58
QO‘SHTEPA KANALI LOYIHASINING O‘ZBEKISTON
RESPUBLIKA
SIGA TA’SIRI
Soliyeva Aziza Umarovna IXTI
Afg’oniston va Janubiy Osiyo
muammolarini o’rganish markazi ilmiy
xodimi E-mail: aziza. solieva@iais.uz
Annotatsiya.
Bugungi kunda O‘zbekiston uchun iqtisodiy va ekologik
oqibatlarni hisobga olgan holda mintaqadagi asosiy infratuzilma loyihalaridan biri
bo‘lgan Qo‘shtepa kanali qurilishining ta’sirini tahlil qilinishi va loyiha bilan bog‘liq
ekologik, demografik va iqtisodiy xavflar ko‘rib chiqilishi alohida ahamiyatga ega
hiso
blanadi. Bu suv resurslarining kamayishi, ekotizimlarning o‘zgarishi va
loyihaning mintaqadagi biologik hilma-
xillikka ta’sirini o‘z ichiga qamrab oladi. Bu
muammoning yuqorida aytib o‘tilgan jihatlari hamda atrof-muhitga salbiy ta’sirni
kamaytirish va suv
resurslaridan barqaror foydalanishni ta’minlash bo‘yicha
ko‘rilayotgan chora-tadbirlar tahlil qilinishi bu maqolada ko‘zda tutilgan bo‘lib,
Qo‘shtepa kanali qurilishining O‘zbekistonga ta’siri haqida xulosa chiqariladi.
Kalit so’zlar:
Qo’shtepa, O’zbekiston, Afg’oniston, tashqi siyosat, suv
resurslari, Tolibon, tahdidlar.
Infratuzilma loyihalarini amalga oshirish har qanday mamlakatning iqtisodiy
rivojlanishi va barqaror kelajagida muhim rol o'ynaydi. Bugungi kunda O’zbekiston
tashqi va ichki siyosiy masalalari ichida katta e'tiborni jalb qilgan va munozaralarni
keltirib chiqargan shunday loyihalardan biri ayni damda Afg’oniston hukumati
tomonidan olib borilayotgan Qo’shtepa kanali qurilishi hisoblanadi. Mintaqaning
asosiy infratuzilma ob'ektlaridan biri bo'lgan ushbu kanal keng ko'lamli muhandislik
qurilma bo'lib, mamlakat iqtisodiyoti va ekotizimiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi
kutilmoqda.
Qo‘shtepa kanalini qurish ishlari Afg‘oniston shimolida amalga oshirilmoqda
va loyiha qurilayotgan joy Mozori-Sharif shahridan taxminan 90 km shimoli-
g‘arbda
59
joylashgan. Ma'lumki, Afg ’onistondagi ko‘p yillik urushlar tufayli suv ta'minoti tizimi
deyarli ishdan chiqqan bo‘lib, ma’lumotlarga ko‘ra, amaldagi ekin maydonlari ikki
baravar kamaygan [1]. Shu munosabat bila
n kanal qurilishi va umuman sug‘orish
tizimini rivojlantirish Afg‘oniston uchun katta ahamiyatga ega.
Rejaga ko‘ra, ushbu loyihani amalga oshirish ikki bosqichli bo‘lib, asosan
mamlakatning ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshirilishi
kutilmoqda. Kanal qurilishi 2022-
yil mart oyida boshlangan bo‘lib, uning 108 kmdan
iborat birinchi qismi 2023-
yil oktyabrda qurib bitkazilgan va suv bilan to‘ldirilgan [2].
Ma'lumotlarga ko‘ra, ushbu kanalning umumiy uzunligi 285 km ni tashkil qiladi va
loyihaning qiymati esa taxminan 684 million AQSH dollarni tashkil etadi [3].
Kanal qurilishi bilan bog‘liq muammolarning tagida Markaziy Osiyo
mamlakatlari va Afg‘oniston o‘rtasida Amudaryo suvidan foydalanish va taqsimlash
bo‘yicha imzolangan bosh kelishuvlarning yo‘qligi hisoblanadi.
Bugungi kunda Markaziy Osiyodagi suv munosabatlari 1992-yilda
Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston tomonidan
imzolangan Olma-Ota bitimi bilan tartibga solinadi. Davlatlararo muvofiqlashtirish
komissiya
si ham suv resurslarini boshqarishda muhim rol o‘ynaydi. Ma’lumki, ushbu
komissiya uzoq muddatli suv ta'minoti dasturini ishlab chiqgan va tasdiqlagan.
