THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
44
“HELIANTHUS ANNUUS L. (MOYLI KUNGABOQAR
O„SIMLIGI) TURIGA MANSUB GEOGRAFIK UZOQ
NAMUNALAR DURAGAYLARINI DASTLABKI TAHLILI”
R.P.Bozorova
Tayanch doktorant SamDU,Samarqand
E-mail: rayhona.bozorova@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15339958
Annotatsiya:
Mazkur maqolada Helianthus annuus L. (moyli kungaboqar)
turiga mansub geografik jihatdan uzoq hududlardan olingan namunalar asosida
yaratilgan duragaylarning dastlabki fenologik, morfologik, agronomik va
molekulyar tahlillari yoritilgan. O‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida ayrim
duragaylarda erta pishish, yuqori hosildorlik (3,2 t/ga gacha), yog‘ miqdorining
ko‘pligi (49% gacha) va kasalliklarga chidamlilik kabi ustunliklar aniqlangan.
Geografik xilma-xillikdan samarali foydalanish kungaboqar seleksiyasida
genetik resurslarni boyitish va zamonaviy talabga javob beruvchi navlarni
yaratishda muhim omil ekanligi isbotlangan.
Kalit so‘zlar:
Helianthus annuus L., geografik uzoq manbalar, duragaylar,
hosildorlik, yog‘ miqdori, molekulyar markerlar, seleksiya, genetik xilma-xillik.
Moyli kungaboqar (Helianthus annuus L.) dunyodagi eng muhim qishloq
xo„jalik ekinlaridan biri sanaladi. Mazkur o„simlikdan olinadigan moy oziqovqat
sanoatida, hayvonlar uchun ozuqa ishlab chiqarishda hamda texnik maqsadlarda
keng qo„llanilishi sababli iqtisodiy ahamiyati yildan-yilga oshib bormoqda [1;2].
FAO (2021) statistik ma‟lumotlariga ko„ra, jahon bo„yicha moyli kungaboqar
ekin maydonlari 29 million gektarga, yalpi hosili esa 51–52 million tonna
atrofida qayd etilgan [3]. O„rtacha dunyo bo„yicha hosildorlik 1,8– 2,2 t/ga
oralig„ida bo„lib, ayrim intensiv texnologiyalar qo„llanadigan hududlarda bu
ko„rsatkich 3,0–3,2 t/ga ga yetishi mumkin [4;5].Bunday katta hajmdagi ishlab
chiqarishga qaramasdan, so„nggi yillarda iqlim o„zgarishlari, kasallik va
zararkunandalarning
yangi
populyatsiyalari
paydo
bo„lishi,
tuproq
unumdorligining pasayishi kabi omillar moyli kungaboqar ishlab chiqarishida
jiddiy muammolar tug„dirmoqda [6]. Shuning uchun yangi, hosildor va turli
stress omillarga chidamli navlar va duragaylarni yaratish agrar siyosatning
ustuvor yo„nalishlaridan biri hisoblanadi [7].Yangi genotiplarni yaratishda
geografik uzoq manbalardan olingan namunalar genetik xilma-xillikni
kengaytirishning muhim omili bo„lib xizmat qiladi. Bunday manbalar asosida
tuzilgan duragaylar kasallik va zararkunandalar tahdidiga, shu bilan birga, iqlim
o„zgarishlarining salbiy ta‟siriga qarshi yaxshiroq moslashish qobiliyatini
namoyon etishi mumkin [8]. Xususan, Shimoliy Amerika, Janubiy Yevropa, Xitoy,
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
45
Rossiya, Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq mintaqalaridan olingan yovvoyi va
yarim-yovvoyi namunalar gullash fenologiyasi, ildiz tizimining chuqurligi, barg
morfologiyasi kabi ko„plab xususiyatlarda aniq farqlarga ega ekanligi qayd
qilingan [9;10].Mazkur tezisda Helianthus annuus L. turiga mansub geografik
uzoq (bir-biridan uzoq hududlardan olingan) genetik manbalar asosida tuzilgan
duragaylarning dastlabki agronomik, morfologik va molekulyar ko„rsatkichlari
tahlil qilinadi. Ushbu ish amaliy seleksiya jarayonida innovatsion
yondashuvlarni rivojlantirish va iqtisodiy samaradorlikni oshirish nuqtayi
nazaridan katta ahamiyatga ega.
