THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
98
INKLYUZIV TA’LIMNING TIBBIY-PEDAGOGIK-IJTIMOIY MODELI
Djurayeva Sohiba Barat qizi
Mavlonova Durdona Shuxrat qizi
Jizzax Davlat Pedagogika Universiteti
E-mail:durdonamavlonova8@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15043205
Annotatsiya:
Inklyuziv ta’lim nogironligi yoki maxsus ehtiyojlari bo‘lgan
bolalarga teng ta’lim imkoniyatlarini yaratishga qaratilgan konsepsiya
hisoblanadi. Ushbu maqolada inklyuziv ta’limning tibbiy, pedagogik va ijtimoiy
jihatlari tahlil qilinadi. Modelning har uch jihati bolalarning to‘laqonli ta’lim
olishiga qanday ta’sir qilishini ilmiy yondashuvlar asosida baholash orqali
samaradorlik ko‘rsatkichlari tahlil qilinadi. Tadqiqot natijalari inklyuziv ta’lim
tizimini rivojlantirishga doir tavsiyalarni ilgari suradi.
Kalit so‘zlar:
inklyuziv ta’lim, tibbiy model, pedagogik model, ijtimoiy
model, maxsus ehtiyojlar, ta’lim siyosati.
Annotatsion:
Inclusive education is a concept aimed at creating equal
educational opportunities for children with disabilities or special needs. This
article analyzes the medical, pedagogical, and social aspects of inclusive
education. Through a scientific assessment of how each of these three models
impacts children's comprehensive education, effectiveness indicators are
analyzed. The research findings propose recommendations for the further
development of the inclusive education system.
Keywords:
inclusive education, medical model, pedagogical model, social
model, special needs, educational policy
Inklyuziv ta’lim barchmdira bolalarning teng huquqli ta’lim olishini
ta’minlashga yo‘naltirilgan tizi. Bunday ta’lim modeli nogironligi yoki maxsus
ehtiyojlari bo‘lgan bolalarni umumiy ta’lim muhitiga qo‘shishni nazarda tutadi.
Inklyuziv ta’limning asosiy yondashuvlaridan biri tibbiy-pedagogik-ijtimoiy
modeldir, bu uch asosiy yo‘nalishning integratsiyasiga asoslanadi. Ushbu maqola
mazkur modelning samaradorligini tahlil qiladi va uning amaliy qo‘llanilishida
duch kelinayotgan muammolarni ochib beradi.
So‘nggi yillarda dunyo miqyosida
inklyuziv ta’limni qo‘llash borasida turli tajribalar yig‘ildi. Xalqaro tashkilotlar,
xususan, BMTning Ta’lim, Fan va Madaniyat tashkiloti (UNESCO) inklyuziv
ta’limni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha keng qamrovli dasturlar ishlab chiqmoqda.
Shuningdek, ko‘plab mamlakatlarda maxsus ehtiyojli bolalar uchun inklyuziv
ta’limning turli modellarini yaratish va tatbiq etish yo‘nalishida keng ko‘lamli
ishlar amalga oshirilmoqda.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
99
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA.
Inklyuziv ta’lim bo‘yicha
ilmiy manbalar va xalqaro tajribalar tahlili shuni ko‘rsatadiki, inklyuziv
ta’limning muvaffaqiyati uch asosiy omilga bog‘liq: tibbiy xizmatlarning sifati,
pedagogik yondashuvning samaradorligi va jamiyatning ijtimoiy qo‘llab-
quvvatlashi
.
Xalqaro adabiyotlarda keltirilgan asosiy jihatlar:
UNESCO (2021) tomonidan e’lon qilingan tadqiqotlarda inklyuziv ta’lim
modeli global miqyosda qanday amalga oshirilayotgani va uning samaradorlik
ko‘rsatkichlari tahlil qilingan.
Florian L. (2014) tomonidan yozilgan “The SAGE Handbook of Special
Education” asarida inklyuziv ta’limning pedagogik yondashuvlari va innovatsion
metodlari bayon etilgan.
Slee R. (2018) o‘zining “Inclusive Education: From Policy to Practice”
asarida inklyuziv ta’lim siyosati va uning amaliyotdagi qo‘llanilishi masalalariga
urg‘u bergan.
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi (2020) tomonidan ishlab
chiqilgan strategiya mamlakatimizda inklyuziv ta’lim rivojlanishining
yo‘nalishlarini belgilaydi.
Adabiyotlarni tahlil qilish natijasida aniqlangan muhim jihatlar:
Inklyuziv ta’limda individual yondashuv asosiy tamoyil sifatida e’tirof
etiladi.
