaz zaxiralarini baholash, odatda, ko‘pgina noaniqliklar bilan
bog‘liq vazifadir, chunki ishlab chiqaruvchi mamlakatlar investitsiyalami jalb qilish va xalqaro obro‘sini
oshirish uchun o‘zlarining energetik salohiyatini oshirib yuborishadi, xuddi o‘z kompaniyalari qiymatini
oshirishga qiziquvchi energetika kompaniyalari kabi.
Shubhasiz, agar biz mintaqaning energiya zaxiralarining asosiy zaxiralari to‘plangan Fors ko‘rfazi
mamlakatlaridan kelib chiqadigan bo‘lsak, shuni ta’kidlash mumkinki, bu davlatlar birgalikda 5,4 million
kvadrat
kilometr maydonni egallaydi (yoki Yer yuzining taxminan 3,6%),
ammo ularning global neft iqtisodiyoti
uchun ahamiyati tengsiz. Saudiya Arabistoni boshchiligidagi ushbu mamlakatlar OPEKning asosiy qismi-
Neft Eksport qiluvchi Mamlakatlar Tashkilotini tashkil etishi bejiz emas [Rasoul Sorkhabi. 2014].
Mintaqada butun dunyoning “energetik tortishish” markazi jalb qilingan. Taniqli amerikalik geolog
461
Everett Li DeGolyer (1886-1956) Yaqin Sharqda neft zahiralarining noyob ko‘pligini tan olganlarning
birinchilaridan edi. 1943 yilda u Saudiya Arabistoniga Yaqin Sharq neftining hajmini baholash uchun
ma’lumot yig‘ish uchun maxsus topshiriq bilan tashrif buyurdi. 1944 yil iyul oyida nashr etilgan hisobotda
De Golyer Eron, Iroq, Quvayt, Saudiya Arabistoni, Bahrayn va Qataming neft zaxiralarini kuniga taxminan
27 barrelga baholagan, ammo bundan ham kattaroq zaxiralar hali kashf etilmaganligini ta’kidlagan. U dunyo
neft qazib olishning “tortishish markazi” Karib dengizidan Fors ko‘rfaziga siljib bormoqda degan xulosaga
keldi.
Ikkinchi Jahon urushi avjida bo‘lgan ma’ruza natijalari bugungi kunda O‘rta Sharqning geosiyosiy
ahamiyati asosida yotadi. Ikkinchi Jahon Urushidan keyin mintaqaning neft qazib chiqaradigan davlatlarining
roli o‘sishda davom etdi, ammo bozor kon’yunkturasi emas, balki iste’molchi kompaniyalar tomonidan
belgilanadigan energiya narxlarining o‘ta pastligi tufayli energiya eksport qiluvchi mamlakatlar doimiy
qashshoqlik holatidan chiqib ketishga imkon beradigan dividendlarni olmadilar.
Vaziyat 1973 yilgi neft inqirozidan so‘ng, arab davlatlari Falastin bilan ziddiyatda Isroilni qo‘llab-
quvvatlaydigan davlatlarga energiya manbalarini sotishdan bosh tortgandan keyin o‘zgardi. Natij ada, j ahon
bozorida energiya manbalarining yetishmasligi pay do bo‘ Idi, narxlar keskin ko‘tarildi va shu bilan birga
og‘irlashgan harbiy-siyosiy vaziyat sharoitida iste’molchi mamlakatlarga etkazib berish xavfsizligi masalasi
paydo bo‘ldi.
Muhim moliyaviy manbalar neft ishlab chiqaruvchi davlatlar qo‘liga tushdi, bu ularga dunyodagi eng
gullab-yashnagan davlatlar bilan bir qatorda turishga imkon berdi. Siyosiy jihatdan ularning xalqaro
maydondagi o‘rni keskin oshdi. Yaqin Sharqda etakchi rollarni talab qiladigan yangi mintaqaviy kuchlar
shakllandi. Fors ko‘rfazi zonasining umumiy energiya zaxiralari dunyoning 60 foizini tashkil etadi. Yaqin
Sharq dunyodagi neft qazib olishning uchdan bir qismini, gaz qazib olishning oltidan bir qismini, tasdiqlangan
neft zaxiralarining 48 foizini va tasdiqlangan gaz zaxiralarining 38 foizini tashkil etadi.
