обосновать фактами языка, излагая особенности, присущие только
определённой ментальности (русской, узбекской и т.д.). Это не значит, что мы
закончили обсуждение вопроса о концепте. Проведённый концептуальный
анализ в рамках настоящего следующие выводы. исследования позволит
сделать следующие выводы.
Итак, как показали наши исследования, концепт не свободен от
влияния
культурных установок, зафиксированных этническим языком и
передаваемых
человеку вместе с его освоением.
Литература:
1.
Колшанский Г. В. Объективная картина мира в познании и языке. -
М.: Наука, 1990. - 108 с.
2. Маслова О.Д. Исследования в области концептологии. - Москва:
Наука, 2005.
3. Методика преподавания литературы как наука Шейхмамбетов С.Р.,
Каримова З.О. 2022г.- С.20.
4. Методы и приемы обучения Шейхмамбетов С.Р., Аширматов А.Х.
2022г. –С.316.
5. Современная методика оценки результатов обучения. Ежемесячный
научный журнал «Молодой ученый» №11 2015г г. Казань. С.1516.
6. Яковлева Н.И. Вопросы теории концепта в языке. - Томск, 2009.
7.
Mamanazarovna
D.
M.
TABIIY
FANLARNI
О
‘QITISHDA
USTOZ-SHOGIRT
MUNOSABATLARIB
О
‘LAJAK
О
‘QITUVCHILARINING
METODIK
TAYYORGARLIGINI
RIVOJLANTIRISH OMILI SIFATIDA //Science and innovation.
– 2023. – Т. 2. – №. Special Issue 12. – С.
137-140.
8.
Jurayevich B. O. Ways to Develop Education for Obtaining General Physical Qualities of Young
Wrestlers Through Action Games //Indonesian Journal of Multidiciplinary Research.
– Т. 3. – №. 1. – С.
153-158.
9.
Sharifovna Y. U. Professional Qualities of a Social Educator //Vital Annex: International Journal of
Novel Research in Advanced Sciences.
– 2022. – Т. 1. – №. 5. – С. 171-175.
10.Rashidovna S. S. IMPROVING THE FORMATION OF GEOGRAPHICAL CONCEPTS IN THE
TEACHING OF NATURAL SCIENCES IN PRIMARY GRADES //Open Access Repository.
– 2023. – Т. 9.
– №. 10. – С. 93-98.
Шукуров Отабек Улашевич
доктор филологических наук (DSc), доцент Каршинского государственного
университета Карши, Узбекистан
, +998914692672
УЧЕБНЫЙ ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬ: НОВЫЕ ЗАИМСТВОВАННЫЕ
СЛОВА И ЗНАЧЕНИЯ
Аннотация.
Статья посвящена проблеме лексикографической
интерпретации новых заимствований в узбекском языке. При этом внимание в
основном сосредоточено на вопросе объяснения слов в учебном толковом
словаре. В статье на основе метода компонентного анализа изучены слова,
заимствованные в узбекский язык в период независимости.
Ключевые слова:
заимствования, лексика, семантический, словарь,
значение, толковый словарь.
Shukurov Otabek Ulashevich
filologiya fanlari doktori (DSc),
Qarshi davlat universiteti dotsenti
Qarshi,
O‘zbekiston
E-mail:
, +998914692672
O‘QUV IZOHLI LUG‘AT: YANGI O‘ZLASHMA SO‘Z VA MA'NO
Annotatsiya.
Maqola o‘zbek tilidagi yangi o‘zlashmalarning leksikografik
talqini masalasiga bag‘ishlangan. Bunda, asosan, so‘zlarni o‘quv izohli lug‘atda
izohlash masalasiga e’tibor qaratilgan. Maqolada mustaqillik davrida o‘zbek tiliga
o‘zlashtirilgan so‘zlar komponent tahlil usuli asosida o‘rganilgan.
Kalit so‘zlar:
o‘zlashma so‘zlar, leksika, semantik, lug‘at, ma’no, izohli
lug‘at.