Mintaqada suvdan foydalanish, O‘zbekiston, Turkmaniston va Qozog‘iston
tomonidan ratifikatsiya qilingan BMTning 1992-yildagi transchegaraviy suv oqimlari
va xalqaro ko‘llarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish to‘g‘risidagi
Konvensiyasi bilan tartibga solinadi. [1]
Afg‘oniston esa Markaziy Osiyoda suv resurslaridan foydalanish bo‘yicha
yuqorida aytib o‘tilgan kelishuvlarga qo‘shilmagan. Afg‘onistonning geografik
joylashuvi tufayli Amudaryo suvidan foydalanish huquqini hech kim inkor eta
olmaydi, ammo uning global va mintaqaviy kelishuvlarda ishtirok etmasligi afg‘onlar
uchun suvdan foydalanish bo‘yicha hech qanday huquqlarni ta'minlamaydi va
majburiyatlarni yuklamaydi va bu Afg‘oniston va O‘zbekiston ikki tomonlama
60
munosabatlarda keskinlikni keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan omil.
Shuningdek, «Tolibon» tan olinmagan hukumat bo‘lgani uchun uni qabul
qilish
va
Markaziy
Osiyo
davlatlarining
suv
resurslarini
boshqarishni
muvofiqlashtirish bo‘yicha davlatlararo komissiya bilan kelishish mumkin emasligi
vaziyatni yana-da murakkablashtirmoqda.
Afg‘oniston hukumati ushbu loyihaga katta umid bog‘lamoqda. Malumotlarga
ko‘ra, kanal Afg‘oniston shimolidagi ekin ekishga mo‘ljallangan 500 ming gektardan
ortiq yerni o‘zlashtirish imkoni beradi [4].
Фото: The Third Pole
Masala shundan iborat-ki, Amudaryo suvining ushbu loyiha orqali katta
miqdorda ishlatilishi daryoning
quyi oqimida joylashgan O‘zbekiston hududlariga
jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Shu sababli, kanalning Afg‘oniston uchun foydali
jihatlarini ta’kidlash bilan bir qatorda, uning mintaqa mamlakatlari uchun yuzaga
keltirishi mumkin bo‘lgan zararli oqibatlarini ham nazarda tutmoq lozim.
Birinchidan,
Afg‘onistonda Qo'shtepa loyihasining to‘liq ishga tushirilishi
Markaziy Osiyodagi suv inqirozini yana-
da kuchaytiradi. Ba’zi ma'lumotlarga ko‘ra,
kanalning to‘liq ishga tushirilishi 2028-yilga mo‘ljallangan. Ushbu loyihani o‘z
nihoyasiga yetkazish besh yilga mo‘ljallangan bo‘lib, qurib bitkazilgandan so‘ng
Afg‘oniston Amudaryo suvining kamida uchdan bir qismini oladi. Ekspertlarning
61
fikriga ko‘ra, loyihadagi kanalning suv sarfi yiliga 10 kub kilometrgacha boradi [5].
Bu esa o‘z navbatida Markaziy Osiyoda juda katta suv tanqisligini yuzaga keltiradi.
Ikkinchidan,
qurilayotgan kanal texnik jihatdan zamon talablariga mos
kelmaydi, ya'ni qurilish ishlari juda ham shoshilinch tarzda amalga oshirilibgina
qolmay,
balki
zamon
aviy
kanal
qurishning
ilg‘or
texnologiyalaridan
foydalanilmayapti
[6].
Shuni
ta'kidlash
kerak-
ki, kanalning qirg‘oqlari
betonlashtirilmagan. Bundan tashqari, ekspertlar baholariga ko‘ra, kanal
qazilayotgan hudud tuprog‘ining morfologiyasi suvni tejab ishlatish imkonini
bermaydi, ya’ni katta miqdordagi suv tuproqqa singib ketadi.
Uchinchidan,
Amudaryo oqimining kamayishi Orol dengizining qolgan
havzasiga tasir qiladi va hozirgi kunda amalda bo‘lgan suv sarflash shartnomalariga
sezilarli tasir ko‘rsatadi. Natijada, 2028 yildan boshlab, Markaziy Osiyo surunkali
suv tanqisligi rejimiga o‘tishi mumkin.