OPEK ma’lumotlariga ko‘ra, mintaqaning energetik boyliklarga boy mamlakatlari orasida Saudiya
Arabistoni ajralib turadi, u Yaqin Sharqda eng kattaneft zaxirasiga ega - 2018 yilda 297,700 barrel, Qirollik
dunyodagi tasdiqlangan neft zaxiralarining 17,2% ni tashkil qiladi va shuningdek, eng yirik neft eksportchisi
hisoblanadi.
Asosiy zaxiralar bir necha konlarga jamlangan bo‘lib, ular orasida 1951 yildan beri ishlab kelinayotgan
quruqlikdagi Gavar koni, 1957 yildan beri ishlab kelinayotgan Safaniya dengizidagi neft koni va 1998 yilda
dengizga olib kelingan Shoiba quruqlik koni mavjud. U shuningdek dunyodagi eng yirik quruqlikdagi neft
koni hisoblanadi. U Saudiya Arabistonining milliy neft kompaniyasi bo‘lgan Saudi Aramco tomonidan
boshqariladi.
Eron Yaqin Sharq mamlakatlari orasida neft zaxiralari bo‘yicha ikkinchi o‘rinni egallab, 2018 yilda
155,6 ming barrelni qazib oldi. Mamlakat dunyodagi tasdiqlangan neft zaxiralarining taxminan 9 foiziga ega.
U eng katta neft zaxiralariga ega mamlakatlar orasida dunyoda to‘rtinchi o‘rinni egallaydi.
Eronning asosiy neft konlariga Marun, Ahvaz, Gachsaran, Agajari va Esfandiar neft konlari kiradi.
Eronning Xuziston viloyatida joylashgan Marun konida 22 milliard barrel neftning zaxiralari borligi taxmin
qilinmoqda va bu dunyodagi eng yirik quruqlikdagi neft konlaridan biriga aylandi. U 1966 yilda
foydalanishga topshirilgan.
Xuziston mintaqasidagi quruqlikdagi Ahvaz koni qazib olish bo‘yicha dunyodagi eng yirik uchta neft
konlaridan biri hisoblanadi. Eron milliy neft kompaniyasiga (NIOC) tegishli bo‘lgan va Eron milliy janubiy
neft kompaniyasi (NISOC) tomonidan boshqariladigan Ahvaz 1954 yildan buyon ishlab kelmoqda.
Iroq Yaqin Sharqdagi eng katta neft zaxiralariga ega mamlakatlar ro‘yxatida uchinchi o‘rinni egallab
turibdi, 2018 yilda 147,2 ming barrelni tashkil etdi. Mamlakat neftning deyarli 90 foizini mamlakatning
janubiy qismidagi quruqlikdagi neft konlaridan ishlab chiqaradi. Basra, Bog‘dod va Ramadi shaharlari
do‘konlari mamlakatning neft zaxiralarining katta qismi va Jahon banki ma’lumotlariga ko‘ra, Iroq hozirgi
neft qazib olishni davom ettirish uchun yillik investitsiyalarga 1 milliard dollar kerak.
Mamlakat birinchi navbatda dunyodagi uchinchi eng yirik qazib olinadigan Rumayla konida ishlaydi,
taxminan 17 milliard barrel qayta olinadigan neft qolgan.
462
Iroq shuningdek, mamlakat janubida joylashgan Majnoun konini boshqaradi. Ushbu kon dunyodagi eng
boy neft konlaridan biri hisoblanadi, uning neft zaxiralari 23 dan 25 milliard barrelgacha va 12,8 milliard
barrel neftning aniqlangan zaxiralari mavjud.
