1). BIRMISS.COM.
2). Курьер Ленинка.
3). maʼlumot.ru.
4). tsuull.uz.
5). Wikipedia.
6.Sh B. SOLVING PROBLEMS RELATED TO THE TRANSLATION OF TEXTS WITH A HISTORICAL
FOCUS //
Экономика и социум. – 2023. – №. 7 (110). – С. 86-89.
7.
Shonazarova S. BOSHLANG ‘ICH SINF OQUVCHILARIDA GEOGRAFIK TUSHUNCHALARNI
TAKOMILLASHTIRISHNING METODOLOGIK ASOSI //
Молодые ученые. – 2023. – Т. 1. – №. 17. – С.
30-33.
8.Rashidovna S. S. IMPROVING THE FORMATION OF GEOGRAPHICAL CONCEPTS IN THE
TEACHING OF NATURAL SCIENCES IN PRIMARY GRADES //Open Access Repository.
– 2023. – Т. 9.
– №. 10. – С. 93-98.
9.Jurayevich B. O. Ways to Develop Education for Obtaining General Physical Qualities of Young Wrestlers
Through Action Games //Indonesian Journal of Multidiciplinary Research.
– Т. 3. – №. 1. – С. 153-158.
10.qizi Saydillayeva M. B. MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNING RIVOJLANISHIDA FAOLIYAT
MARKAZLARINING AHAMIYATI //Results of National Scientific Research International Journal.
– 2022. –
Т. 1. – №. 7. – С. 420-424.
11.Imanov B. B. Competences in the quality of education and their organization //ASIAN JOURNAL OF
MULTIDIMENSIONAL RESEARCH.
– 2021. – Т. 10. – №. 5. – С. 419-424.
12.Fazilov O. Y. THE MOTIVATION BASIS OF NAME IN UZBEK AND ENGLISH LANGUAGE LESSONS
//Procedia of Theoretical and Applied Sciences.
– 2023. – Т. 11. – С. 54-58.
G‘aybullayeva Dildora Fayzulla qizi
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti, Toshkent, O‘zbekiston
JAHON TILSHUNOSLIGIDA FRAZEOLOGIZMLARNING
KLASSIFIKATSIYALANISHIGA OID TADQIQOTLAR
XRONOLOGIYASI
Annotatsiya
Ushbu maqolada zamonaviy frazeologiya sohasida, xususan, ingliz va rus
tilshunosligida ham o‘z yechimi topmagan frazeologik birliklarni ta’riflash va ularni
tasnif etish masalalariga bag‘ishlangan dastlabki tadqiqotlar haqida qisqacha bayon
etilgan. Maqolada nazariy ma’lumotlardan unumli foydalanish hamda muammoning
o‘rganilganlik darajasini ochib berish maqsadida tahliliy, qiyosiy-tipologik,
diaxronik metodlar qo‘llanilgan. Tahlil qilingan materiallar shuni ko‘rsatadi, hozirga
qadar frazeologiya tarixida yoritilgan tasniflarning zamonaviy frazeologiyada ham
ahamiyati yuqori.
Kalit so‘zlar:
frazeologiya, frazeologizm, semantik, struktur, kontekstual
yondoshuv, tasnif.
Гайбуллаевa Дилдора Файзулла кизи
Узбекский государственный университет мировых языков, Ташкент,
Узбекистан
ХРОНОЛОГИЯ ИССЛЕДОВАНИЙ ПО КЛАССИФИКАЦИИ
ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ В МИРОВОЙ ЛИНГВИСТИКЕ
Аннотация
В данной статье кратко описаны предварительные исследования,
посвященные проблемам определения и классификации фразеологизмов,
которые пока не нашли решения в области современной фразеологии, в
частности, в английском и русском языкознании. Для эффективного анализа
теоретической информации и выявления уровня изученности проблемы в
статье
использованы
аналитический,
сравнительно-типологический,
диахронический методы. Проанализированные материалы показывают, что
классификации, рассмотренные в истории фразеологии, имеют большое
значение в современной фразеологии.
Ключевые слова:
фразеология, фразеология, семантика, структура,
контекстуальный подход, классификация.
Gaybullayeva Dildora Fayzulla kizi
Uzbekistan state world languages university, Tashkent, Uzbekistan
CHRONOLOGY OF RESEARCHS ON THE CLASSIFICATION OF
PHRASEOLOGISMS IN WORLD LINGUISTICS
Abstract
This article briefly describes the preliminary researches devoted to the
problems of defining and classifying phraseological units that have not yet found a
solution in the field of modern phraseology, in particular, in English and Russian
linguistics. To analyze theoretical information and reveal the level of study of the
problem effectively, analytical, comparative-typological, diachronic methods were
used in this article. The analyzed materials show that the classifications covered in
the history of phraseology are of great importance in modern phraseology.