Inklyuziv ta’lim tizimida o‘qituvchilarning malakasini oshirish ham muhim
omillardan biri hisoblanadi.
Jamiyatning
ijtimoiy
inklyuziyaga
bo‘lgan
munosabati
ta’lim
samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Maxsus ehtiyojli bolalarning inklyuziv ta’lim tizimida muvaffaqiyat
qozonishi pedagogik va tibbiy xizmatlarning sifati bilan bog‘liq.
Ushbu tadqiqot sifatli va miqdoriy yondashuvlar asosida olib borildi.
Tadqiqot metodlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
Adabiyot tahlili:
Inklyuziv ta’limning turli mamlakatlardagi amaliyotlari
va nazariy asoslari ko‘rib chiqildi.
Shuningdek, inklyuziv ta’lim modelining tibbiy, pedagogik va ijtimoiy
jihatlarining o‘zaro bog‘liqligi va natijalarga ta’siri aniqlandi.
NATIJALAR.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki:
1.
Tibbiy yondashuv
- Nogironlikka ega bolalarni maxsus
tekshiruvdan o‘tkazish va individual reabilitatsiya rejalarini ishlab chiqish orqali
ularning ta’limga tayyorgarligi yaxshilanadi.Ko‘plab maktablarda defektolog va
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
100
logopedlar yetishmovchiligi mavjud. Reabilitatsiya markazlari bilan maktablar
hamkorligining samaradorligi ta’lim sifatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Psixologik yordam va tibbiy qo‘llab-quvvatlash xizmatlarining mavjudligi
bolalarning o‘qish natijalariga ijobiy ta’sir qilmoqda.
2.
Pedagogik
yondashuv
-Moslashtirilgan
o‘quv
rejalarining
mavjudligi bolalarning bilim olishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘qituvchilarning
inklyuziv ta’lim metodikalarini bilish darajasi turlicha bo‘lib, bu natijalarga ta’sir
qiladi. Maxsus ta’lim metodikalaridan foydalanish dars jarayonining
samaradorligini oshiradi. Individual yondashuv asosida o‘qitilayotgan
o‘quvchilar standart usul bilan o‘qitilayotgan o‘quvchilarga nisbatan yuqori
natijalarga erishmoqda.
3.
Ijtimoiy yondashuv
- Jamiyatning inklyuziyaga bo‘lgan munosabati
o‘quvchilarning integratsiyasiga bevosita ta’sir qiladi. Ota-onalarning farzandlari
uchun moslashuv jarayoniga jalb etilishi ta’lim samaradorligini oshiradi.
Jamiyatdagi stereotiplarga qarshi targ‘ibot ishlari natijasida ijtimoiy qabul
darajasi oshmoqda. Ijtimoiy xizmatlar va nodavlat tashkilotlarning qo‘llab-
quvvatlashi inklyuziv ta’lim tizimini yanada samarali qilishga yordam bermoqda.
MUHOKAMA.
Tibbiy-pedagogik-ijtimoiy modelning har uch jihati o‘zaro
bog‘liq bo‘lib, ularning muvozanatli ishlashi inklyuziv ta’limning
muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta’minlaydi. Tibbiy xizmatlarning yetarli
emasligi pedagogik jarayonga to‘sqinlik qilishi mumkin. Shu bilan birga,
pedagoglarning maxsus metodikalardan foydalanish malakasi yetarli
bo‘lmasa, inklyuziv ta’lim samarasiz bo‘lib qoladi. Ijtimoiy omillar, jumladan,
ota-onalar va jamiyatning qo‘llab-quvvatlashi muhim rol o‘ynaydi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, inklyuziv ta’limning to‘laqonli
ishlashi uchun quyidagi tavsiyalar dolzarb hisoblanadi:
1.
Tibbiy xizmatlar takomillashtirilsin:
Har bir ta’lim muassasasida
psixolog, defektolog va logoped xizmatlari kengaytirilsin.
2.
O‘qituvchilarga maxsus tayyorgarlik berilsin:
Inklyuziv ta’lim
metodikalarini o‘qitish dasturlari kuchaytirilsin.
3.
Jamiyatda inklyuziya madaniyati shakllantirilsin:
Ijtimoiy
loyihalar, seminarlar va targ‘ibot ishlari kuchaytirilsin.
XULOSA.
Inklyuziv ta’limning tibbiy-pedagogik-ijtimoiy modeli nogironligi
yoki maxsus ehtiyojlari bo‘lgan bolalar uchun ta’lim imkoniyatlarini
kengaytirishga xizmat qiladi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, mazkur
model ta’limning samaradorligini oshirish, jamiyatning inklyuziyaga bo‘lgan
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
101
munosabatini yaxshilash va bolalarning ijtimoiy moslashuvini ta’minlashda
muhim rol o‘ynaydi.