Quvayt, kichik hajmiga qaramay, jahon energetika bozoriga katta hissa qo‘shadi va Yaqin Sharqda
to‘rtinchi yirik neft zaxirasiga ega. 2018 yilda 101,5 ming barrel ishlab chiqarildi va OPEK mamlakatlari
orasida uchinchi o‘rinda neft ishlab chiqaruvchi mamlakat dunyodagi neft zaxiralarining 8 foiziga egalik
qiladi.
Quvaytda neft qazib olish uchta asosiy kondan amalga oshiriladi. Ulardan biri mamlakatning shimoliy
qismida joylashgan Ratka. Ushbu kon kuniga 4 million barrel neftni rejalashtirishga yordam berishi
kutilmoqda.
Burgan koni dunyodagi ikkinchi yirik neft koni hisoblanadi. U Quvaytningjanubidajoylashgan va
kuniga 1,7 million barrelgacha ishlab chiqarishga qodir. Quvayt ushbu sohani 1938 yildan beri
rivojlantirmoqda.
Quvayt neft kompaniyasi Katta Burganga dengiz suvi va karbonat angidridni quyish kabi
takomillashtirilgan neftni qazib olish texnikasi orqali quvvatni oshirish uchun sarmoya kiritishni
rejalashtirmoqda.
Mamlakat shuningdek, janubiy Kuvayt yaqinidagi quruqlikdagi bo‘lingan neytral zonada (PZ)
joylashgan Vafra neft konidan xom neft qazib oladi.
Taxminan 5000 km
2
maydonni o‘z ichiga olgan Vafra neft koni yana to‘rtta konni, shu jumladan Janubiy
Fuvaris, Janubiy Umm Gudair, Xumma va Arkni o‘z ichiga oladi.
Birlashgan Arab Amirliklari ham dunyodagi eng yirik 10 ta neft ishlab chiqaruvchilar qatoriga kiradi,
neft zaxiralari bo‘yichabeshinchi o‘rinda turadi. OPEK va Gaz eksport qiluvchi mamlakatlar forumi (GECF)
a’zosi sifatida mamlakat bir necha yirik konlami, shu jumladan mamlakatning asosiy eksport oqimi bo‘lgan
Murbanni boshqaradi. BAA zaxiralarining 90% dan ortig‘i Abu- Dabida, undan keyin Dubay va Sharjada
joylashgan.
Mamlakatning asosiy konlaridan biri Abu Dabi orollaridan taxminan 84 km shimoliy-g‘arbda
joylashgan Yuqori Zakum konidir.
Hozirda kuniga 640 ming barrel neft qazib olinadigan konda taxminan 50 milliard barrel neft zaxirasi
mavjud.
Yaqin Sharqda mintaqaviy jarayonlarda hukmronlik rolini talab qiladigan bir necha kuch markazlari
mavjud. Ular orasida Saudiya Arabistoni, Eron, Turkiya va Isroil bor. Ulaming tashqi siyosatini tahlil qilishda
siyosiy realizm nazariyasi, shu jumladan neoklassik va neorealizm qoidalaridan kelib chiqish maqsadga
muvofiq ko‘rinadi.
Siyosiy realizm asoschisi Xans Morgentau [Hans Morgenthau and Kenneth Thompson. 2005, 752 p.]
anarxiya, hokimiyatga boTgan ishtiyoq va xudbinlik kabi abadiy tabiiy fazilatlar inson tabiatiga har doim
xosdir, deb hisoblagan. Xalqaro munosabatlaming tabiati, inson tabiati kabi, anarxikdir. Binobarin, xalqaro
munosabatlardan har qanday evolyutsiyani, urushlardan abadiy tinchlikka o‘tishni talab qilish noto‘g‘ri.
