THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
45
ADABIYOTSHUNOSLIKDA DRAMATIK TURNING TARAQQIYOT
YO’LI
Shamsiddinova Halimabegim
Buxoro Davlat Pedagogika Instituti,
2kurs magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.14195431
Dramatik tur – adabiyotning uch asosiy janr turidan biri bo‘lib, hayotiy
voqealarni bevosita dialog va harakatlar orqali ifodalaydi. Dramatik tur asosan
sahna san’ati, ya’ni teatr uchun mo‘ljallangan asarlar yaratishga asoslangan.
Dramaning asosiy maqsadi – voqealarni bevosita tomoshabin yoki o‘quvchi
oldida "ko‘rsatish", ya'ni hikoya qilmasdan, shu voqealarning ishtirokchilari
tomonidan harakat va muloqot orqali namoyon etishdir. Dramatik tur
insonlarning kundalik hayotida, o‘zaro munosabatlarida va ichki kechinmalarida
mavjud bo‘lgan ziddiyat va konfliktlarni yanada aniqroq, jonliroq ifodalash
zarurati tufayli paydo bo‘ldi. Insonlar hayotiy masalalarni, hissiyotlarni va
insoniy kechinmalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri, hech qanday sharh va izohsiz o‘zlarining
so‘zlari va harakatlari bilan ifoda etishi teatr san'ati orqali amalga oshiriladi.
Bundan tashqari, dramatik turning adabiyotga kirib kelishi shaxsiy va ijtimoiy
ziddiyatlarni, insonning ichki kechinmalarini va hayotdagi muhim ijtimoiy
muammolarni yoritishga imkon berdi. Shunday qilib, drama janri orqali
yozuvchi yoki dramaturg jamiyatning muhim masalalariga, ijtimoiy tengsizlikka,
insoniy munosabatlarga va qahramonlarning ichki kechinmalariga e'tibor
qaratadi, ularni o‘quvchiga yoki tomoshabinga chuqurroq his qildiradi.
Adabiyotshunoslikda dramatik turning taraqqiyot yo‘li
asrlar davomida
turli bosqichlardan o‘tgan va har bir davrda o‘ziga xos shakl va mazmuniy
o‘zgarishlarga uchragan. Bu yo‘lda dramatik tur o‘zining shakllanish va
rivojlanish jarayonini turli madaniyatlar, adabiy oqimlar va tarixiy voqealar
ta’sirida boyitgan. Quyida dramatik turning asosiy taraqqiyot bosqichlariga
to‘xtalamiz: Dramatik turning eng qadimgi shakli
Qadimgi Yunonistonda
shakllangan. Miloddan avvalgi V asrda Yunoniston teatr san’ati rivojlangan
bo‘lib, unda tragediya va komediya janrlari yetakchi o‘rin tutgan.
Aflotun va
Aristotel
kabi mutafakkirlar drama nazariyasiga asos solgan, ayniqsa
Aristotelning “Poetika” asari tragediyaning tamoyillari va uning inson qalbiga
ta’sirini tahlil qilgan. Bu davrda
Aysxil, Sofokl, Evripid
kabi dramaturglar fojiali
va qahramonona syujetlarga asoslangan asarlar yozib, odamlarning ichki
kechinmalarini va jamiyatdagi ziddiyatlarni aks ettirdilar. Yunon
dramaturgiyasining ta’siri
Qadimgi Rim
adabiyotiga ham o‘tgan. Rimda
Plaut
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
46
va Terentsiy
kabi komediya yozuvchilari mashhur bo‘lgan. Ular Yunon
komediyasidan
ilhomlanib,
jamiyatdagi
turli
ijtimoiy
guruhlarning
munosabatlarini hajviy va ko‘ngilochar shaklda tasvirlaganlar. Rim fojiasi esa
Yunon fojiasidan farqli ravishda ko‘proq qat’iy voqealar, jamiyatdagi qatlamlar
va siyosiy masalalarga urg‘u berdi. O‘rta asrlarda dramatik asarlar ko‘proq
diniy
va axloqiy mavzular
asosida yaratilgan. Xristianlik dini ta’sirida Evropada
“Misteriya” va “Mirakl” dramalari paydo bo‘ldi, ular Injil syujetlariga asoslanib,
diniy o‘quvchilikni kuchaytirishga xizmat qildi. Bu davr dramalarida
odamlarning diniy hayotdagi ahamiyati va axloqiy qadriyatlar targ‘ib qilindi.
Uyg‘onish davrida
dramatik tur yangi bosqichga ko‘tarilib, insoniy
kechinmalar, hissiyotlar va ijtimoiy hayot mavzulariga e’tibor qaratildi. Bu
davrda
Uilyam Shekspir
dramaturgiyasining eng yorqin namunasini ko‘rsatgan.