Key words:
phraseology, phraseological unit, semantics, structure, contextual
approach, classification.
Frazeologiya fani mustaqil fan sifatida shakllanish davrining asosiy qismini
bosib o‘tgan bo‘lsada, haligacha frazeologizmlarning konkret ta’rifi, ma’nosi,
turlari, oldingi frazeologik birliklarning tasniflash tamoyillari hamda barcha tillar
uchun mos keluvchi klassifikatsiyasi mavjud emas. Bu lingvistik muammo
frazeologiyani tushunishning 2 xil yondoshuvi bilan bog‘lanadi. Bizningcha,
frazeologizmlarga aniq ta’rif berishdagi qiyinchiliklar turli tillar frazeologik fondi
bilan ham bog‘liq.
Tilshunoslikda FB larni klasssifikatsiyalash hamda sistemlashtirish
masalasiga hozirgi kunga qadar ko‘plab urinishlar bo‘lganligini ko‘rishimiz
mumkin. Dastlabki urinish Sh.Balli tomonidan amalga oshirilgan. Tilshunos olim
“Очерк стилистики” (Stilistika ocherki) (1905) va “Французская стилистика”
(Fransuz
stilistikasi)
(1909)
nomli
ilk
asarlaridayoq
frazeologizmlarni
tizimlashtirishning mohiyatini anglab yetgan. Sh.Balli birinchi kitobida iboralarni 4
turga ajratib ko‘rsatgan:
1) erkin birikmalar
2) odatiy birikmalar
3) frazeologik
qatorlar
4) frazeologik birliklar
. Ammo shuni ham e’tiborga olish kerakki, Balli
ushbu asarda turg‘un birikmalarni aniq guruhlarga ajratgan bo‘lishiga qaramasdan,
ularning batafsil tavsifini yoritmagan.[9, 63] Biroq, muallif 1909-yilda yozib
tugallagan “Fransuz stilistikasi” nomli kitobida turg‘un birikmalarning ichki
imkoniyatlarini yanada chuqurroq o‘rganib chiqadi hamda oraliqdagi turlarni
(odatiy birikmalar va frazeologik qatorlar) erkin va frazeologik birliklarning
tarkibiga kiruvchi birikmalar sifatida bayon etadi. [10]
Jahon tilshunolsigida Ballining sa’y-harakatlari FB larni guruhlash va FBning
so‘zga ekvivalentlik nazariyasini rivojlantirish uchun muhim qadam bo‘ldi.
Xususan, rus tilshunosligida I.M.Vulfius va S.I.Abakumovlarning frazeologik
klassifikatsiyaga oid ilk o‘quv-uslubiy xususiyatga ega maqolalari o‘quvchilar
e’tiboriga havola etildi. I.M.Vulfius rus turg‘un birikmalarining quyidagi guruhlarini
ajratib ko‘rsatdi: a) ajralmas komponentlardan tarkib topgan birliklar, b) maqollar
kabi tuzilgan birliklar va c) sintaktik jihatdan bo‘linmas, asosan, so‘z o‘yinlariga
qurilgan iboralar. Vulfius birinchi guruhni idiomalar, ikkinchi guruhni esa
idiotizmlar deb nomlaydi. [5, 16] Afsuski, I.M.Vulfius tomonidan ishlab chiqilgan
rus frazeologiyasidagi dastlabki klassifikatsiya muvaffaqiyatsizlikka uchradi.
Chunki tilshunos tasniflash jarayonida aniq me’zonlarga asoslanmagan, tasniflashni
turli mantiqiy negizlarga asoslanib amalga oshirgan edi.