Ushbu anarxiyada kuch huquqi ustunlik qiladi. Shuning uchun xalqaro munosabatlar qoidalari eng
kuchlilarini belgilaydi.
G.Morgentauga ko‘ra, yetakchi kuchlar bilan raqobatlasha olmaydigan davlatlar xalqaro
munosabatlarda bo‘ysunuvchi rol o‘ynaydi. Ulaming mustaqilligi eng qudratli davlatlarning manfaatlari bilan
cheklangan. Mamlakatlar o‘zlarining mahalliy muammolarini kuchi teng yoki ustun boTgan davlat
manfaatlari bilan to‘qnashgunga qadar hal qilishlari mumkin. Kuchlar muvozanatini sizning foydangizga
o‘zgartirish uchun siz ittifoq tuzishingiz kerak. Biroq, bu ittifoqlar ham qisqa muddatli boTib, faqat ushbu
mamlakatlarning milliy manfaatlari bir-biriga to‘g‘ri keladigan paytgacha amal qiladi. Davlatlarning milliy
manfaatlarining to‘qnashuvi muqarrar.
Yaqin Sharqda mintaqadan tashqari ikkita yetakchi mintaqa - AQSh va Rossiya mavjud boTib, ular
yetakchi mintaqaviy kuchlar bilan bir qatorda mintaqadagi kuchlar muvozanatini shakllantiradi. Boshqa
davlatlar ushbu hokimiyat markazlarining siyosatiga amal qilishlari mumkin, faqat o‘zlarining ustun
manfaatlari o‘rtasida mohirona manevr qilish orqali nisbiy mustaqillikni ta’minlaydilar.
463
Tinchlikni saqlash uchun kuchlar muvozanati asosiy o‘rin tutadi. Biroq, mintaqaviy jarayonlarning
notinchligi sharoitida kuchlar muvozanati nihoyatda beqaror va tez o‘zgarib boradi, bu tashqi kuchlar
ishtirokida muqarrar ravishda mahalliy to‘qnashuvlar bilan birga keladi. Ushbu muvozanat ko‘pincha mo‘rt
boTadi, chunki har bir davlat o‘z mohiyatiga ko‘ra uni o‘z foydasiga o‘zgartirishga intiladi, ammo “Arab
bahori”dan so‘ng butun mintaqaviy xavfsizlik kompleksi asosiy omillarga ta’sir ko‘rsatadigan jarayonlarga
duch keladi, shuning uchun qurolli mojarolar Yaqin Sharq uchun xarakterli boTib qoladi.
G.Morgentau g‘oyalari K.Valsning asarlarida o‘zlarining tanqidiy rivojlanishini oldi. Qora Sharqdagi
vaziyatni va Saudiya Arabistoni bilan Eron o‘rtasidagi keskin raqobatni tahlil qilib, u kelajakda Tehron
tomonidan yadro qurolini ishlab chiqarishi mintaqaga avvalgidan ko‘ra ko‘proq tinchlik va barqarorlik
keltiradi deb ishongan. Uning fikriga ko‘ra, Eronda yadro qurolining mavjudligi AQShni hujumdan tiyilishga
majbur qiladi va unga Isroilni jilovlashiga imkon beradi. Agar Erondan keyin Saudiya Arabistoni yadro
qurolini olishga intilsa, bu Tehron va Ar-Riyodni o‘zaro hujumlardan qaytarishga imkon beradi [Scott D.
Sagan and Kenneth N. Waltz.2003, 220 p.].
K.Valsning fikriga ko‘ra, kuch yoki xavfsizlik dilemmasiga duch kelgan har qanday davlat xavfsizlikni
tanlashi kerak. Shuning uchun Saudiya Arabistoni va Eron hamda Eron va Isroil to‘g‘ridan-to‘g‘ri hujumdan
qochishadi. Xavfsizlikni ta’minlash uchun K. Vais davlatning omon qolishini ta’minlash va uning milliy
manfaatlarini himoya qilish uchun zarur bo‘lgan “yetarlicha” quvvat darajasini hal qiluvchi deb hisoblaydi.
