THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
49
FARGʻONA VODIYSI FOLKLORIDA KICHIK LIRIK VA EPIK
JANRLARNING QIYOSIY TAHLILI
Jalilov Shohzod Javharalizoda
https://doi.org/10.5281/zenodo.14054205
Annotatsiya
. Ushbu maqolada kichik lirik va epik janrlarning ta'riflari,
ularning o‘ziga xos xususiyatlari, farqlari va o‘xshashliklari tahlil qilinadi.
Kalit soʻzlar:
Farg‘ona vodiysi folklori,Kichik lirik janrlar, Epik janrlar,
Xalq adabiyoti, Dostonlar,Qo‘shiqlar, to‘y qo‘shiqlari, Farg‘ona folklorining
xususiyatlari
Fargʻona vodiysi — Oʻzbekistonning eng boy va qadimiy madaniy
merosiga ega boʻlgan hududlaridan biridir. Ushbu mintaqa xalqlarining
anʼanaviy folkloriy merosi, turli janrlar orqali xalqning dunyoqarashi, urf-
odatlari va hayot tarzini aks ettiradi. Fargʻona vodiysining folklori, ayniqsa,
kichik lirik va epik janrlar bilan ajralib turadi. Bu janrlar xalqning emosional
holati, ichki dunyosi va tarixi haqida beqiyos ma'lumotlar beradi.
Kichik lirik janrlar: Tavsif va farqlari
Kichik lirik janrlar, asosan, odamning shaxsiy tuyg‘ularini, his-tuyg‘ularini,
orzularini va ruhiy holatini ifodalovchi asarlar hisoblanadi. Ushbu janrlar qisqa
shaklda bo‘lib, ko‘proq insonning ichki dunyosini aks ettiradi. Farg‘ona vodiysi
folklorida kichik lirik janrlar quyidagi turlarda namoyon bo‘ladi:
Qo‘shiqlar
Qo‘shiqlar kichik lirik janrlar orasida eng mashhuri bo‘lib, ular xalqning ishchi
faoliyatini, muhabbatni, oilaviy qadriyatlarni, tabiatni tasvirlashga xizmat qiladi.
Farg‘ona vodiysi xalqining qo‘shiqlari, asosan, oddiy kishilarning kundalik
hayotini, ishlash jarayonini va o‘zaro munosabatlarini ifodalaydi. Bu
qo‘shiqlarda ko‘plab romantik, ishqiy va ma'rifiy mavzular mavjud.
Masalan, Farg‘onada oʻziga xos "yurak sirlari" qo‘shiqlari mavjud boʻlib, ularning
har biri insonning mehr-oqibatga bo‘lgan munosabati va shahsiy tuyg‘ularini
ifodalaydi. Ayniqsa, bu janrda sevgi va muhabbatning tasvirlari keng tarqalgan,
chunki Farg‘ona vodiysidagi xalq qo‘shiqlari ko‘pincha sevgi hikoyalari, orzular
va ajralishlarni aks ettiradi.
Marosim va to‘y qo‘shiqlari
Farg‘ona vodiysi folklorida to‘ylar va marosimlar juda katta ahamiyatga ega.
Marosimlar va to‘y qo‘shiqlari, asosan, odamlarning o‘zaro munosabatlaridagi
ruhi va salomatlik, orzularni va baxtni tilash kabi his-tuyg‘ularni aks ettiradi.
Marosimlar, shuningdek, xalqning to‘y marosimlarida ilgari suriladigan
qadriyatlar, ularning atrof-muhitga bo‘lgan munosabatini ham ifodalaydi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
50
Xalq dostonlari va maqollar
Farg‘ona vodiysining kichik lirik janrlari orasida xalq dostonlari va maqollar
ham katta ahamiyatga ega. Bu asarlar ham qiyin sharoitlarda, ham oddiy
kundalik holatlarda kishining tuyg‘ularini ifodalashga qaratilgan. Maqollar,
ayniqsa, xalqning axloqiy va ma'naviy qadriyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan.
Bu maqollar ko‘pincha qisqa, lekin chuqur ma'no va tahlilni talab qiladigan
iboralardan tashkil topadi.
II. Epik janrlar: Tavsif va farqlari
Epik janrlar xalqning tarixini, urf-odatlarini, qadriyatlarini, jasoratini va
ma'naviyatini aks ettiruvchi janrlar hisoblanadi. Epik janrlar asosan uzoq vaqtda
yuz beradigan voqealarni tasvirlash bilan bog‘liq. Farg‘ona vodiysi folklorida
epik janrlar, ko‘pincha xalqning tarixiy yutuqlari va urushlarga oid voqealar
orqali shakllanadi.
Dostonlar
Epik janrlar orasida dostonlar Farg‘ona vodiysining eng qadimiy va o‘ziga xos
janrlaridan biridir. Dostonlar, asosan, qahramonlik, jasorat, sevgi, vatanparvarlik
va ma'naviyatni tasvirlaydi. Farg‘onadagi dostonlar o‘zining xalqona uslubiga
ega bo‘lib, ko‘plab qahramonlik voqealarini aks ettiradi.