I.M.Vulfius maqolasi chop etilgan aynan o‘sha jurnalning 1936-yil 1-sonida
yana bir rus tilshunosi S.I.Abakumovning frazeologizmlar klasssifikatsiyasiga
bag‘ishlangan maqolasi e’lon qilindi. E’tirof etish o‘rinliki, uning klassifikatsiyasi
rus FB larining struktur tuzilishi va etimologik kelib chiqishi bo‘yicha qilingan
birinchi ish bo‘ldi. Shuningdek, tilshunos idiomalarning eng muhim umumiy
xususiyatlarini tavsiflashga uringan Ballining izdoshi sifatida frazeologiya tarixida
iz qoldirdi. S.I.Abakumov rus FB larining kelib chiqishini o‘rganish jarayonida, rus
frazeologik fondida boshqa tillardan o‘zlashgan FB lar hamda kalkalash usuli orqali
yasalgan turg‘un birikmalar mavjudligi haqida daslabki qimmatli ma’lumotlarni
qayd etdi. Olimning fikriga ko‘ra, semantik uyg‘unligi nuqtai nazaridan rus FB lari
ikki guruhga bo‘linadi: 1) Umumiy ma’nosi komponentlarining ma'nolaridan kelib
chiqmaydigan iboralar – idiomalar va 2) tarkibida bir nechta leksik birlik bo‘lib,
ulardan biri atoqli ot bo‘lgan FB lar (masalan, Qora dengiz). Garchi, to‘g‘ri fikrlar
ifoda etilgan bo‘lsada, Abakumovning tasnifida kuzatilgan ayrim jiddiy xatoliklar
sababli bu klassifikatsiyani ham muvaffaqiyatga erishdi, deyishimiz qiyin. Olim bir
tomondan barcha frazeologik birliklarning mavjud xilma-xilligini hisobga olmaydi,
ikkinchi tomondan, o‘zidan oldin qilingan klassifikatsiyalardagi kabi semantik
bo‘linishning yagona printsipiga asoslanmaydi. [8, 14]
I.M.Vulfius va S.I.Abakumovlardan keyin rus frazeologik maydoniga
V.V.Vinogradov qadam qo‘ydi. Mashhur tilshunos dastlabki yondoshuvga ko‘ra rus
tili frazeologizmlarini semantik tasnif qilishga muvaffaq bo‘ldi. Ya’ni akademik FB
larning yaxlit holda anglatuvchi ma’nosi va FB tarkibidagi komponent-leksema
ma’nosi orasidagi o‘zaro semantik munosabat - motivatsiyalanganlik darajasini o‘z
klassifikatsiyasi uchun asosiy mezon sifatida qabul qildi. Mazkur mezonga
asoslangan holda V.V.Vinogradov FB larning 3 asosiy guruhini farqlaydi va ularni
quyidagicha nomlaydi: 1)
Frazeologik chatishma
(Фразеологические сращения,
phraseological fusion) 2)
Frazeologik butunlik
(Фразеологическое единство,
phraseological unit) 3)
Frazeologik birikma
(Фразеологическое сочетание,
phraseological combination) [4, 142]
Frazeologiyani keng tushunishning yorqin namoyondalaridan biri bo‘lgan N.
M.Shanskiy
rus tilining frazeologik fondini chuqur o‘rganar ekan,
V.V.Vinogradovning semantik yondoshuvga asoslangan klassifikatsiyasiga 4-turni
ham kiritdi va bu turni
frazeologik ibora
deb nomladi hamda frazeologik iboralar
qatoriga paremiologik birliklar, kommunikativ xarakterga ega bo‘lgan qanotli
so‘zlarni ham kiritdi. [6, 84]
Ingliz tili FB larini leksik-semantik belgilari asosida tasniflab, ham semantik
ham struktur yondoshuvga ko‘ra o‘zining struktur-semantik klassifikatsiyani ishlab
chiqqan taniqli frazeolog A.I. Smirnitskiy hisoblanadi. Olim o‘zining “Ingliz tili
leksikologiyasi” (1956) nomli kitobida zamonaviy ingliz tilidagi FB larni
tashkil
etuvchi komponentlari orasidagi semantik munosabatiga ko‘ra
2 guruhga ajratadi:
1) Bir semantik ma’no elementiga ega (bitta asosiy so‘zdan tashkil topgan)
FB lar (одновершинные фразеологические единицы)
2) Ikki yoki undan ortiq to‘liq qiymatli komponentga ega (двухвершинные и
многовершинные фразеологические единицы) - [3, 212]
Ingliz tili FBlarini kontekstual yondashuv (FBlarning ma’lum bir kontekstda
o‘zgarmas yoki turg‘un holda ishlatilishini tavsiflaydigan yondoshuv) asosida tasnif
qilgan tilshunos N.N.Amosovaning fikriga ko‘ra turg‘un birikmalar frazemalar va
idiomalarga bo‘linadi. [7, 186]
G‘arb tilshunosligida, xususan, ingliz frazeologiyasida FBlarning ahamiyatga
molik bo‘lgan tasniflanishidan yana biri A.V.Kunin tomonidan amalga oshirilgan.