Bundan tashqari, kuchning “haddan tashqari” ko‘payishi qurolli mojaroga kirish xavfi tufayli xavfli bo‘lib
qoladi. Kuchning “ortiqchaligi” uning yetishmasligi kabi xavfli [K.Waltz. 1979, 251 p.].
Saudiya Arabistoni mintaqadagi va dunyodagi eng yirik energiya zaxiralariga ega boTib, uni kuchli
moliyaviy manbalar bilan ta’minlaydi. Bundan tashqari, Ar-Riyod an’anaviy ravishda “musulmonlar
ziyoratgohlarini saqlovchi” sifatida Islom dunyosidagi alohida mavqeiga tayanadi.
Saudiya Arabistoni mintaqa rahbariyatiga boTgan da’volarini islom olami bilan bogTiq barcha
masalalarda faol pozitsiyasi bilan oqlashga harakat qilmoqda. Saudiya Arabistoni an’anaviy ravishda butun
musulmon dunyosini birlashtirgan Islom Hamkorlik Tashkilotida, shuningdek Arab davlatlari ligasida
yetakchiligini namoyish etadi. Ar-Riyod Falastin davlatini yaratish tarafdori va Isroil davlatiga qarshi. Shu
bilan birga, ma’lum bir tarzda, Saudiya Arabistonining pozitsiyasi uning AQSh bilan ittifoqi va uning
hududida Amerika harbiy bazalarini joylashtirishi hamda nisbatan zaif harbiy salohiyati bilan buziladi
[Kryuchkov I. 2007, C. 142-147].
Saudiya Arabistonining zaif harbiy-texnik salohiyati uni o‘nlab yillar davomida davom etib kelayotgan
Eron bilan to‘qnashuvda oldini oladi. Hozircha Ar-Riyod Eron bilan Suriyada ham, Yamanda ham “duragay
urushlarda” magTub boTa olmaydi, ammo qarama-qarshilik butun mintaqada davom etmoqda, asosan uning
geosiyosatini belgilab bermoqda.
Saudiya Arabistoni shialar ko‘p boTgan Iroq va Bahrayn kabi davlatlar hamda Quvayt, Livan va Yaman
kabi ozchilikni tashkil etadigan shia jamoalariga aralashish va beqarorlashtirish uchun Eronni ayblamoqda.
SaudiyaArabistoniningpozitsiyasi shundaniboratki, Eronboshqadavlatlaming, xususan arab davlatlarining
ichki ishlariga aralashishga haqli emas. Shunday qilib, Iroq arablar hamjamiyatining asosiy a’zosi sifatida
boy tarixga ega. U arab dunyosida muhim kuch boTgan va boTishi mumkin. U Arab Ligasi, Birlashgan
Millatlar Tashkiloti va OPEKning asoschilaridan biri, ulkan boyliklarga ega va bir kun kelib energiya
bozoridagi asosiy o‘yinchiga aylanishi mumkin. U Yaqin Sharqning markazida joylashgan, ammo
saudiyaliklarning fikriga ko‘ra, uning salohiyatining katta qismi Eron aralashuvi bilan bostirilmoqda. Iroq
2003 yildagi AQSh bosqinidan keyin Eron ta’sirining kuchayishi uchun muhim may donga aylandi.
So‘nggi o‘n yil ichida Yaman Saudiya Arabistoni uchun xavfsizlikka tahdid sifatida paydo boTdi.
