THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
137
BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARINI KITOBXONLIKKA
O'RGATISH ASOSIDA KOMUNIKATIV KOMPENTENTLIGINI
RIVOJLANTIRISH
Sulaymonova Sabinaxon Farmon qizi
Osiyo xalqaro universiteti magistranti
https://doi.org/10.5281/zenodo.16157726
Annotatsiya:
Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini
kitobxonlikka o‘rgatish jarayonida ularning kommunikativ kompetentligini
rivojlantirish masalalari yoritilgan. Tadqiqot davomida kitob o‘qishga bo‘lgan
qiziqish va mustaqil fikrlash orqali bolalarda tilni to‘g‘ri va erkin qo‘llash,
muloqotga kirisha olish, o‘z fikrini aniq bayon eta olish ko‘nikmalari shakllanishi
tahlil qilingan. Shuningdek, dars jarayonida o‘quvchilarning kommunikativ
kompetentligini shakllantirishda adabiyot matnlari, suhbat, rolli o‘yinlar va
ijodiy topshiriqlarning tutgan o‘rni yoritilgan.
Kalit soʻzlar:
kitobxonlik, boshlang‘ich sinf, kommunikativ kompetentlik,
og‘zaki nutq, muloqot, fikrlash, adabiy matn
Bugungi globallashuv jarayonida ta’lim-tarbiya sohasida yuz berayotgan
tub islohotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, har bir insonning shaxsiy va ijtimoiy
muvaffaqiyatlari, avvalo, uning bilimi, tafakkuri, nutq madaniyati va muloqotga
kirishish qobiliyati bilan chambarchas bog‘liqdir. Shu nuqtayi nazardan
qaralganda, maktabgacha va ayniqsa boshlang‘ich ta’lim bosqichida
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish, o‘z fikrini mustaqil va
lo‘nda bayon eta olish, atrofdagilar bilan to‘g‘ri va samarali muloqotga kirishish
ko‘nikmalarini shakllantirish zarurati tobora ortib bormoqda. Boshlang‘ich sinf –
bu nafaqat bilim berishning, balki shaxs sifatida o‘quvchini tarbiyalashning eng
muhim poydevor bosqichidir. Bu davrda bola nafaqat o‘qish va yozishga
o‘rganadi, balki atrofdagi olamni anglaydi, o‘z fikrini bildirishga, muloqotga
kirishishga harakat qiladi. Shu bois, bu bosqichda o‘quvchilarning
kommunikativ kompetentligini shakllantirish
– ularni muvaffaqiyatli shaxs
sifatida tarbiyalashning muhim shartidir. Bu kompetentlik orqali bola hayotiy
faoliyatining barcha sohalarida, xoh o‘quv jarayonida, xoh ijtimoiy muhitda, o‘z
fikrini erkin va aniq ifoda eta oladigan, boshqa insonlar bilan samarali
muloqotga kirisha oladigan yetuk shaxsga aylanadi. Kommunikativ
kompetentlikni shakllantirishda kitobxonlik alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki
kitob – bu faqat bilim manbai emas, balki til, tafakkur, estetik did, muloqot va
madaniyatni shakllantiruvchi vositadir. Bolaning kitob o‘qishga bo‘lgan qiziqishi
ortgan sari, unda so‘z boyligi, fikrlash kengligi, nutq aniq va ifodali bo‘lishi kabi
ko‘nikmalar rivojlanadi. Aynan shu jarayonlar orqali bola o‘z fikrini boshqalar
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
138
bilan baham ko‘rishga, suhbatda qatnashishga, o‘rganilgan matndan xulosalar
chiqarishga o‘rganadi. Demakki, kitobxonlik – bu nafaqat ma’lumot olish
vositasi, balki kommunikativ kompetentlikni rivojlantirishning asosiy
yo‘llaridan biridir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 12-maydagi PQ–220-sonli
qarorida ham ta’lim tizimida o‘quvchilarning tafakkurini, ijodiy va tanqidiy
fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish zarurligi qayd etilgan bo‘lib, bu jarayonda
bolalarning kitobga bo‘lgan munosabatini shakllantirish muhim deb hisoblanadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining muloqot madaniyatini, nutqiy faolligini va
mustaqil fikrlash salohiyatini oshirishda badiiy asarlarning o‘rni beqiyosdir.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, ko‘plab amaliy kuzatishlar boshlang‘ich sinfda
o‘quvchilarni kitobxonlikka jalb qilish darajasi ularning so‘zlashuv madaniyati,
til boyligi, savollarga javob bera olish qobiliyati va hatto darslardagi faolligiga
ham bevosita ta’sir qilishini ko‘rsatmoqda. Kitobxon o‘quvchilar nafaqat o‘z
fikrini to‘g‘ri ifoda eta oladi, balki boshqa fikrlarga ham hurmat bilan munosabat
bildiradi, bu esa ijtimoiy muloqotda muhim ahamiyatga ega.
