THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
55
UMUMIY O'RTA TA’LIM MAKTABLARIDA FIZIKADAN
O’QUVCHILARNING MUSTAQIL O’QISH KO’NIKMASINI
RIVOJLANTIRISHDA METAKOGNITIV SHAROITNING O’RNI VA
USULLARI
Sh.X.Yo’lchiyev
Andijon davlat pedagogika instituti
fizika-matematika fanlari doktori, professor
M.I.O’rinboyev
Andijon davlat pedagogika instituti
Mustaqil tadqiqoqtchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.13982538
Annotatsiya:
Ushbu maqola umumiy ta’lim maktablarida fizikadan
o’quvchilarning mustaqil o’qish ko’nikmasini rivojlantirishda metakognitiv
sharoitning o’rni va uni muvofiqlashtirish usullarini shakllantirish to’g‘risida
ma’lumotlar bilan boyitilgan. Metakognitiv faoliyatni rivojlantirish orqali
o’quvchilarni o’z o’quv jarayonini samarali boshqarishi, o’rganish mumkinligi
nazorati va ilmiy bilimlarni chuqurroq o’zlashtirishi tahlil qiladi.
Kalit so’zlar:
metakognitiv sharoit, mustaqil o’qish, fizika ta'limi,
o’quvchilarning bilimlari, o’quv faoliyati.
Zamonaviy ta'lim jarayoni o’quvchilardan ko’proq faollik, mustaqillik va o’z
o’rganish jarayonlarini boshqarish ko’rinishini talab qiladi. Yangi ta'lim
passivlarini o’quvchilarning bilim olishlari mumkin bo’lgandan ko’ra, ularning
o’quv jarayonida faol ishtirok etib, o’z bilimlarini mustaqil rivojlanishiga urg'u
beradi. Yangi, zamonaviy jamiyatda o’zgaruvchan bilimlar va texnologiya
talablari fonida, o’quvchilar murakkab muammolarni mustaqil hal qilish, ilmiy
nazariyalarni va ularning real hayotdagi muammolarga tatbiq etish darajasini
oshirish zarur bo’ladi.
Fizika fani o’zining murakkabligi va abstrakt qismlari bilan ajralib turadi.
Bu fan o’quvchilardan ilmiy nazariy bilimlarni yaxshi o'zlashtirishni, balki ularni
amaliyotda qo’llash ko’rinishini ham talab qiladi. Fizikadagi tuzilishlarni
ko’pincha matematiklar ifodalaydi va formulalar orqali izohlanadi. Bu esa
o’quvchilar uchun o’zlashtirishni yanada qulaylashtirish mumkin. Shu sababli,
o’quvchilarni mustaqil o’qish ko’rinishini rivojlantirish, nazariy bilimlarni
amaliyot bilan bog'lashga o’rgatish bugungi ta'lim jarayonining harakatlaridan
biridir.
Metakognitiv bu jarayonda katta ahamiyat kasb etadi. Metakognitiv yordam
deganda, o’quvchilarning o’z bilimlarini anglash, o’qish jarayonini nazorat qilish
va harakatlarini tushuniladi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
56
Fizika kabi aniq fanlarda metakognitiv faoliyatini yanada muhim bo’lib,
o’quvchilarga murakkabliklarni boshqarish, o’z xatolarini va ulardan to’g'ri
tuzatishlarni aniqlashga yordam beradi. Masalan, fizika darslarida o’quvchilarga
qiyin hisob-kitoblar va nazariy tahlillarni amalga oshirish topshirig'i berilganda,
ular metakognitiv ishlab chiqarish orqali o’z tajribalarini yaxshilash jarayonlari,
qanday murakkab muammolarni o’zi hal qilishni o’rganish va harakatlarga
asoslangan yordamlarni olish mumkin.
Shunday qilib, zamonaviy ta'lim jarayonida metakognitiv sharoit
o’quvchilarning mustaqil o’qish va murakkab masalalarni hal qilishdagi
bilimlarini rivojlantirishga moddiy imkoniyatlardan biri sifatida qaraladi. Bu esa,
umumiy o’z-o’zini boshqarish uchun o’quvchilarni shakllantiradi va ularga
yordam beradi.
Metodologiya va nazariy asoslar
Metakognitiv sharoitlar o’quvchilarning o’rganish jarayonini ongli ravishda,
o’z bilimlarini olish va nazorat qilishlarini rivojlantiradi. Ushbu jarayon orqali
o’quvchilar o’qish jarayonida mustaqil qarorlar qabul qilish va o’z-o’zini nazorat
qilish jarayonlarini shakllantiradilar. Metakognitiv sharoit o’quvchilarga bilim
olish jarayoniga ongli ravishda yordam beradi. Fizika fanida bu jarayon juda
muhim sanaladi chunki fizika fani murakkab nazariy konstruktsiyalari va
abstrakt qismlari bilan ajralib turadi.