Saudiya Arabistoni boshchiligidagi koalitsiyaning 2015 yilda eronparast “Ansor Alloh” guruhiga qarshi
harbiy aralashuvi natija bermadi. Bundan tashqari, uzoq davom etgan mojaro Saudiya Arabistonining o‘zi
hududiy yaxlitligi va xavfsizligiga tahdidlarni keltirib chiqardi. Masalan, 2019 yilning bahorida “Ansar
Alloh” tarafdorlari Saudi Aramco kompaniyasining Saudiya nasos stantsiyalariga qarshi raketa hujumlari va
uchuvchisiz samolyotlar hujumlarini uyushtirishdi va bu hujum Saudiya Arabistonidagi 300 ta “muhim harbiy
nishon”, BAA va ulaming Yamandagi bazalariga qaratilgan kengroq kampaniyaning boshlanishi ekanligini
464
eTon qilishdi [Yemen’s Future Looks Grim After Saleh Killing.Chatham House, 2019].
Livanda Ar-Riyod hukumat idoralarini kuchaytirish va eronparast Hizbulloh tomonidan vakil boTgan
parallel tuzilmalarni zaiflashtirish uchun hukumatga moliyaviy yordam ko‘rsatmoqda.
Suriyada Saudiya Arabistoni boshidanoq rejim o‘zgarishini yoqlab, B. Asad va uning “eronlik
homiylari” ni Xalqaro jinoiy sudga topshirishga chaqirdi.
Misr Saudiya Arabistonining xavfsizlik manfaatlarida alohida o‘rin tutadi. Bu Ar-Riyod bilan yaqin va
tarixiy jihatdan chuqur va muhim aloqalarga ega bo‘lgan eng yirik arab mamlakati. Qirol Abdulla 30 yildan
ortiq vaqt davomida Prezident H. Muborak bilan yaqin aloqalarni saqlab kelgan. Inqilobiy qo‘zg‘olon
paytidauni yoki uning yaqin ittifoqchilaridan birini rad etish Ar-Riyod uchun maqbul variant emas edi. M.
Mursiy boshchiligidagi Misming yangi hukumati, Saudiya Arabistonining fikriga ko‘ra, “Misr singari
mamlakatni boshqarishga qodir emas va qobiliyatsiz bo‘lib chiqdi” [Turki Al Faisal bin Abdul Aziz Al Saud.
Saudi Arabia’s Foreign Policy. Middle East Policy Council.2013].
“Musulmon birodarlar” ning mamlakat rahbarligidan chiqarilishidan so‘ng, KSA Qiroli Abdulla Misr
rahbariyatini tabriklagan va Misrning yangi hukumati uchun 5 milliard dollarlik grantlar, qarzlar va depozitlar
ajratishga ruxsat bergan birinchi rahbar bo‘ldi.
Eron Islom Respublikasi foydali geostrategik pozitsiyani egallaydi. Mintaqaning markazida j oylashgan,
shimoldan Kaspiy dengizi, j anubdan Fors ko‘rfazi va Hormuz bo‘g‘ ozi bilan yuviladi, bu orqali Fors
ko‘rfazining energiya manbalarini dengiz orqali tashish amalga oshiriladi. Eron Turkiya, Saudiya Arabistoni,
Iroq, Janubiy Kavkaz va Markaziy Osiyo hamda Afg‘oniston va Pokiston bilan chegaradosh bo‘lib, Janubiy
Osiyoga kirish imkoniyatini ochib beradi. Bu mamlakatga juda foydali harbiy va iqtisodiy pozitsiyani beradi.
Eron, shuningdek, mamlakat iqtisodiyotini diversifikatsiya qilishga va uning energiya eksportiga
bog‘liqligini minimallashtirishga qaratilgan nisbatan rivojlangan sanoat bazasiga ega, bu hali ham yuqori.
Eronning tashqi siyosati mintaqaviy yetakchilikka bo‘lgan ishonchga asoslangan va Islom respublikasi
salohiyati va Islom inqilobi g‘oyalariga asoslangan Islom olamidagi yetakchilikka da’vo qilmoqda.
Eronning ambitsiyalari va mafkurasi uning AQSh va Saudiya Arabistoni bilan doimiy qarama-
qarshiligiga olib keldi. Vashington bilan raqobat harbiy-siyosiy va iqtisodiy sohalarda sodir bo‘Imoqda.