Adabiyotlar tahlili
Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning kommunikativ kompetentligini
shakllantirishda kitobxonlikning o‘rni haqida turli olim va mutaxassislar o‘z
ilmiy ishlarida keng to‘xtalganlar. Jumladan, til o‘rganish va muloqot
madaniyatini shakllantirishda badiiy matnlarning didaktik imkoniyatlari,
bolalarning nutq faoliyatini rivojlantirishdagi ahamiyati ilmiy asoslangan. A.
Yo‘ldoshevning fikricha, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining til va nutq faoliyatini
rivojlantirishda kitobxonlik asosiy omillardan biri bo‘lib, u bolaning fikrlash
doirasini kengaytiradi, og‘zaki va yozma nutqni shakllantiradi [1]. Olim ta’lim
jarayoniga badiiy matnlarni kiritish orqali o‘quvchilarda tahlil qilish, mantiqiy
bog‘lanishlarni anglash, mustaqil fikr bildirish kabi kompetensiyalar
shakllanishini ta’kidlaydi. N. Xolboyev esa kommunikativ kompetentlikni
shaxsning o‘z fikrini erkin, tushunarli va madaniyatli tarzda ifodalash qobiliyati
sifatida tavsiflaydi va bu kompetentlikni shakllantirishda muntazam ravishda
kitob o‘qish, matnlar ustida ishlash, ijodiy topshiriqlar bajarish muhimligini
urg‘ulaydi [2].
T. Xodjayev o‘z tadqiqotlarida boshlang‘ich sinf darslarida badiiy
adabiyotlardan foydalanish orqali o‘quvchilarning nutqiy faolligini oshirish,
ularni muloqotga kirishishga o‘rgatish, obrazlar orqali dunyoqarashini
kengaytirish mumkinligini ta’kidlaydi. U, shuningdek, rolli o‘yinlar, suhbat,
savol-javob kabi metodlarning samaradorligiga alohida e’tibor qaratadi [3].
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
139
Xalqaro miqyosda olib borilgan tadqiqotlar ham ushbu masalani tasdiqlaydi.
Masalan, amerikalik pedagog L. Viguotskiy tilni o‘rganish jarayonida kontekst va
muloqot muhitining beqiyos o‘rni borligini ta’kidlab, o‘quvchilar tilni faqat
grammatik qoidalar orqali emas, balki faol ijtimoiy muloqotda egallashini
asoslab bergan [4]. Uning fikricha, bola muloqotda bo‘lish orqali o‘rganuvchi
subyektga aylanadi. Finlandiyalik olima Kaisa Rautiainen esa boshlang‘ich
ta’limda kitobxonlikni rivojlantirish orqali o‘quvchilarning til kompetensiyasini
yuqori darajada shakllantirish mumkinligini amaliy tajribalar asosida ko‘rsatib
bergan. Uning tadqiqotlarida, har kuni kamida 15 daqiqa davomida badiiy
matnlar o‘qitish o‘quvchilarning so‘z boyligini 25 foizga oshirishi aniqlangan [5].
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan
boshlang‘ich sinf ona tili va adabiyot fanlari dasturlarida ham o‘quvchilarda
mustaqil o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirish, hikoyalar asosida mulohaza
yuritish, matnga asoslangan suhbat tashkil qilish, obrazlar haqida fikr yuritish
kabi topshiriqlarga alohida urg‘u berilgan. Bu esa dars jarayonining asosiy
maqsadlaridan biri sifatida o‘quvchilarning kommunikativ kompetentligini
rivojlantirish ekanligini ko‘rsatadi [6].
Tahlil va natijalar
Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning individual psixologik
xususiyatlarini inobatga olgan holda, ularni kitobxonlik faoliyatiga jalb qilish
orqali kommunikativ kompetentligini shakllantirish samaradorligini oshirish
mumkinligi ta’lim amaliyotida o‘z tasdig‘ini topmoqda. Kitobxonlik bolada
nafaqat bilimga intilish, balki o‘z fikrini bayon etish, boshqa fikrlarni tinglash va
muhokama qilish, shuningdek, axloqiy-estetik qarashlarini shakllantirishda ham
beqiyos rol o‘ynaydi. Aynan boshlang‘ich sinfda kitob bilan tanishish, matnni
tushunish, undan xulosa chiqarish, matnga nisbatan munosabat bildirish
ko‘nikmalari shakllanadi. Bu jarayonlar esa bolaning tilni egallashida, o‘z fikrini
erkin va to‘g‘ri ifoda etishida, ya’ni kommunikativ kompetentligini
rivojlantirishda asosiy asos bo‘lib xizmat qiladi. Kitobxonlik jarayonida bola o‘z
oldiga quyidagi qator muhim intellektual vazifalarni qo‘yadi: matnni tinglaydi
yoki o‘qiydi, u haqida fikr yuritadi, uni tahlil qiladi, undan ma’no chiqaradi va bu
ma’noni o‘z dunyoqarashi bilan bog‘laydi. Ushbu jarayonlar orqali bola so‘z
boyligini kengaytiradi, grammatika va sintaktik tuzilmalarga nisbatan sezgirlikni
shakllantiradi, muloqotda esa bu bilimlarni amaliy qo‘llashga harakat qiladi.