Fizikadagi qiyin masalalarni hal qilish, nazariy bilimlarni amaliyotda
qo’llash va o’zlashtirilgan bilimlarni tahlil qilishda o’quvchilarga metakognitiv
sharoit katta yordam beradi. Metakognitiv faoliyatlar o’quvchilarga qachon
to’g'ri keladi degan savolgan javob sifatida o’qib chiqish yoki tushunmagan
mavzularni individual yondashishga turtki beradi. Metakognitiv jarayon orqali
o’quvchilar o’z o’quv jarayonlarini ongli ravishda boshqaradilar, shu bilan birga,
bu jarayonni yanada samarali tashkil etish uchun qo’llanadi.
Metakognitiv sharoitni qo’llash usullari:
1.
Rejalashtirish va maqsad qo’yish:
o’quvchilarning o’z
o’rganishlarini rivojlantirish va aniq maqsad qo’yish metakognitiv sharoitning
muhimlaridan biridir. Bu ularga o’qish jarayonini to’g'ri yo’nalishga qo’yishga va
vaqtni samarali taqsimlashga yordam beradi. Fizika fanida bu ko’nikma ayniqsa
muhim, chunki murakkab fizik qonunlar va formulalarni o’rganishda
o’quvchilarning aniq ega bo’lishi fayl bilimlarini samarali o’zlashtirishga yordam
beradi.
2.
Bilimlarni nazorat:
o’quvchilar o’z bilimlarini mustaqil ravishda
nazorat qilish va doimiy ravishdagi ularni tahlil qilish kerak. Bu jarayonlarga o’z
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
57
xatolarini ko’rish, ulardan to’g'ri olib tashlash va bilimlarini chuqurlashtirish
qiladi. Fizika fanida bu usul juda foydali, chunki ko’p boshqa o’quvchilar fizik hal
qilishda turli xil xatolarga duch keladilar. Bilimlarni nazorat qilish orqali
o’quvchilar o’z xatolarini tuzatib, bilimlarini chuqurlashtirishlar.
3.
Refleksiya:
Refleksiya o’quvchilarga o’z o’quv jarayonidagi
yutuqlarini va kamchiliklarini tahlil qilish imkonini beradi. o’quvchilar
darslaridan so’ng, o’rganilgan mavzuni qayta ko’rib chiqib, nimalarni yaxshilash
zarurligini anglaydilar. Bu jarayon orqali o’quvchilarni o’rganish jarayonini
samarali tashkil etishni o’rganadilar va bilimlarini chuqurroq o’rganishlar. Fizika
fanida refleksiya orqali o’quvchilar nazariy bilimlarini amaliyot bilan bog'lab,
murakkab masalalarni qanday hal qilishni o’rganadilar.
4.
O’z-o’zini nazorat qilish va nazorat:
o’quvchilarning o’z bilimlarini
o’zlari nazorat qilish va o’z-o’zini tekshirish bo’yicha qonun hujjatlari tahririyati.
Bu jarayon darslarga dars va undan keyin o’rganish jarayonini tahlil qilish
imkoniyatini beradi. O’z-o’zini boshqarish orqali o’quvchilar o’rganish jarayonini
to’liq nazorat qilib, uni yanada samaraliroq yaratish qilishlari mumkin. Fizika
fanida bu usul o’quvchilarga o’rgangan nazariy bilimlarini amaliyotda mustaqil
qo’llashga yordam beradi.
Xulosa
Fizika fanini o’qitishda o’quvchilarning mustaqil o’qish va bilim olishni
ko’proq rivojlantirishda metakognitiv sharoitlarning o’rni bu- Metakognitiv
o’quvchilarga o’z bilimlarini ongli ravshan anglash, o’qish jarayonini nazorat
nazorat qiladi. Bu esa o’quvchilarning ta'lim jarayonidagi faolligini va ularni
ilmiy izlanishlar hamda kasbiy faoliyatga puxta tayyorlaydi. Shu bilan birga,
metakognitiv o’quvchilarning o’z bilimlarini samarali boshqarishga yordam
beradi, bu esa mustaqil fikrlash ishlarini yanada rivojlantiradi.
Adabiyotlar ro’yxati:
1.
Flavell, JH (1976). Muammoni hal qilishning metakognitiv jihatlari. LB
Resnik (Tahr.), Intellektning tabiati.
2.
Paris, SG va Winograd, P. (1990). Istisno bolalarning metakognitsiyasini va
motivatsiyasini rag'batlantirish. Tuzatish va maxsus ta'lim .
3.
Anderson, LW va Krathwohl, DR (2001). O’rganish, o’qitish va baholash
taksonomiyasi: Bloomning ta'lim maqsadlari taksonomiyasini qayta ko’rib
chiqish .
4.
Abduqodirov A.A., Fayzullayev M. (2019). O’quvchilarning metakognitiv
kO’rinishini kuzatishning nazariy asoslari. Toshkent: O’zbekiston Fanlar
akademiyasi nashriyoti.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
58
5.
Jo’rayev M., Abdullayeva B.S. (2021). Fizika darslarida metakognitiv
yoritishni qo’llash usullari. Toshkent: Fan va texnologiya.