Siyosiy jihatdan Tehron hozirgi paytda mamlakatni g‘arbdan (Iroq va Turkiya), j anubdan (Fors ko‘rfazidagi
arab monarxiyalari) va sharqdan (Afg‘oniston) AQSh harbiy bazalari bilan o‘ralganligini hisobga olib,
Amerikaning Yaqin Sharqdagi rejalariga qarshi chiqmoqda, ulaming mavjudligiga tahdid solgan holda.
Iqtisodiy nuqtai nazardan Qo‘shma Shtatlar an’anaviy ravishda Islom Respublikasiga qarshi sanktsiyalar
siyosatini olib bordi, bu Eron iqtisodiyotini rivojlantirish uchun og‘ir yuk.
RossiyaFederatsiyasi 1990-yillarda Yaqin Sharqdan deyarli butunlay chiqib ketdi. O‘z o‘rnini tikiash
faqat XXI asrda boshlangan. Rossiyaning ta’sirini kuchaytirish jarayonlari mintaqadagi kuchlarning strategik
muvozanatini sezilarli darajada o‘zgartirgan “Arab bahori” jarayonlari tufayli keskin tezlashdi.
Rus mutaxassisi A.Kortunov ta’kidlaganidek, “nisbatan kam miqdordagi moddiy resurslarga sarflangan
mablag‘ larva minimal jangovaryo‘qotish bilan Moskva Yaqin Sharq sahnasidagi deyarli ko‘rinmas
ekstremaldan asosiy aktyorlardan biriga aylandi, bu holda bugungi kunda mintaqaviy xavfsizlikning yagona
muhim masalasini hal qilib bo‘lmaydi.”
Yaqin Sharqda Rossiya harbiy-siyosiy omilga tayanadi. Shunday qilib, uning Suriya Arab Respublikasi
hukumatiga harbiy yordami mamlakatdagi vaziyatning tubdan o‘zgarishiga bevosita ta’sir ko‘rsatdi. 2015
yildan keyin Assad hukumati pozitsiyalari zudlik bilan ag‘darilish bilan tahdid qilinmadi va har bir bosqichda
Rossiya-Suriya qo‘shma operatsiyalari yangi muvaffaqiyatlarga olib keldi. Suriya Rossiyaning Yaqin
Sharqdagi ta’sirining asosiy ko‘rsatkichiga aylandi.
Boshqa nufuzli xalqaro o‘yinchilardan farqli o‘laroq, Rossiya Yaqin Sharqdagi mojarolarning deyarli
barcha tomonlari - isroilliklar va falastinliklar, sunniylar va shialar, turklar va kurdlar, Eron va Fors ko‘rfazi
arab monarxiyalari bilan konstruktiv munosabatlarni o‘matishga muvaffaq bo‘ldi.
ADABIYOTLAR:
1.
Ahmadullin V.Analiz interpretatsii termina «Blijniy Vostok» araboyazichnimi avtorami. // armiya i
465
obshestvo.. 2014. №4. https://cyberleninka.ru/article/n/analiz-interpretatsii-termina- blizhniy-vostok-
araboyazychnymi-avtorami
2.
Ahmadullin V.Analiz interpretatsii termina «Blijniy Vostok» zapadnimi avtorami. //Vlast. 2014.
№4. C. 126-130. -
https://cyberleninka.ru/arti
cl
e/n/analiz-interpretatsii-termina-blizhniy-vostok-zapadnymi-
avtorami/viewer/
3.
Are the Middle East and the Near East the Same Thing?.EncyclopediaBritannicahttps://
www.britannica.com/story/are-the-middle-east-and-the-near-east-the-same-thing
4.
Blijniy Vostok.Bolshaya rossiyskaya entsiklopediya.- [Elektronniy resurs]URL: https://
bigenc.ru/geography/text/1873301(dataobrasheniya: 08.04.2020)
5.