Muloqotga kirishishda esa u matndagi obrazlar, voqealar, muammo va
yechimlarni tahlil qilib, o‘z shaxsiy nuqtai nazarini bildirishga intiladi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
140
Dars jarayonida matn bilan ishlashning samarali usullaridan biri bu suhbat
metodidir. O‘qilgan matn asosida tashkil etilgan suhbat o‘quvchining faolligini
oshiradi, ularni savol-javob jarayoniga jalb qiladi va shu orqali bolaning
muloqotga kirishish ko‘nikmasini shakllantiradi. Shu tarzda o‘quvchi matn
asosida mantiqiy fikrlaydi, savol beradi, savollarga javob topishga harakat qiladi.
Bu esa nafaqat nutqiy kompetentlik, balki tanqidiy fikrlash va muloqot
madaniyati rivojiga ham xizmat qiladi. Amaliy kuzatishlar ko‘rsatishicha,
kitobxonlik bilan faol shug‘ullanuvchi o‘quvchilarda quyidagi jihatlar yaqqol
namoyon bo‘ladi: ular matn mazmunini tez tushunib oladi, o‘qilgan materialga
nisbatan shaxsiy munosabat bildiradi, boshqalar bilan suhbatda faol ishtirok
etadi, o‘z fikrini aniq va mantiqli ifoda eta oladi, ko‘pincha bahs-munozaralarda
ishtirok etishga qiziqadi. Bu o‘quvchilarda kommunikativ kompetentlikning
asosiy komponentlari – tinglash, tushunish, javob qaytarish, fikr bildirish,
tanqidiy yondashuv va fikrni dalillar bilan asoslash ko‘nikmalari shakllanganini
ko‘rsatadi.
Yana bir muhim jihat shundaki, kitobxonlik faoliyati orqali bola o‘zining
psixologik va ijtimoiy ehtiyojlarini ham qondiradi. Masalan, o‘zini badiiy
obrazlar o‘rniga qo‘yib ko‘rishga harakat qiladi, voqealarni ichki sezgi bilan
idrok etadi, bu esa uning empatiya, ya’ni boshqalarning his-tuyg‘ularini
tushunish qobiliyatini rivojlantiradi. Bu qobiliyat esa keyinchalik bola jamoada
ishlashi, o‘zini ijtimoiy muhitda erkin tutishi, jamoaga tez moslashishida muhim
rol o‘ynaydi. Bundan tashqari, kitobxonlik orqali bolalarning so‘z boyligi ham
ancha kengayadi. So‘z boyligi esa bevosita kommunikativ kompetentlik bilan
bog‘liq. So‘z ne qadar ko‘p bo‘lsa, o‘quvchining fikrni aniq, lo‘nda va to‘g‘ri ifoda
etish imkoniyati shuncha ortadi. Shuningdek, o‘quvchilar badiiy matnlar orqali
nutqning uslubiy xususiyatlari bilan tanishadi, undagi obrazli ifodalarni,
iboralarni, murakkab gaplarni o‘zlashtirib boradi. Bu jarayon esa ular uchun
muloqotda o‘z fikrini estetik jihatdan chiroyli ifoda etish imkonini yaratadi.
Shuni ta’kidlash joizki, o‘qituvchining yondashuvi bu jarayonda hal qiluvchi
ahamiyat kasb etadi. Agarda o‘qituvchi har bir o‘qilgan matndan keyin
o‘quvchini faollikka chorlaydigan savollar bersa, matnga doir ijodiy topshiriqlar
bersa, hikoya davom ettirish yoki alternativ yakunlar tuzdirsa, o‘quvchilarda
mustaqil fikrlash, nutqiy faollik va ijodiy yondashuv shakllanadi. Bu esa bolaning
kommunikativ kompetentligini oshiruvchi asosiy omillardandir. Bundan
tashqari, kitobxonlik faoliyatini darsdan tashqari mashg‘ulotlarga ham
integratsiya qilish o‘quvchilarning kitobga bo‘lgan munosabatini ijobiy tomonga
o‘zgartiradi. Masalan, “Erkin o‘qish soatlari”, “Kitobxonlik kuni”, “O‘qigan
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
141
kitobim haqida suhbat”, “Eng yaxshi kitobxon” kabi tadbirlar bolalarda ijobiy
raqobat muhiti yaratadi, ularda ijtimoiy va nutqiy faollikni oshiradi.