To‘rtinchidan,
O‘zbekiston uchun suv resurslari strategik ahamiyatga ega
bo‘lib, dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, agar Qo‘shtepa kanali loyihasi Afg‘oniston
hukum
ati tomonidan qurib bitkazilsa va foydalanishga topshirilsa, O‘zbekistonga
tushadigan suv miqdori taxminan 15 foizga kamayishi ehtimoli mavjud[7]. Bu esa
o‘z navbatida, Xorazm, Buxoro, Surxondaryo va Navoiy viloyatlari, Qoraqalpog‘iston
Respublikasi uchun jiddiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Beshinchidan,
Amudaryodan suv olinishi daryoning quyi oqimida
joylashgan
O‘zbekiston
hududlaridagi
vaziyatni
yana-da
murakkablashtirishi mumkin. Orol dengizi suv sathining pasayishi natijasida
Orolbo‘yi hududlarida yashovchi aholining turmush sharoiti yana-da yomonlashadi
va turli xil kasalliklarning yuzaga kelishi ehtimolini oshiradi. Ba’zi mahalliy daromad
manbalari xususan, baliqchilik, qisqa muddatli turizm kabi sohalar katta zarar
ko‘rishi mumkin. Natijada ushbu hududlarda emmigratsiya kuchayishi mumkin.
Amudaryo suvining kamayishi esa ushbu muammolarni yana-da kuchaytiradi.
Qurilishni yakunlash davri haqida gapirilganda, Afg‘onistonning sobiq
mehnat vaziri Bashir Ahmed Tolibon ma'lumotlariga asoslanib, kanal qurilishida
taxminan kecha-yu kunduz 6 mingga yaqin odam ishlayotganini ta'kidlaydi [8].
62
Uning fikriga ko‘ra, Afg‘onistonda zamonaviy texnik uskunalar yetishmasligi va
asosiy ishlarni malakasiz ishchilar bajarishi tufayli kanal loyihasining bitishi 2028
yilda ham yakunlanmasligi mumkin.
Xulosa sifatida shuni ta'kidlash mumkinki, Tolibon bayonotlariga
qaramasdan, Qo'shtepa kanalining qurib bitirilishi va ishga tushirilishi Tolibon
hukumati uchun xalqaro miqyosda tan olinish uchun bosim o‘tkazuvchi bir vosita
bo‘lishi ehtimoli ham mavjud.
Shunday ekan, kanal qurib bitirilishi natijasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan
muammolarni xususan demografik oqibatlar va irrigatsiya muammolarini
minimallashtirish va bartaraf etish uchun, O‘zbekiston qo‘shni mamlakatlar bilan
o‘zaro yordam va hamkorlikka asoslangan izchil harakatlar strategiyasini ishlab
chiqishlari maqsadga muvofiq.
Shuningdek, kelajakda suv tufayli kelib chiqishi mumkin bo‘lgan
to‘qnashuvlarining oldini olish uchun Afg‘oniston xalqaro shartnomalarga qo‘shilishi
va Amudaryo suvlaridan foydalanish bo‘yicha ikki tomonlama va ko‘p tomonlama
shartnomalarni imzolashi muhim. Buning uchun esa, mamlakatda tinchlikka erishish
jarayonini tezlashtirish va jahon hamjamiyatining Afg‘oniston muammosiga nisbatan
e’tiborini jalb qilish zarur hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
1.
«Узбекистану грозит водная катастрофа из-за афганского проекта»
//
10.04.2023
URL:
https://365info.kz/2023/04/uzbekistanu-grozit-
katastrofa-iz-za-afganskogo-proekta-obzor-smi
2.
«
Work on Second Phase of Qosh Tepa Canal Starts
» // TOLO
News 11.20.2023 URL:
https://tolonews.com/afghanistan-185493#google vignette
3.
«Afghanistan is building an enormous canal to draw water from
Amudarya River. This may affect water availability situation in Central Asia» //
News Central
Asia 20.02.2023
URL:
https://www.newscentralasia.net/2023/02/20/afghanistan-is-building-
enormous-canal-to-draw-water-from-amudarya-river-this-may-affect-
availability-situation-in-central-asia/
4.
«Uzbekistan pursues mediation with Afghanistan over Qosh
Tepa
canal»//Eurasianet 19.10.2023
URL:
https://eurasianet.org/uzbekistan-
63
5.
«Uzbekistan concerns as Qo’shtepa Canal alters Central Asian water
regime»
//
Khaama
Press
16.09.2023
URL:
https://www.khaama.com/uzbekistan-concerned-as-qoshtepa-canal- alters-
6.
«Талибы рою гигантский канал и провоцируют соседей» //
06.11.2023
https://stanradar.com/news/full/53664-taliby-rojut-
gigantskij-kanal-i-provotsirujut-sosedej.html
7.
«A lot of work for diplomats in Central Asia as the Taliban build
huge
canal»
//
The
Third
Pole
18.05.2023
URL:
https://www.thethirdpole.net/en/regional-cooperation/a-lot-of-work-for-
diplomats-as-taliban-build-qosh-tepa-canal/
8.
Мирхамидова, Махиннора. "Развитие дипломатических отношений и
правовых основ сотрудничества между республикой Узбекистан и Арабскими
странами персидского залива." in Library 21.3 (2021): 108-114.