Tibbiy yondashuvning ahamiyati
Tibbiy xizmatlarning inklyuziv ta’lim jarayonida yetarlicha yo‘lga qo‘yilishi
bolalarning jismoniy va psixologik tayyorgarligini yaxshilaydi. Maxsus ehtiyojga
ega bolalar uchun individual reabilitatsiya dasturlarini ishlab chiqish, psixologik
va tibbiy yordam ko‘rsatish inklyuziv ta’limning samarali ishlashiga xizmat
qiladi. Biroq, ko‘plab ta’lim muassasalarida defektolog, logoped va psixolog kabi
mutaxassislar yetishmovchiligi tizimning rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda.
Shuning uchun, bu sohaga davlat va nodavlat sektorlar tomonidan yanada
ko‘proq e’tibor qaratilishi zarur.
Pedagogik modelning roli
Maxsus moslashtirilgan o‘quv rejalarining mavjudligi inklyuziv ta’lim
samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Tadqiqot natijalari shuni
ko‘rsatdiki, individual ta’lim dasturlari asosida o‘qitilgan bolalar umumiy ta’lim
tizimiga qo‘shilgan holda yuqori natijalarga erishmoqda. Pedagoglarning
inklyuziv ta’lim metodikalari bo‘yicha yetarlicha bilim va ko‘nikmaga ega
bo‘lishi, ularning doimiy ravishda qayta tayyorgarlikdan o‘tishi inklyuziv ta’lim
samaradorligiga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli, maxsus malaka oshirish
dasturlarini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ijtimoiy yondashuvning ta’siri
Jamiyatdagi inklyuziv ta’limga bo‘lgan munosabatning ijobiy tomonga
o‘zgarishi maxsus ehtiyojga ega bolalarning integratsiyasini osonlashtiradi.
Tadqiqot davomida ota-onalarning ta’lim jarayoniga jalb etilishi bolaning
o‘qishdagi natijalariga bevosita ta’sir qilishi aniqlandi. Shu bilan birga,
jamiyatdagi stereotiplarga qarshi targ‘ibot ishlari olib borilishi inklyuziv ta’lim
tizimini yanada samarali qilishga yordam beradi.
Tavsiyalar
. Tadqiqot natijalariga asoslanib, inklyuziv ta’lim tizimini
rivojlantirish bo‘yicha quyidagi tavsiyalar ilgari suriladi:
Tibbiy xizmatlar sifatini oshirish:
Ta’lim muassasalarida defektolog,
logoped va psixolog kabi mutaxassislarni ko‘paytirish, tibbiy reabilitatsiya
markazlari bilan hamkorlikni kuchaytirish.
Pedagoglar malakasini oshirish:
O‘qituvchilarning inklyuziv ta’lim
metodikalariga oid bilimlarini oshirish, doimiy ravishda treninglar va malaka
oshirish kurslarini tashkil etish.
Ijtimoiy inklyuziyani mustahkamlash:
Ota-onalar va keng jamoatchilikni
inklyuziv ta’lim jarayoniga jalb etish, jamiyatdagi inklyuziv madaniyatni
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
102
shakllantirish bo‘yicha targ‘ibot va axborot tadbirlarini o‘tkazish. Umuman
olganda, inklyuziv ta’lim tizimi tibbiy, pedagogik va ijtimoiy jihatlardan samarali
tashkil etilgandagina, barcha bolalar uchun teng ta’lim imkoniyatlari yaratilishi
mumkin. Mazkur yondashuv inklyuziv ta’limni nafaqat huquqiy asosda, balki
amaliy jihatdan ham mukammallashtirishga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
UNESCO. (2021). Inclusive Education: A Guide for Policy Makers. Paris:
UNESCO Publishing.
2.
Booth, T., & Ainscow, M. (2011). The Index for Inclusion: Developing
Learning and Participation in Schools. Bristol: Centre for Studies on Inclusive
Education.
3.
Florian, L. (2014). The SAGE Handbook of Special Education. London:
SAGE Publications.
4.
Slee, R. (2018). Inclusive Education: From Policy to Practice. London:
Routledge.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. (2020). O‘zbekistonda
Inklyuziv Ta’limni Rivojlantirish Strategiyasi. Toshkent.
6.
Mittler, P. (2012). Working Towards Inclusive Education: Social Contexts.
London: David Fulton Publishers.