Yuqoridagi tahlillarga asoslanib, boshlang‘ich ta’lim jarayonida quyidagi
natijaviy xulosalar shakllandi:
Kitobxonlik orqali o‘quvchilarning so‘z boyligi, nutq madaniyati va
muloqot ko‘nikmalari izchil shakllanadi;
O‘qilgan matn asosida suhbatlar tashkil etish, ijodiy topshiriqlar bajarish
orqali mustaqil fikrlash va erkin ifoda etish ko‘nikmalari rivojlanadi;
Badiiy matnlar orqali o‘quvchilar axloqiy, estetik va ijtimoiy qadriyatlar
bilan tanishadi, bu esa ularning shaxsiy va ijtimoiy kompetentligini
mustahkamlaydi;
O‘quvchilarning fikr bildirishi, savol berishi, bahs-munozarada qatnashishi
muloqotga kirisha olish salohiyatini oshiradi;
Kitobxonlik madaniyati shakllangan o‘quvchi o‘z fikrini dalillar bilan
asoslay oladi, bu esa uning yozma va og‘zaki nutqini rivojlantirishga xizmat
qiladi.
Xulosa
Yuqoridagi nazariy va amaliy tahlillar asosida shuni ta’kidlash lozimki,
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida kommunikativ kompetentligini rivojlantirish —
bu faqat til qoidalarini o‘rgatish emas, balki o‘quvchilarda samarali muloqotga
kirishish, o‘z fikrini erkin va mantiqiy ifoda eta olish, boshqa fikrlarni tushunish
va hurmat qilish kabi ijtimoiy va psixologik jihatlarga asoslangan muhim
ko‘nikmalarni shakllantirishdir. Bunday kompetentlikni shakllantirishda
kitobxonlik alohida o‘rin egallaydi. Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarni
muntazam kitob o‘qishga yo‘naltirish, ularning adabiy matnlarga nisbatan
qiziqishini oshirish, matn ustida ishlashda faol ishtirok etishlariga sharoit
yaratish — nutqiy va muloqot kompetensiyalarini kengaytirishga xizmat qiladi.
O‘quvchi o‘qigan asarlari orqali hayotni anglaydi, obrazlar va voqealar asosida
o‘z qarashlarini bildiradi, boshqalarning fikrini eshitadi, bahs yuritadi,
muhokama qiladi. Bu esa muloqotga kirishish qobiliyatining tobora
takomillashishiga olib keladi. O‘quvchilarni kitobxonlik faoliyatiga jalb etish
uchun adabiy o‘qish, o‘zbek tili va darsdan tashqari mashg‘ulotlarda suhbat,
savol-javob, rolli o‘yinlar, ijodiy topshiriqlar, hikoya tuzish kabi metod va
vositalardan samarali foydalanish lozim. Shuningdek, sinfdan tashqari tadbirlar
— “Kitobxonlik kuni”, “Eng yaxshi kitobxon” tanlovi, “Kitob bilan do‘stlik”
mavzusidagi davra suhbatlari bolalarda kitobga nisbatan muhabbatni uyg‘otadi,
ular orqali kommunikativ salohiyat yanada mustahkamlanadi.
THEORETICAL ASPECTS IN THE FORMATION OF
PEDAGOGICAL SCIENCES
International scientific-online conference
142
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati
1.
Yo‘ldoshev A. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutqiy faoliyatini
rivojlantirish. – Toshkent: O‘qituvchi, 2019.
2.
Xolboyev N. Kommunikativ kompetentlik va uning boshlang‘ich ta’limdagi
o‘rni. // Pedagogika va psixologiya, 2020, №3.
3.
Xodjayev T. Adabiy o‘qish darslarida kommunikativ kompetentlikni
shakllantirish. – Toshkent: TDPU, 2021.
4.
Vygotsky, L.S. Mind in Society: The Development of Higher Psychological
Processes. – Harvard University Press, 1978.
5.
Rautiainen, K. Reading Literacy in Early Education. // Scandinavian
Journal of Educational Research, 2017, Vol. 61.
6.
O‘zbekiston Respublikasi XTV. Boshlang‘ich ta’lim fan dasturi: Ona tili va
adabiyot. – Toshkent, 2022.
7.
G‘ulom nomidagi Adabiyot instituti. Ilk maktab yoshida kitobxonlik
madaniyatini shakllantirish. – Ilmiy-amaliy anjuman materiallari, Toshkent,
2020.
