THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
63
HAYVONOT DUNYOSINI MUHOFAZA QILISH: MUAMMOLAR,
SABABLAR VA CHORA-TADBIRLAR
Dinora Kenjayeva
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Biologiya yoʻnalishi, 1-bosqich talabasi
Abdunazarova Zulayxo Sharifqulovna
Ilmiy rahbar:,
Shahrisabz davlat pedagogika instituti tadqiqotchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15636687
Annotatsiya
Ushbu maqolada hayvonot dunyosining inson hayoti va tabiatdagi o‘rni,
ularning yo‘qolib borishiga olib kelayotgan ekologik muammolar, inson
faoliyatining salbiy ta’siri, shuningdek, Qizil kitob, qo‘riqxonalar, veterinariya
xizmatlari va tarbiyaviy yondashuvlar orqali hayvonlarni muhofaza qilish
choralari tahlil qilingan. Maqola nafaqat ekologik, balki axloqiy va ijtimoiy
nuqtai nazardan ham muhim yondashuvlarni qamrab oladi.
Аннотация
В данной статье рассматривается значение животного мира для
жизни человека и природы, экологические проблемы, приводящие к
исчезновению
животных,
негативное
влияние
человеческой
деятельности, а также меры по охране животных через Красную книгу,
заповедники, ветеринарные службы и воспитательные подходы. Статья
охватывает как экологические, так и этические и социальные аспекты.
Annotation
This article explores the role of wildlife in human life and nature, the
ecological problems leading to the extinction of species, and the negative impact
of human activities. It also analyzes protection measures such as the Red Book,
nature reserves, veterinary services, and educational approaches. The article
addresses not only ecological but also ethical and social dimensions.
Kalit so‘zlar
hayvonot dunyosi, ekologik muhofaza, inson ta’siri, Qizil kitob,
qo‘riqxonalar, veterinariya, axloqiy
tarbiya
Ключевые слова
животный мир, экологическая защита, влияние
человека, Красная книга, заповедники, ветеринария, нравственное
воспитание
Keywords
wildlife, ecological protection, human impact, Red Book, nature
reserves, veterinary care, moral education
Hayvonot dunyosi — tabiatning ajralmas qismi bo‘lib, insoniyat hayotida
muhim o‘rin tutadi. Ular ekologik muvozanatni ta’minlab, biosferaning
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
64
barqarorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi. So‘nggi yillarda esa inson
faoliyatining keskin kuchayishi tufayli ko‘plab hayvon turlari yo‘qolib
borayotganligi, tabiiy muhitlarning buzilishi va ekologik inqirozlar borgan sari
chuqurlashmoqda. Maqolaning asosiy maqsadi — hayvonot olamini muhofaza
qilish zarurati, mavjud muammolar, ularning sabablari va tizimli yechimlarga
ilmiy-nazariy yondashuv asosida to‘xtalib o‘tishdir.
Nazariy asos
Hayvonot dunyosining ekologik, biologik va ijtimoiy ahamiyatini
o‘rganishda zamonaviy ekologiya, zoologiya, bioetika, atrof-muhit muhofazasi va
veterinariya fanlariga tayaniladi. Biologik xilma-xillik tushunchasi xalqaro
huquqiy hujjatlar – BMTning Biologik xilma-xillik konvensiyasi (1992) hamda
UNESCOning barqaror rivojlanish maqsadlari (SDG) doirasida alohida e’tirof
etilgan.
Nazariy jihatdan quyidagi asosiy qarashlar muhim o‘rin tutadi:
1. Ekotizimlar barqarorligi nazariyasi – bunda har bir turning ekotizimdagi
roli va o‘zaro bog‘liqligi e’tiborga olinadi.
2. Brakon’erlik va inson ta’siri nazariyasi – yovvoyi hayvonlarga noqonuniy
ov qilish va urbanizatsiya ta’sirining salbiy oqibatlari o‘rganiladi.
3. Etika va hayvon huquqlari – hayvonlar faqat foyda manbai emas, balki his
qiluvchi mavjudotlar sifatida qaraladi.
4. Muhofaza biologiyasi – noyob va yo‘qolib borayotgan turlarni saqlash
usullari,genetik xilma-xillikni tiklash va qo‘riqlash hududlarini tashkil qilish
masalalari bilan shug‘ullanadi.
O‘zbekiston Respublikasi “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish
to‘g‘risida”gi qonuni va Qizil kitob asosida olib borilayotgan chora-tadbirlar ham
ushbu nazariy asoslarning amaliy ko‘rinishi hisoblanadi.