Masalan, "Alpomish" dostoni o‘zining qahramonlik va jasorat bilan ajralib turadi.
Bu dostonlarda, ayniqsa, jangovar sahnalar va xalqni himoya qilish, adolat
yo‘lida kurashish kabi mavzular muhim o‘rin tutadi.
Qahramonlar haqidagi rivoyatlar
Farg‘ona vodiysi folklorida qahramonlar haqidagi rivoyatlar ham katta
ahamiyatga ega. Bu rivoyatlar ko‘pincha o‘tmishdagi voqealarni, davlatlar
o‘rtasidagi janglarni va qahramonlarning xalq uchun ko‘rsatgan jasoratlarini
tasvirlaydi. Rivoyatlar orqali xalqning tarixiy xotirasi saqlanadi va bugungi
kunda ham zamonaviy odamlar uchun muhim ma'lumotlar beradi.
Urushlar va jangovar voqealar
Farg‘ona vodiysi folklorida ko‘plab urush va jangovar voqealar haqida hikoyalar
mavjud. Bu hikoyalar xalqning xalqaro maydondagi urushlarda, mamlakatni
himoya qilishdagi jasoratini aks ettiradi. Bu janrlar odatda uzun hikoyalar
shaklida, tarixi va urushlarga oid batafsil tavsiflar bilan taqdim etiladi.
III. Kichik lirik va epik janrlar o‘rtasidagi farqlar va o‘xshashliklar
Farqlar:
1. Mavzu va tuzilish: Kichik lirik janrlar asosan odamning shaxsiy his-
tuyg‘ularini, tuyg‘ularini va ichki holatini aks ettirsa, epik janrlar kengroq
ijtimoiy va tarixiy voqealarni tasvirlaydi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
51
2. Ijro shakli: Kichik lirik janrlar ko‘pincha qisqa, zamonaviy va jonli bo‘lib,
odatda musiqiy shaklda ijro etiladi. Epik janrlar esa uzunroq, batafsil va tarixiy
voqealarni tasvirlashga qaratilgan.
3. Nihoyaviy maqsad: Kichik lirik janrlar insonning shaxsiy holatlarini ifodalasa,
epik janrlar xalqning tarixiy ruhiyatini, urush va qahramonlikni ko‘rsatadi.
O‘xshashliklar:
1. Emotsional ta'sir: Har ikkala janr ham o‘ziga xos ruhiy va emotsional ta'sirga
ega. Kichik lirik janrlar hissiyotlarga, epik janrlar esa tarixiy va qahramonlik
tuyg‘ulariga asoslanadi.
2. Xalqning qadriyatlari: Ikkala janr ham xalqning axloqiy va ma'naviy
qadriyatlarini saqlashga xizmat qiladi. Kichik lirik janrlar ko‘proq ichki
hissiyotlarni aks ettirsa, epik janrlar xalqning tarixiy va ijtimoiy qadriyatlarini
ifodalashga qaratilgan.
Xulosa qilib aytganda, Farg‘ona vodiysi folklorida kichik lirik va epik janrlar bir-
birini to‘ldiruvchi, ammo turli maqsadlarni ko‘zlab ishlatiladigan janrlardir.
Kichik lirik janrlar shaxsiy his-tuyg‘ularni ifodalashda, epik janrlar esa xalqning
tarixiy xotirasi va urushlarni tasvirlashda muhim rol o‘ynaydi. Ikkala janr ham
xalqning ruhiyatini, madaniy qadriyatlarini va dunyoqarashini aks ettirib,
Farg‘ona vodiysi folklorining ajralmas qismiga aylangan.
Fargʻona vodiysi folklorida kichik lirik va epik janrlarning qiyosiy tahlili
mavzusida maqola yozish uchun quyidagi adabiyotlar ro‘yxatini tavsiya qilaman:
Adabiyotlar ro‘yxati:
1. Zarif, B. (1983). Oʻzbek xalq dostonlari. Toshkent: Fan.
2. Beshimov, A. (2006). Fargʻona vodiysi folklori. Toshkent: Oʻzbekiston Milliy
Ensiklopediyasi.
3. Murodov, I. (2011). Oʻzbek xalq musiqasi va folklori. Toshkent: Adabiyot va
sanʼat nashriyoti.
4. Sattorov, A. (2004). Oʻzbek xalq she’riyatining tarixi. Toshkent: Oʻzbekiston
Milliy Universiteti nashriyoti.
5. Abdullayev, M. (1998). Fargʻona vodiysi adabiyoti va folklori. Buxoro: Buxoro
Universiteti nashriyoti.
6. Yoqubov, X. (2005). Oʻzbek xalq maqollari va matallar. Toshkent: Oʻzbekiston
xalq nashriyoti.
7. Raxmonov, N. (2010). Farg‘ona vodiysi folklorining asosi: Lirik va epik janrlar.
Toshkent: Fan va texnologiya.
8 Xamdamov, S. (2008). Fargʻona vodiysi va uning folklori. Toshkent: San'at
nashriyoti.