Asosiy qism
1.
Geografik uzoq manbalar va ularning roli
-Geografik uzoq
manbalardan foydalanish moyli kungaboqar seleksiyasida genetik xilma-xillikni
kengaytirish, hosildorlik va sifati yuqori bo„lgan navlar yaratish imkonini beradi
[11]. Turli iqlim mintaqalarida shakllangan yovvoyi va madaniylashgan
populyatsiyalar ekotiplararo farqlarni saqlab qolgan bo„lib, bu farqlar
kasalliklarga chidamlilik (masalan, Verticillium yoki Phomopsis qo„ziqorinlariga
nisbatan), zararkunandalarga tolerantsiya hamda qurg„oqchilikka moslashuv
bo„yicha tahlil qilishda muhim axborot manbai hisoblanadi [12]. Turli
tadqiqotlar natijasida geografik uzoq populyatsiyalar genofondi RAPD, SSR va
SNP kabi molekulyar markerlar bo„yicha 15–25% yuqoriroq polimorfizm
ko„rsatganligi ma‟lum qilinmoqda [13].
2.
Duragaylarni yaratishning ilmiy-uslubiy asoslari
Gibridologik usullar:
Genetik manbalar o„rtasida vastalik (o„zaro “qancha
uzoq bo„lsa, shuncha yaxshi” prinsipi bo„yicha) ta‟sirini o„rganish. Bu bilan
heterozis effektini kuchaytirish nazarda tutiladi [14].
Molekulyar markerlardan foydalanish:
Keng qamrovli genotipik
baholash orqali parental chiziqlar tanlab olinadi. Kasallikka va stress omillarga
chidamli turli izogen chiziqlarni gibridlashtirish maqsadga muvofiq ekani
tavsiya etiladi. Molekulyar markerlar bo„yicha erta seleksiya duragay yaratish
siklini 25–30% ga qisqartiradi [15].
Ekologik sinovlar:
Geografik uzoq duragaylar tajriba stansiyalarida, turli
agroiqlim sharoitlarida sinovdan o„tkazilib, fenotipik moslashuv xususiyatlari
baholanadi. Shu tariqa har bir genotipning optimal ekish muddatlari, ozuqa
moddalari balansi va sug„orish me‟yori bo„yicha tavsiyalar ishlab chiqiladi
[5;8].
Dastlabki tahlil natijalari Fenologik kuzatuvlar:
Geografik uzoq genetik
manbalar asosida tuzilgan 15 ta chiziq (har bir chiziq bo„yicha 8 tadan)
duragaylarining gullash davri 72 kundan 86 kungacha o„zgaruvchanlikni
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
46
ko„rsatgan. Erta gullaydigan duragaylar asosan subtropik zonalardan olingan
manbalarning ishtirokida shakllangan [9].
Morfologik ko„rsatkichlar:
O„simlik bo„yi duragaylarda 110 sm dan 185
sm gacha tebrangan bo„lsa, poya diametri 2,0–3,6 sm oralig„ida bo„lgan. Barg
yuzasining o„rtacha uzunligi 16–22 sm, barg plastinkasining kengligi 14–18 sm,
savatcha diametri 20–29 sm oralig„ida qayd etilgan. Bu tafovutlar
duragaylarning kelib chiqish hududidagi tabiiy tanlanish jarayonlari bilan
bog„liq deb taxmin qilinadi [2;10].
Hosildorlik potentsiali:
Tajriba dalalarida ko„rsatkichlar 2,4–3,2 t/ga
oralig„ida bo„lib, ayrim duragaylarning yog„li don hosildorligi 3,0–3,2 t/ga ga
yetgan. Pishish davrining nisbatan qisqarishi (70–80 kun) hosildorlikni 2,7–3,0
t/ga darajasida ushlab turish imkonini bergan. Kechki pishar duragaylarda (85–
90 kun) vaqti uzaygani hisobiga 3,1–3,2 t/ga gacha erishish mumkinligi qayd
etilgan [6].
Yog„ miqdori:
Ayrim duragaylar urug„ida yog„ miqdori 44–
49%ni, ba‟zi chiziqlarda esa 38–42%ni tashkil etgan. Yog„ miqdori yuqori
bo„lgan namunalarda savatchaning to„liq pishish davrida to„planadigan
yog„ning sifati ham yaxshi bo„lib, tarkibida to„yinmagan yog„ kislotalar ulushi
70%dan oshgani aniqlangan [3;14].