Hayvonot dunyosi – bu tabiatning eng muhim va murakkab qismidir. U
biologik xilma-xillikning asosiy tarkibiy qismi bo‘lib, tabiiy ekotizimlarning
barqarorligi va sog‘lom ishlashida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Hayvonlar o‘zaro
bog‘langan oziq-ovqat zanjiri orqali nafaqat o‘zlari, balki butun ekotizimlar
sog‘lig‘i uchun muhim hisoblanadi.
Hayvonot dunyosining inson hayotidagi ahamiyati ham beqiyosdir. Ular:
Oziq-ovqat manbai sifatida (go‘sht, tuxum, sut va boshqa mahsulotlar);
Tibbiyot va farmatsevtika sohasida dori vositalari manbai sifatida;
-Ekotizim xizmatlari — changlatish, tuproq unumdorligini saqlash, zararli
hasharotlarni nazorat qilish;
Madaniy, ma’naviy va iqtisodiy jihatdan odamlar hayotida o‘rin tutadi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
65
O‘zbekiston tabiati boy va turli-tuman hayvonot dunyosiga ega. Qor barsi,
qulon, tog‘ echkisi, burgut kabi noyob turlar bu yerdagi tabiat boyliklari qatoriga
kiradi. Ularning mavjudligi va himoyasi butun ekotizimning barqarorligi uchun
juda muhim.
1.Inson faoliyatining hayvonot olamiga taʼsiri
Insoniyat taraqqiyoti davomida turli sohalar – dehqonchilik, qurilish,
transport, sanoat, energetika – hayvonot dunyosiga bevosita yoki bilvosita ta’sir
ko‘rsatib kelmoqda. Biroq eng xavfli va keskin ta’sirlar ayniqsa sanoat va ishlab
chiqarish faoliyati bilan bog‘liq.
2. Sanoat chiqindilari va dengiz hayotiga tahdid
Sanoat korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan zaharli chiqindilar — og‘ir
metallar, neft mahsulotlari, kimyoviy moddalar, plastiklar — to‘g‘ridan-to‘g‘ri
daryo va dengizlarga oqizilishi dengiz hayotiga katta zarar yetkazmoqda. Bu:
Dengiz jonivorlarida kasalliklar va genetik buzilishlarga sabab bo‘ladi;
Suvda kislorod miqdorini kamaytirib, baliqlarning massaviy o‘limiga olib
keladi;
Korall riflarining nobud bo‘lishi bilan butun dengiz ekotizimining
yemirilishiga sabab bo‘ladi;
Oziq-ovqat zanjiri buziladi va yirik yirtqichlar ovsiz qoladi.
Misol uchun, O‘zbekistondagi Aral dengizining ekologik falokati, suv
sathining pasayishi, zaharli moddalar oqimi natijasida fauna va flora qariyb
butunlay yo‘q bo‘lish xavfi ostida.
3. Noqonuniy ovchilik (brakon’erlik)
Yovvoyi hayvonlarni noqonuniy ovlash — brakon’erlik — global ekologik
muammo hisoblanadi. Bu faoliyat ko‘pincha qonuniy nazoratdan yashirin
amalga oshiriladi, Qizil kitobga kiritilgan noyob turlarga qaratiladi va butun
populyatsiyalarni yo‘q qilish xavfini tug‘diradi. Masalan, O‘zbekistonning tog‘li
hududlarida qor barsi, qulon, tog‘ echkisi kabi noyob turlar noqonuniy
ovlanmoqda.
4. Shaharlashuv va uning ta’siri
Shaharlashuv jarayoni tabiatga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda:
Tabiiy yashash muhitlari kamaymoqda;
Hayvonlar inson yashaydigan hududlarga yaqinlashib, to‘qnashuvlar
ko‘paymoqda;
Yashash joylarining bo‘linishi hayvonlarning genetik almashinuvi va
populyatsiyasiga zarar yetkazmoqda;
Yorug‘lik va shovqin ifloslanishi hayvonlarning orientatsiyasini buzmoqda.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
66
O‘zbekiston misolida Hisor va Zarafshon tizmalari atrofidagi qurilishlar tog‘
echkisi va qor barsining yashash hududlarini qisqartirmoqda.
Hayvonot dunyosini muhofaza qilish: Qizil kitob, qo‘riqxonalar va tizimli
himoya choralari
Hayvonot dunyosini himoya qilish bugungi kun ekologiyasining eng muhim
masalalaridan biridir. Buning uchun samarali qonunchilik, davlat
qo‘riqxonalarining faoliyati, veterinariya xizmati va ijtimoiy ongni oshirish
zarur.
Qizil kitob va qo‘riqxonalar tizimi
Qizil kitob noyob va xavf ostidagi turlarni rasmiy ro‘yxatga oladi va ularni
himoya qilish bo‘yicha chora-tadbirlarni belgilaydi. Qo‘riqxonalar esa
hayvonlarning tabiiy yashash muhitlarini himoya qilishda muhim rol o‘ynaydi.