Otabek Shukurov Ulashevich
Doctor of Philology (DSc),
Associate Professor at Karshi State University
Karshi,
Uzbekistan
, +998914692672
EDUCATIONAL EXPLANATORY DICTIONARY: A NEW BORROWED
WORD AND MEANING
Annotation.
The article is devoted to the issue of lexicographic interpretation
of new loanwords in the Uzbek language. At the same time, attention is mainly
focused on the issue of explaining words in the educational explanatory dictionary.
In the article, based on the method of component analysis, words borrowed into the
Uzbek language during the period of independence were studied.
Keywords:
borrowings, lexis, semantic, dictionary, meaning, explanatory
dictionary.
O‘quv izohli lug‘atga kiritiladigan o‘zlashmalarning tanlanishi muhim
jarayondir. Bu bir tomondan, o‘quvchilarning yosh darajasiga ko‘ra belgilansa,
ikkinchi tomondan esa, bugungi kun muloqotida o‘zlashmaning aktualligi ham talab
etiladi. Ayniqsa, yaratiladigan yangi o‘zlashmalarning o‘quv izohli lug‘ati
o‘quvchilar uchun jozibador bo‘lishi shubhasiz. O‘quvchilarning lug‘at so‘zliklari
bilan ishlash jarayonida ularni manba tildagi asosi – etimologik ma’nosiga qiyosan
o‘rganish kompetensiyasi shakllanadi. Yangi davr o‘zlashma so‘zlarining til zaxira
boyligida katta miqdorga ega bo‘lishi nutq madaniyatida ulardan foydalanish
me’yorini ham talab etadi.
U.Qo‘ziev o‘zining “O‘zbek tilidagi izohli lug‘atlarda o‘zlashma so‘zlar
tahlili” nomli monografiyasida lug‘atlarda keltirilgan o‘zlashma so‘zlarni
tasniflashda “Jamiyatga so‘zlarning o‘zlashish sohalari belgilab olindi: ijtimoiy
sohaga oid so‘zlar, diniy tushunchalarni ifodalovchi so‘zlar, terminlar”, – deya
takidlaydi [1:92].
Leksikada
savdo maskani
umumiy ma’nosi bilan tur-jins munosabatida
bo‘luvchi birliklar orasida semantik jihatdan darajalanuvchi o‘zlashmalar
paradigmasi ham shakllangan. Masalan,
minimarket – market – supermarket –
gipermarket
o‘zlashmalaridagi muhim ma’noviy farqlanish lokal semaning o‘sishi
asosida yuz bergan. Yagona asos (
market
) va (
mini
-,
super
-,
giper
-) prefikslar
vositasida graduatsiyaning jozibador tashakkuli o‘zbek tili leksikasida kamdan-kam
uchraydigan hodisalardan. Albatta, bu birliklarning morfemalarga ajralishi manba
til uchungina xos.
“Juz’iylik”dan “ko‘lamdorlik”kacha o‘sish belgisida ishtirok etuvchi
paradigma a’zolari assotsiativ tabiatga ega, xotirada biri ikkinchisini tez eslatuvchi
til birliklari sifatida ham ahamiyatli. O‘sish jarayonida
market
neytral leksema,
nutqda o‘zigacha va o‘zidan yuqori turuvchi birliklarning tushunchalarini ham
pragmatik jihatdan aks ettira oladi.
Minimarket,
umumiy jihatdan qaraganda, “uy do‘koni” mazmunini anglatadi,
shuningdek, bunday do‘konlar turar-joy, yashash manzili atrofida joylashgan bo‘ladi
va juda kichik (odatda bir xonali) savdo maskani. Shunga ko‘ra ular ko‘proq oziq-
ovqat mahsulotlari savdosi bilangina chegaralanadi. Mazkur so‘z imlo lug‘atida
mavjud, biroq “O‘zbek tilining izohli lug‘ati”da aks etmagan.