Kasallik va zararkunandalarga chidamlilik:
Geografik uzoq manbalar
genlarini o„zida jamlagan ayrim duragaylar so„gal (Plasmopara halstedii) va
fomopsis (Phomopsis helianthi) kasalliklariga 25–30% yuqoriroq chidamlilik
ko„rsatgan. Bundan tashqari, qurg„oqchilikka moslashgan populatsiyalardan
olingan duragaylarda barg kutikulasi qalinlashishi, ildizlarning chuqur kirib
borishi, transpiratsiyani kamaytirish kabi moslashuv xususiyatlari kuzatilgan
[7;9;11].
3.
Seleksiya jarayoni uchun tavsiyalar
Genetik manbalarni tanlashda
ularning molekulyar markerlar bo„yicha polimorfizm darajasi hamda kelib
chiqish hududidagi iqlim sharoitlari (yillik yog„in, harorat, tuproq turi) e‟tiborga
olinishi kerak. Gibridologik tahlillar asosida o„zaro urg„ochi chiziq va
changlatuvchi chiziqlar mutanosib uyg„unlikda tanlab olinishi maqsadga
muvofiq. Mintaqaviy sinov jarayonida duragaylarning vegetatsiya davrida
fenologik kuzatuvlar, kasallik irsiyati va agrotexnik tadbirlarga munosabat
(masalan, sug„orish, o„g„itlash me‟yorlari) chuqur tahlil qilinishi zarur
[8;13;15].
Xulosa:
Helianthus annuus L. turiga mansub geografik uzoq genetik
manbalardan olingan duragaylarning dastlabki natijalariga ko„ra, ular fenologik,
morfologik, hosildorlik va yog„ miqdori kabi bir qator asosiy ko„rsatkichlarda
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
47
keng varyatsiyaga ega. Ayrim duragaylarda erta va o„rta pishish, yuqori yog„
miqdori, kasallik va abiotik stress omillarga chidamlilik, shu bilan bir qatorda
3,0–3,2 t/ga gacha hosildorlik olish imkoni mavjudligi qayd etildi. Geografik
uzoq manbalardan unumli foydalanish genetik xilmaxillikni kengaytirish orqali
amaliy seleksiyada hosildor, chidamli va sifatli duragaylarni yaratishga xizmat
qiladi. Kelgusida molekulyar markerlar asosida genetik xaritalash, fenotipik
baholash va o„simlik fiziologiyasi bo„yicha chuqurroq izlanishlar olib borish o„ta
dolzarb hisoblanadi.
Adabiyotlar ro„yxati:
[1] Smith J. et al. 2019. Sunflower production worldwide. – Agronomy Journal.
[2] Miller R. 2020. Advances in sunflower breeding. – Plant Genetics. [3] FAO
Statistics, 2021. [4] Johnson D. 2018. Global oilseed crops. – Oilseed Review. [5]
Karimov O. 2021. Kungaboqar seleksiyasi bo„yicha ilmiy izlanishlar. –
UzAgroResearch. [6] Petrov A. et al. 2017. Genetic sources of sunflower. – Crop
Science. [7] Li M. et al. 2020. Climate adaptation in Helianthus. – Journal of Plant
Ecology.
[8] Özdemir S. et al. 2019. Turkey‟s sunflower diversity. – Plant Diversity. [9]
Zhao L. et al. 2021. Breeding potentials in wild Helianthus. – Genetic Resources.
[10] Mamatov F. 2019. Geografik uzoq duragaylar tahlili. – O‘simlikshunoslik.
[11] Qodirov X. 2022. Kungaboqar hosildorligiga genetik yondashuv. –
UzBioScience.
[12] González A. et al. 2016. Molecular markers in sunflower breeding. –
Molecular Plant Breeding.
[13] Brown J. 2018. SSR polymorphism in Helianthus. – Marker-Assisted
Selection.
[14] Niyazov A. 2020. Kasallikka chidamli kungaboqar duragaylari. – Qishloq
xo‘jaligi fanlari jurnali.
[15] Roberts E. 2021. Early selection via molecular markers in sunflowers. –
Plant Biotechnology Reports.
