THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
71
ONA KONSEPTINING TILLARARO LINGVOMADANIY
ASSOTSATSIYALARI (O‘ZBEK, RUS, INGLIZ, TURK TILLARI
MISOLIDA)
Murodova Xafiza Muhammadjonovna
Qo‘qon davlat universiteti 10.00.01- O‘zbek tili 2-kurs
tayanch doktoranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15639092
Annotatsiya:
Ushbu maqolada “ona” konsepti turli tillarda va
madaniyatlarda qanday lingvomadaniy assotsiatsiyalar orqali ifodalanishi tahlil
qilingan. Tahlil doirasida o‘zbek, rus va ingliz tillaridagi “ona” konsepti bilan
bog‘liq asosiy konnotatsiyalar, metaforik ifodalar, frazeologik birliklar hamda
milliy-madaniy qadriyatlar o‘rganildi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki,
“ona” obrazi barcha tillarda umuminsoniy g‘oyalarga – mehr, himoya, fidoyilik,
hayot manbai kabi tushunchalarga bog‘liq bo‘lsa-da, ularning til vositalarida
ifodalanishida milliy-madaniy tafovutlar mavjud. Maqolada assotsiativ
eksperimentlar, paremiologik birliklar va lingvokognitiv yondashuvlar asosida
konseptning umumiy va o‘ziga xos jihatlari yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
ona konsepti, lingvomadaniyat, assotsiatsiya, tillararo tahlil,
metafora, konnotatsiya, paremiologiya, milliy qadriyat.
Ona obrazi barcha xalqlar tilida va madaniyatida eng qadimiy, emotsional,
ma’naviy jihatdan eng boy konseptlardan biri hisoblanadi. Til faqat aloqa
vositasi emas, balki madaniyat ko‘zgusi hamdir. Shu bois "ona" atamasining turli
tillardagi semantik konnotatsiyalari va assotsiativ maydonlari xalqning madaniy
tafakkurida qanday shakllanganini ochib berish juda muhimdir. Mazkur tezisda
o‘zbek, rus, ingliz va turk tillarida "ona" konseptining lingvomadaniy
assotsiatsiyalari qiyosiy tahlil qilinadi.
1. O‘zbek tilida "ona" konsepti
O‘zbek xalq ongida ona — bu nafaqat biologik shaxs, balki mehr, duo,
halollik, muqaddaslik timsolidir. "Ona duosi — tog‘ni ag‘darar", "Ona suti halal
bo‘lsin", "Onani ranjitma — osmon yig‘laydi" kabi maqollar orqali xalq
tafakkurida ona obrazi baraka va najot manbai sifatida yashaydi.
Assotsiativ maydon:
→ Mehr, duo, sadoqat, fidoyilik, sabr, halol rizq, ona-Vatan, ona tili, tandir
non, oq ro‘mol.
Bu assotsiatsiyalar o‘zbek madaniyatining axloqiy, diniy, milliy qadriyatlari
bilan chambarchas bog‘liq.
2. Rus tilida "мать / мама" konsepti
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
72
Rus tilida "мать" yoki erkalovchi shakli "мама" semantik jihatdan ikkita
asosiy yo‘nalishda rivojlangan:
Qattiqlik va sabr (Rossiya tarixidagi “Матушка-Россия” — ona Rossiya
obrazi)
Mehr va g‘amxo‘rlik (oilaviy kontekstdagi ona)
Assotsiativ maydon:
→ Строгость (qat’iyat), забота (g‘amxo‘rlik), Родина (Vatan), святость
(muqaddaslik), терпение (sabr)
Rus tilida ona ko‘proq muqaddas va kuchli iroda egasi sifatida talqin etiladi.
“Родина-мать зовет” (Vatan-ona chaqirmoqda) kabi siyosiy-ma’naviy
kontekstlarda ham keng qo‘llaniladi.
3. Ingliz tilida "mother / mom" konsepti
Ingliz tilida “mother” rasmiy va tarixiy shakl bo‘lsa, “mom / mummy”
emotsional va kundalik shakldir. Bu til madaniyatida ona ko‘proq individual
mehr, oilaviy g‘amxo‘rlik va ruhiy tayanch sifatida namoyon bo‘ladi.
Assotsiativ maydon:
→ Love (sevgi), comfort (xotirjamlik), care (g‘amxo‘rlik), Motherland (ona
Vatan), wisdom (donolik), protection (himoya)
Inglizcha ifodalar:
A mother’s love is unconditional
Mother knows best
Mother nature – bu yerda ona tabiiy kuch timsoli bo‘lib, metafora shaklida
ishlatiladi.
4. Turk tilida "anne" konsepti
Turk tilida “anne” so‘zi qadimiy ildizlarga ega bo‘lib, madaniy va diniy
muqaddaslik, mehr-shafqat, duogo‘ylik bilan bog‘liq. Turk tili va madaniyatida
ona obrazi uy poydevori, duoning manbai va sabr belgisi sifatida mavjud.
Assotsiativ maydon:
→ Şefkat (mehr), sabır (sabr), kutsallık (muqaddaslik), vatan (Vatan), dua
(duo), fedakarlık (fidoyilik)
Turk maqollarida:
“Cennet annelerin ayakları altındadır.” (Jannat onalarning oyoqlari
ostidadir.)
“Ana gibi yar olmaz.” (Ona kabi mehribon yo‘q.)
Bu assotsiatsiyalar islomiy qadriyatlar va turkiy urf-odatlar bilan
chambarchas bog‘liq.
5. Qiyosiy xulosa
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
73
O‘zbek - duo, sadoqat, muqaddaslik, halol rizq, mehr, sadoqat.
Rus - vatan, qat’iyat, sabr, himoya, kuch, fidoyilik.
Ingliz - mustaqillik, ruhiy tayanch, tabiat, mehr, himoya, xotirjamlik.
Turk - shafqat, sabr, diniy muqaddaslik, fidoyilik, mehr, duo, sabr.
Ushbu tillar madaniyatida ona obrazi asosan mehr va muqaddaslik, ayrim
hollarda esa donolik, iroda, qat’iyat timsoli sifatida talqin etiladi. Shu orqali har
bir xalqning madaniy mentaliteti, qadriyatlarga munosabati va jamiyatdagi ayol
(ona) o‘rni namoyon bo‘ladi.
Xulosa
. "Ona" konsepti barcha tillarda madaniy universal bo‘lib, har bir
xalq tilida u o‘zining milliy, diniy, axloqiy va tarixiy tajribasi asosida shakllangan.
Tillararo qiyosiy lingvomadaniy tahlil esa xalq tafakkuridagi umumiylik va o‘ziga
xosliklarni aniqlashga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Jo‘raqulova D. Til va madaniyat: lingvomadaniyatshunoslik asoslari. – T.:
2019.
2.
Степанов Ю. С. Константы: Словарь русской культуры. – М.: 2000.
3.
Jo‘rayev A. O‘zbek xalq maqollari izohli lug‘ati. – T.: 2020.
4.
Wierzbicka A. Understanding Cultures Through Their Key Words. –
Oxford, 1997.
5.
Сафаров Ш. Til va tafakkur uyg‘unligi. – T.: 2010.
6.
Abdullaeva Z. Lingvomadaniyatshunoslik asoslari. – T.: 2021.
7.
Oxford English Dictionary Online.
8.
Mamarasulov M. Madaniyatlararo kommunikatsiya va tarjima. – T.: 2022.