Market
so‘zi manba (ingliz) tilda oziq-ovqat do‘koni, savdo maskani, bozor,
xomashyo bozori ma’nolarini anglatadi. O‘zbek tilida esa u o‘z analoglari bo‘lgan
minimarket, supermarket, gipermarket
so‘zlari o‘rnida qo‘llanuvchi dominant birlik
sifatida shakllanyapti.
Supermarket
o‘zlashmasi
“Turli xil oziq-ovqat va sanoat mahsulotlari
sotiladigan katta do‘kon”[2:588] ko‘rinishida izohli lug‘atga kiritilgan. Qo‘shimcha
qilib aytish mumkinki, unda jarayon mijozlarning o‘z-o‘ziga xizmat qilishi asosida
tashkil etilgan bo‘ladi. Mazkur savdo maskani mahsulotlarning rang-barangligiga
ko‘ra boshqalariga nisbatan eng ommalashgani, xaridorlarni o‘ziga tortadigan
jozibasi jihatidan ham ajralib turadi.
Gipermarket
mavjud paradigmadagi darajaning eng yuqori a’zosi.
Supermarket
dan ham hajm sig‘imi jihatidan kattaligi uning xaridorlarni jalb qilishda
peshqadamlik bo‘lishi uchun sabab bo‘lmagan. Undagi mahsulotlarning narxi
supermarketdagiga qaraganda ancha past bo‘lsa-da, mahsulotning nomenklaturasi
emas, balki zaxirada saqlash miqdoriga ko‘ra ko‘p bo‘ladi. Shunga ko‘ra u “ulkan
omborxona”ga tashbeh qilinadi. Shu jihatidan ular shahar chekkasida joylashgan
bo‘ladi.
Bundan tashqari,
savdo maskani
umumiy ma’nosiga birlashuvchi o‘zlashma
leksemalar ham talaygina. Ularning darajalanishini
kioska, butik, gastronom,
krepmarket, univermag, universam
kabilar bilan ham kengaytirish mumkin.
Tadqiqotchi Chan May-Ti rus tilidagi o‘zlashmalarning semantik darajalanishini
o‘rganar ekan, “hajmi va unumdorligi jihatidan farq qiluvchi turli kompyuterlar
uchun gradatsiya bilan bog‘liq
smartbuk – netbuk – subnoutbuk – ultrabuk – noutbuk
– desktop”
[3:232-241]
kabi nomlar mavjud, deya ta’kidlab o‘tadi. B.Bahriddinova
o‘quv lug‘ati tiplarini ajratib o‘rganar ekan, jahon tajribasida segment (tarkibi),
morfogrammatik, shakliy va semantik jihatdan farqlanishini yozadi[4:43].
Butik
o‘zlashmasi o‘zbek tilidagi izohli lug‘atlarda uchramasa-da, imlo
lug‘atlarida aks eta boshlagan, leksikada barqarorlashish bosqichiga o‘tgan
leksemalardan. Rus tilidagi “Болшой толковый словар русского языка” [5:1536]
hamda “Академический толковый словар русского языка” [6:672] kabi ulkan
izohli lug‘atlarda bu so‘z allaqachonlar o‘z o‘rnini topgan. Mazkur so‘z fransuzcha,
asosan,
kiyim-kechak va poyafzal mollarini sotishga ixtisoslashgan kichik do‘kon
tushunchasini anglatadi. Biroq bu do‘kon zamonaviy va qimmatbaho tovarlar sotish
uchun mo‘ljallangan bo‘ladi.
Butik
so‘zining manba (ingliz) til lug‘atlarida quyidagi ma’nolari mavjud: 1)
mo‘‘jaz partiyada tayyorlanuvchi, shuningdek, qimmatbaho kiyim-kechak,
poyabzal va zargarlik kabi buyumlar bilan savdo qiluvchi do‘kon; 2) reklama
agentligi turi. Bu so‘z, yuqoridagilar bilan birga,
ayrim mahsulot, xizmat savdosiga
ixtisoslashgan kichik moda biznesi
ni ifodalash uchun ham ishlatiladi. Umuman
olganda, uni o‘zbek tilining o‘quv izohli lug‘atiga quyidagicha kiritish mumkin:
BUTIK
(fransuzcha
boutique
– do‘kon) zamonaviy qimmatbaho tovarlar
sotishga mo‘ljallangan kichik do‘kon.