O‘zbekiston Respublikasi hududida bir qator davlat qo‘riqxonalari faoliyat
yuritadi, ular hayvonot va o‘simlik dunyosining barqarorligini ta’minlashga
xizmat qiladi.
Veterinariya xizmati va mehr-muhabbat madaniyati
Veterinariya xizmatlari orqali:
Uy va yovvoyi hayvonlarning sog‘ligini ta’minlash;
Kasalliklarning oldini olish va davolash;
Yovvoyi hayvonlarni reabilitatsiya qilish amalga oshiriladi.
Jamiyatda hayvonlarga nisbatan rahm-shafqat madaniyati shakllantirish
muhim ahamiyat kasb etadi. Maktab va ommaviy axborot vositalari orqali
ekologik tarbiya olib borish, ko‘ngilli boshpanalar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash
bu yo‘lda asosiy yo‘nalishlardir.
Hayvonlarga ijobiy munosabatni shakllantirish
-Hayvonlarga nisbatan mehribonlik va hurmatni kuchaytirish uchun:
-Ta’lim tizimida ekologik va axloqiy tarbiya yo‘lga qo‘yilishi;
-Ommaviy axborot vositalarida targ‘ibot olib borilishi;
-Qonunchilikni takomillashtirish va hayvonlarga qiynoq va beparvolik
uchun javobgarlikni oshirish;
-Ko‘ngilli tashkilotlar va boshpanalar faoliyatini kengaytirish;
-Oilaviy tarbiyada bolalarda hayvonlarga g‘amxo‘rlik ko‘nikmalarini
shakllantirish zarur.
Xalqaro biologik xilma-xillik kuni
Har yili 22 may kuni dunyo bo‘ylab Xalqaro biologik xilma-xillik kuni
nishonlanadi. Bu sana tabiatdagi barcha tirik mavjudotlarning – hayvonlar,
o‘simliklar, mikroorganizmlarning – biologik xilma-xillikni saqlash ahamiyatini
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
67
yodga soladi. Shu kun davomida odamlar ekologik ongni oshirish, muhofaza
qilish tadbirlarini amalga oshirishga chaqiriladi.
O‘zbekistonda ham ushbu kun doirasida turli targ‘ibot ishlari, ilmiy
konferensiyalar va ochiq darslar o‘tkaziladi,
Xulosa
.
Hayvonot dunyosining barqarorligi va biologik xilma-xilligi nafaqat tabiiy
muhitni, balki insoniyat hayotining sifatini va kelajak avlodlar farovonligini
ta’minlashda hal qiluvchi omildir. Bugungi kunda sanoat chiqindilari,
shaharlashuv, brakon’erlik va boshqa inson faoliyatining salbiy ta’sirlari
hayvonot dunyosini katta xavf ostiga qo‘ymoqda. Shuning uchun hayvonlarni
muhofaza qilish uchun tizimli va ko‘p qirrali yondashuv zarur.
Bunda davlat darajasidagi qonunchilikni takomillashtirish, qo‘riqxonalar
faoliyatini samarali tashkil etish, veterinariya xizmatlarini rivojlantirish va
jamiyatda ekologik madaniyatni oshirish muhim o‘rin tutadi. Jamiyatning barcha
qatlamlarida hayvonlarga nisbatan mehribonlik va mas’uliyat hissini
shakllantirish ekologik barqarorlikni ta’minlashda asosiy omil bo‘lib xizmat
qiladi.
O‘zbekistonning tabiiy boyliklari, noyob hayvonot turlari va ularni himoya
qilish tizimi yanada rivojlanishi va xalqaro ekologik standartlarga moslashishi
kerak. Bu borada har bir insonning, jamiyatning va davlatning birgalikdagi sa’y-
harakatlari muhim ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abduvaliyev O. “O‘zbekiston tabiatining biologik xilma-xilligi” — Toshkent,
2018.
2. Karimov B. “Ekologik muhofaza qilish asoslari” — Toshkent, 2020.
3. O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobi, Toshkent, 2019.
4. Saidov M., Tursunov J. “Hayvonot dunyosini himoya qilish va ekologik tarbiya”
— Samarqand, 2021.
5. Xalqaro biologik xilma-xillik kuni materiallari, BMT Ekologik dasturi, 2023.
6. Veterinariya xizmatlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
hisobotlari, 2022.
7. Ziyodov A. “Shaharlashuv va ekologik muvozanat” — Toshkent, 2019.
8. Ekologik axborot portallari va Ommaviy axborot vositalari (2020–2024 yillar).