A.V.Kunin FBlarni semantik xususiyatlariga ko‘ra tasniflab, ularni 3 guruhga
ajratgan:
frazeologik
birliklar
(Idiomalar)
,
idiofrazeologik
birliklar
(Idiofrazeomatizmlar)
va
frazeomatik birliklar (Frazeomatizmlar)
[2, 8]
Zamonaviy ingliz tilida FB larning struktur-semantik va grammatik
aspektlarini umumlashtirib yaratilgan yana bir klassifikatsiya ham A.V.Kunin
tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu tasnif bo‘yicha FBlarning 4 ta yirik guruhi
xarakterlanadi: 1. Nominativ FB, 2. Nominativ-kommunikativ birliklar - asosan
fe’lli FB, 3. Undov so‘zli FBlar hamda 4. Kommunikativ FBlar. [1, 125]
Xulosa sifatida shuni e’tirof etish o‘rinliki, rus va ingliz frazeologiyasida
frazeologizmlarni klassifikatsiyalash masalasiga doir dastlabki tadqiqotlar nafaqat
jahon tilshunosligida balki turkiy tilshunoslikda ham frazeologik birliklarning turli
me’zonlarga ko‘ra tasniflanishida asosiy manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Zamonaviy
frazeologiya sohasida amalga oshirilgan frazeologizmlar tasnifi zamirida tarixiy-
frazeologik nazariyalar asos ekanligini inkor etish qiyin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati
1.
А.В. Кунин Курс фразеологии современного английского языка: Учеб.
Для ин-тов и фак. Иностр. Яз.– 2-е изд., перераб. – М.: Высш. Шк., Дубна: Изд.
Центр “Феникс”, 1996 – 381 с.
2.
А.В. Кунин. Большой англо-русский фразеологический словарь. 4-е изд.,
перераб. и доп. - М.:"Русский язык", 1984. - 944 с.
3.
А.И. Смирницкий. Лексикология английского языка. М., 1956. 268 c.
4.
В.В.Виноградов Об основных типах фразеологических единиц в
русском языке // Виноградов В. В. Избранные труды. Лексикология и
лексикография. - М., 1977. - С. 140-161
5.
И.М.Вульфиус К вопросу о классификации идиомов. — Рус. язык в сов.
школе, 1929, №6. С. 12-18
6.
Н.М.Шанский Фразеология современного русского языка: Учеб.
пособие для вузов по спец. “Русский язык и литература”.— 4-е., изд., испр. и
доп. СПб.:— Специальная Литература, 1996 - 192 с.
7.
Н.Н.Амосова.
Основы
англйской
фразеологии.
Издательство
Ленинградского Университета., 1963. – 208 c.
8.
С.И. Aбакумов Устойчивые сочетания слов // Русский язык в школе.
1936. № 1. С. 14
9.
Ш.Балли Précis de stylistique: Очерк метода, основанного на
исследовании о. современный. -Женева, 1905. - 183 с.
10.
Ш.Балли Traité de stylistique française. - Гейдельберг, 1909. - Том. 1-2.
Ibraximova Iroda Bobir qizi
O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Toshkent, O’zbekiston
ETIMOLOGIK TADQIQOT: DOLZARBLIK, METOD VA
MUAMMOLARI
Annotatsiya
Ushbu maqolada
etimologiya sohasi, uning o’rganilish tarixi va taraqqiyoti,
ushbu soha doirasida faoliyat olib borgan olimlar va ularning soha xususidagi fikrlari
bayon etilgan. O’zbek va ingliz tillaridagi etimologik lug’atlar o’rganilgan, natijalar
tahlil etilgan. Maqola etimologiya sohasining dolzarbligini, tadqiq jarayonlarining
murakkabligini va uning o’ziga xos metodlari borligini ifoda etadi. Maqolada
frazeologiya, frazeologik birliklar etimologiyasiga ham oid ma’lumotlar berilgan.
Kalit so’zlar:
etimologiya, etimologik lug’atlar, qiyosiy-tarixiy tilshunoslik,
frazeolgiya, frazeologik birliklar etimologiyasi.
Etimologiya tilshunoslikning muhim va qiziqarli bo’limlaridan biri bo’lib, u
so’z va morfemalarning kelib chiqishi va shakllanishini o’rganadi. Uni shuningdek,
so’zning kelib chiqishini aniqlashga qaratilgan tadqiqot usullari majmui sifatida ham
ta’riflash mumkin bo’lib, tarixiy nuqtai nazardan esa “grammatika” ma’nosida
qo’llanilish holatlari ham kuzatiladi (XIX asr).
17
Rus tilshunos-olimi, etimologi Vasiliy Abayev italyan tilshunosi Vittore
Pisanining “L’etimologiya: storia – questioni – metodo” asari ruscha tarjimasi -
“Etimologiya: istoriya, problemi, metod” (1956) nashriga so’zboshi yozar ekan,
quyidagi fikrlarni bayon qiladi:
“So’z tarixi xalq tarixi bilan chambarchas bog’liq. Shuning uchun ham
muhim tarixiy va etnogenetik muammolarni hal qilishda etimologik tadqiqotlar
birinchi darajali ahamiyatga ega. So’z tarixi, ularning kelib chiqishi va rivojlanishi
ayni paytda inson tafakkurining tabiat va ijtimoiy hayot hodisalarini idrok etish,