Bu so‘zni ko‘pchiligimiz tushunmaymiz,
ko‘proq kiborlar “tili”da aylanadi... Oddiy xalq “Butik”dan kiyinishni elitaga
yaqinlashish
yoki
madaniyatning
yuksak
cho‘qqisi,
deb
biladi.
(https://xs.uz/uzkr/post/butiklar-kimga-khizmat-qiladi)
Yangi o‘zlashmalarni izohlash maqsad qilingan o‘quv lug‘atlaridagi
illyustrativ materiallarning berilishida o‘ziga xos murakkabliklar mavjud bo‘ladi.
Bunday o‘zlashmalar tilda yangi paydo bo‘lgani va Internet diskursi orqali
yoyiluvchi jarayonga bog‘langani uchun ham zamonaviy badiiy asarlarda kam
uchraydi. Shunga ko‘ra topiladigan misollarning aksariyati raqamli media manbalari
doirasi bilan chegaralanadi.
Yangi paydo bo‘lgan o‘zlashmalarning muayyan qismi tildagi aktual leksika
sifatida shakllangan. O‘zlashma so‘zlarning o‘quv izohli lug‘atini tuzishda ularning
aynan shunday xususiyati, antropotsentrik talqiniga e’tibor qaratish lozim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Қўзиев У. Ўзбек тилидаги изоҳли луғатларда ўзлашма сўзлар таҳлили.
Монография. – Наманган: 2016. – 168 б.
2.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. V жилдли. III жилд. – Тошкент:
Ўзбекистон нашриёти, 2020. – 688 б.
3.
Чан М. Парадигматика заимствований с градуальной семантикой //
Филология: научные исследования. – 2019. – №2. – С. 232-241.
4.
Баҳриддинова Б.М. Ўзбекистонда ўқув луғатчилиги: лингвистик
асослари, тарихи ва истиқболлари: Филол. фан... доктори (DSc) дисс. –
Самарқанд: 2020. – 252 б.
5.
Большой толковый словарь русского языка. редактор Кузнецова С.А.
– Санкт-Петербург: Норинт, 2000. – 1536 с.
6.
Академический толковый словарь русского языка. Том 1. Крысин
Л.П., Кулева А.С., Нечаева И.В., Шестакова Л.Л. – Москва: Издательский Дом
ЯСК, 2016. – 672 с.
7.
Turapova , R., Abdurasulova, L., Turapova , R., & Khursanova , A. (2023). WAYS TO TEACH
PRESCHOOL CHILDREN TO ACT TALE. International Conference On Higher Education
Teaching, 1(11), 42–46. Retrieved from
https://aidlix.org/index.php/de/article/view/261
8.
Turapova , R., Abdusalomova , G., & Khalilova , S. (2023). MAKING DIFFERENT TOYS FROM
NATURAL AND WASTE MATERIALS IN A PRESCHOOL EDUCATIONAL ORGANIZATION. International
Conference
on
Multidisciplinary
Research , 1(7),
14–18.
Retrieved
from
https://aidlix.org/index.php/sg/article/view/260
9.
Ra’no T., O’ralova F. History of the Origin of Dialogical Speech //International Journal of
Discoveries and Innovations in Applied Sciences.
– 2023. – Т. 3. – №. 9. – С. 92-97.
10.
Turapova R. Mechanisms for Improving Children's Dialogical Speech //Vital Annex: International
Journal of Novel Research in Advanced Sciences.
– 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 49-53.
Юсупова Зарина Розиковна, д.ф.н.
Бохтарский государственный университет имени Носира Хусрава
г.Бохтар, Таджикистан