Uning asarlarida qahramonlarning ichki ziddiyatlari, insoniy ehtiroslar va
hayotiy muammolar dramatik tarzda tasvirlangan. Shekspirning tragediya va
komediyalari jahon dramaturgiyasi rivojiga katta hissa qo‘shgan.
Ma’rifatparvarlik davrida dramatik asarlar odatda
jamiyatni isloh qilish,
inson
huquqlari, tenglik va adolat mavzulariga bag‘ishlangan.
Molyer, Lessing va
Beaumarchais
kabi dramaturglar ijtimoiy tengsizlik va adolatsizlikni hajviy yo‘l
bilan yoritgan komediyalar yaratgan. Bu davr dramasi odamlarni o‘ylantirish va
ularga ma’rifat berish maqsadini ko‘z
l
agan.
XIX asrda
dramatik tur realizm va
naturalizm yo‘nalishida rivojlanib, jamiyat hayotining real muammolarini aks
ettiruvchi asarlar yaratilgan.
Henrik Ibsen, Anton Chexov, Emil Zola
kabi
yozuvchilar dramaga psixologizm va ijtimoiy muammolarni kiritib, o‘z asarlarida
oddiy odamlarning ichki kechinmalarini, jamiyatdagi adolatsizlik va
ziddiyatlarni tasvirlaganlar.
XX asrda
dramatik turda modernizm va
eksperimental usullar paydo bo‘ldi. Dramaturglar inson ongining murakkabligi,
ekzistensializm, yalang‘och haqiqatlar va individualizm mavzulariga e’tibor
qarata boshladilar.
Bertolt Brext, Samuel Bekket
va
Ejen Ionesko
kabi
dramaturglar an’anaviy dramaturgiya usullaridan voz kechib, yangicha usullar
bilan insonning ichki dunyosi va jamiyatdagi o‘ziga xosliklarni aks ettirdilar.
Zamonaviy davrda dramatik turda
postmodernizm va multimedial
usullar
rivojlanib, texnologiyalar va yangi media vositalari keng qo‘llanilmoqda. Bugungi
dramaturgiyada insonning virtual hayot bilan aloqasi, globallashuv, madaniy
xilma-xillik, ijtimoiy tarmoqlar va ommaviy axborot vositalari bilan bog‘liq
mavzular ko‘tarilmoqda. Bunday yangi usullar drama san’atini yanada ko‘p
qirrali va zamonaviy muammolarga moslashtirdi. Dramatik turning rivojlanish
yo‘li har bir davrning ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy o‘zgarishlariga bog‘liq bo‘lgan.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
47
U insonning ichki dunyosi, jamiyatdagi mavqeyi va munosabatlari, muammolar
va ziddiyatlar haqida aniqroq va ta’sirliroq tushuncha beruvchi janr sifatida
shakllangan. Shu bilan birga, zamonaviy drama texnologik o‘zgarishlar tufayli
yangi mavzular va shakllar orqali o‘quvchi va tomoshabinlarga ta’sir
ko‘rsatishda davom etmoqda.
XX asr dramatik asarlarining jamiyatdagi ahamiyati va roli katta va ko‘p qirrali
bo‘lib, bu davr dramalari jamiyatda yuz berayotgan o‘zgarishlarni chuqur aks
ettirdi. XX asr jamiyatning dinamik o‘zgarishlari, texnologik rivojlanish, urushlar,
iqtisodiy inqirozlar va ijtimoiy beqarorlik davri bo‘lganligi sababli, dramaturgiya
ham ushbu muammolarga munosabat bildirgan.
Quyida XX asr dramalarining jamiyatdagi o‘rni va ahamiyatiga oid asosiy jihatlar
keltirilgan:
1. Ijtimoiy Muammolarni Ko‘rsatish
. XX asr dramaturgiya orqali jamiyatdagi
ijtimoiy muammolar, masalan, ijtimoiy tengsizlik, gender tengsizligi, irqiy
kamsitish, ishsizlik kabi masalalarni yoritishga katta e'tibor berdi. Bertolt Brext
kabi dramaturglar jamiyatdagi adolatsizlik va muammolarni yaqqol namoyish
qilish orqali o‘z asarlarida o‘quvchilarni o‘ylash va muhokama qilishga undashdi.
2. Insonning Ichki Dunyo va Psixologik Ziddiyatlarini Tasvirlash.
XX asr
dramaturgiya, ayniqsa Anton Chexov, Tennessi Uilyams, Artur Miller kabi
dramaturglarning asarlari insonning ichki ziddiyatlari va psixologik
kechinmalarini chuqur aks ettirdi. Ushbu dramalarda insonning yashirin
ehtiyojlari,
qorquv
va
orzulari
namoyon
bo‘lib,
tomoshabinlarni
qahramonlarning ruhiy kechinmalari bilan tanishtirdi.