Buzan B. and Waever O. Regions and Powers. The Structure of International Security - Cambridge
University Press, 2003.564 p.
6.
Buzan B. People, States and Fear. - Brighton: Wheatsheaf, 1983, - P. 106
7.
Buzan B. and Waever O. Regions and Powers.The Structure of International Security.-
CambridgeUniversityPress, 2003 P 53.'
S
_
EPJ
8. Hans Morgenthau and Kenneth Thompson, Politics Among
Nations, 6th edition, New-York: McGraw-Hill, 2005, 752 p.
9.
Isayev G.Chto takoye «Blijniy Vostok»? - [Elektronniy resurs]URL: http://www.perspektivy.
info/book/chto takoje_blizhnij_vostok_2009-09-30.htm (dataobrasheniya: 08.04.2020)
10.
K.Waltz. Theory of International Politics.New-York.McGraw-Hill. 1979.-251 p.
11.
Kryuchkov I. Vneshnyaya politika Saudovskoy Aravii na Blijnem Vostoke v nachale 21
veka.//Vestnik volgogradskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya 4:Istoriya regionovedeniye.
Mejdunarodniye otnosheniya. 2017. T. 22 №3. -C. 142-149.http://www.iimes.ru/?p=383
12.
Ob izmeneniyah v voenno-politicheskoy obstanovke na Blijnem Vostoke I v Severnoy Afrike (30
marta - 5 aprelya 2020 goda).Institut Blijnego Vostoka.http://www.iimes.ru/?p=68743
13.
Otsenki kitayskih spetsialistov deystviy VS Pakistana po podderjaniyu boyevoy gotovnosti
bronetankovih podrazdeleniy. Institut Blijnego Vostoka.: http://www.iimes.ru/?p=68758
14.
О problemah I planah Fransii v borbe protiv terroristicheskih gruppirovok v zane Sahelya. Institut
Blijnego Vostoka.: http://www.iimes.ru/?p=68764
15.
Rasoul Sorkhabi. How Much Oil in the Middle East?.GeoExpo.2014. - https://www.
geoexpro.com/articles/2014/Q2/how-much-oil-in-the-middle-east
16.
1973-1975. Neftyanoy krizis. - https://neftegaz.ru/news/finance/334146-1973-1975- neftyanoy-
krizis/
17.
Regional insight - Middle East. ВР- https://www.bp.com/en/global/corporate/energy-
economics/statistical-review-of-world-energy/country-and-regional-insights/middle-east.html
18.
ScottD. Sagan and Kenneth N. Waltz. The Spread ofNuclear Weapons: ADebate Renewed. -New-
York: W.W. Norton, 2003. -220 p.
19.
Sredniy Vostok.Mirovaya tsifrovaya biblioteka.- [Elektronniy resurs]URL: https://www.
wdl.org/ru/item/11742/ (dataobrasheniya: 08.04.2020)
20.
Sredniy Vostok. Ofitsialniy sayt YUNESKO - [Elektronniy resurs]URL: http://vocabularies.
unesco.org/browser/thesaurus/es/page/concept850?clang=ru(flaTao6panjeHua: 08.04.2020)
21.
Top five countries with the largest oil reserves in the Middle East. NSEnergyCompany. -
https://www.nsenergybusiness.com/features/countries-oil-reserves-middle-east//
22.
Turki Al Faisal bin Abdul Aziz Al Saud. Saudi Arabia’s Foreign Policy. Middle East Policy
Council.2013. https://mepc.org/saudi-arabias-foreign-policy
23.
Yemen’s Future Looks Grim After Saleh Killing.Chatham House, 2019. [https://www.
chathamhouse.org/expert/comment/yemens-future-looks-grim-after-saleh-killing
24.
Шермухамедова, Нигинахон. "Фалсафа." Тошкент: Noshir (2009).