3. Insonning Jamiyatdagi Mavqeini Tahlil Qilish.
XX asr dramalari insonning
jamiyatdagi o‘rni, oila va ijtimoiy munosabatlardagi mavqeini tahlil qilishga
qaratilgan. Masalan, Artur Millerning “Sotuvchi o‘limi” asarida kapitalizmning
insonning shaxsiy hayoti va o‘zini qadrlashiga ta’siri o‘rganiladi. Shu kabi asarlar
orqali dramaturgiya jamiyatdagi shaxs va tizim o‘rtasidagi murakkab
munosabatlarni ochib berdi.
4. Eksperimentallik va Yangi Usullar.
XX asr dramaturgiya yangi shakl va uslublar
bilan boyitildi. Samuel Bekket va Ejen Ionesko kabi dramaturglar an’anaviy
dramadan voz kechib, absurd teatr uslubida zamonning murakkabligini va
insonning ma’no izlash jarayonini namoyon etdilar. Bu yangi usullar jamiyatdagi
o‘zgarishlarga va insonning hayotiy qiyinchiliklariga boshqa bir ko‘z bilan
qarashga yordam berdi.
5. Siyosiy Va Ijtimoiy O‘zgarishlarga Munosabat.
XX asr dramalari siyosiy
o‘zgarishlar va konfliktlarga munosabat bildirib, urushlar, totalitar rejimlar,
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
48
inson huquqlari kabi masalalarni ko‘tardi. Bertolt Brextning “Galiley hayoti” yoki
Federiko Garsia Lorkaning asarlari diktatura, senzura va zulmga qarshi ruhda
yozilib, odamlarni siyosiy ongli bo‘lishga chaqirdi.
6. O‘quvchilarni yangi qarashlarga ihomlantirish.
XX asr dramalari insonni o‘zini
anglashga, o‘z imkoniyatlarini sinashga va hayotga boshqacha qarashga
ilhomlantirdi. Shu davrda paydo bo‘lgan ekzistensializm falsafasi orqali odamlar
hayotning ma’nosi haqida chuqurroq o‘ylashga chaqirildi. Albert Kamyu va Jan
Pol Sartr kabi yozuvchilar asarlarida ekzistensial masalalarni o‘rganib,
odamlarning hayot haqidagi tasavvurlarini kengaytirdi.
7. Ma’naviy va Madaniy Boylikni Oshirish.
XX asr dramalari insonlarning ichki
dunyosini va jamiyatdagi murakkabliklarni tasvirlaganligi bilan tomoshabin va
o‘quvchilar uchun katta ma’naviy va madaniy boylik manbaiga aylandi. Shaxsiy
tajribalar va ijtimoiy mavzular bilan to‘ldirilgan dramatik asarlar odamlarning
dunyoqarashini shakllantirishga yordam berdi.
8. Jamiyatdagi Dialogni Kuchaytirish.
XX asr dramalari jamiyatdagi muhim
mavzularni ochiq muhokama qilish uchun maydon yaratdi. Bu asarlar orqali
muhim ijtimoiy va shaxsiy masalalar bo‘yicha kengroq fikr almashish va
muhokama qilish imkoniyati tug‘ildi. Dramatik asarlar tomoshabinlar orasida
muammolarni tushunish, yechimlarni izlash va jamiyatdagi qarashlarni
shakllantirish jarayoniga katta hissa qo‘shdi.
Xulosa
XX asrda dramatik asarlar jamiyatning o‘zgarishlariga javob beruvchi kuchli
madaniy fenomen sifatida shakllandi. Ular jamiyatdagi muhim ijtimoiy, siyosiy
va psixologik masalalarni ochib berish bilan birga, o‘quvchilar va
tomoshabinlarni hayotning murakkab tomonlarini o‘rganishga undadi. Shu bilan
birga, bu davr dramalari insonning ichki dunyosi, jamiyatdagi mavqei va shaxsiy
masalalari haqida chuqur anglashni ta’minlab, madaniyat va san’at rivojiga katta
hissa qo‘shdi
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
Komilova S. XX ASR XITOY ADABIYOTIDA “YANGI DRAMATURGIYA”
//SHARQ MASH'ALI. – 2023. – Т. 2. – №. 01. – С. 91-103.
2.
Donohue J. Character, Genre, and Ethos in Nineteenth-Century British
Drama //The Yearbook of English Studies. – 1979. – Т. 9. – С. 78-101.
3.
Stringer J. (ed.). The Oxford companion to twentieth-century literature in
English. – Oxford University Press, USA, 1996.
4.
Kumar, T. Jeevan. "Modern british drama and its major forms." (2018):
191-202.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
49
5.
Innes C. Modern British Drama: The Twentieth Century //Cambridge UP. –
2002.
