33
KORPUSGA ASOSLANGAN TARJIMASHUNOSLIKNI
O‘QITISHNING O‘ZIGA ХOS XUSUSIYATLARI
Axmedova Anorxon Nasivali qizi
o‘qituvchi, Ingliz tili tarjima nazariyasi kafedrasi,
O‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Korpora tarjima jarayonini
o‘qitishda tarjima bosqichlarida turli o‘rinlarda
q
o‘llanilishi mumkin bo‘lgan manbaa hisoblanadi. Quyidagi o‘rinlarda tarjimaga oid
b
o‘lgan fanlarni o‘qitish jarayonida foydalaniladi:
1) tarjima bosqichlari, bunda tarjimonlar mazmuni, terminologiyasi va dastlabki
m
a’lumotlarni qidirish va tahlil qilish imkonini beradi:
2) manba va k
o‘rsatma tildagi frazeologiya;
3) tarjimonlar qaysi tarjima bosqichida muayyan terminologiya va frazeologiya
muammolarining yechimini t
a’minlaydi;
4) tarjimalarni qayta k
o‘rib chiqish bosqichida, muqobil strategiyalar
o‘rganiladi.Ushbu bosqichlarning har birini o‘z ichiga olgan holda bir qator vazifalarni
oladi. Masalan, birinchi bosqich quyidagilarni talab qiladi:
– tarjima qilinadigan hujjatning janri va reestrini aniqlash;
– korpusni yig‘ish;
– sohani o‘rganish va qiyin yoki noma’lum tushunchalarni tushunish;
– lingvistik terminologiya va frazeologiya bo‘yicha kerakli ma’lumotlarni olish;
Ushbu vazifalarni bajarish uchun tarjimon yoki
o‘quvchi tilshunoslikdagi
tushunchalar va lingvistik ongning m
a’lum darajasiga erishgan, bir qancha
o‘zlashtirgan bo‘lishi kerak. Nima uchun korpus lingvistikasi tarjimonlarni tayyorlash
o‘quv dasturlarining bir qismi bo‘lishi kerak, undan foydalanishning birinchi sharti
tarjima jarayonida korpusdan foydalanish y
a’ni talabalar birinchi navbatda korpus
nima ekanligini, qanday turlari borligini, ularning
o‘ziga xos xususiyatlarini va
ishlatilish
o‘rinlari haqida ma’lumotlarga ega bo‘lishlari talab etiladi.
Tarjimaga oid b
o‘lgan “Tarjimada AKT”, “Tarjima nazariyasi va amaliyoti”,
“Kompyuter lingvistikasi”, “Mashina tarjimasi” kabi fanlarni o‘qitishda muhim omil
b
o‘lib xizmat qiladi. Tarjima jarayonini o‘qitishda eng ko‘p qo‘llaniladigan korpus bu
parallel korpuslar hisoblanadi. Parallel korpuslarni kompilyasiya qilishda korpusning
matnlari uning tuzilish maqsadiga bo
g‘liq bo‘lgan holda aniq mezonlarga muvofiq
tanlanadi. Xususan, matnlarning statik yoki dinamik t
o‘plamini, to‘liq matnlarni yoki
matn namunalarini kiritish t
o‘g‘risida qaror qabul qilish kerak bo‘ladi. Muallif hajm,
mavzu, janr va uslub talablarini k
o‘rib chiqishi lozim. Korpuslarning har qanday turi
quyidagi talablarga javob berishi kerak:
1) matnlar tabiiy ravishda uchraydigan til m
a’lumotlarini o‘z ichiga olishi kerak;
2) unda har xil nutq turlaridan m
a’lumotlar bo‘lishi kerak.
Parallel korpuslarning b
a’zi namunalariga diqqat qaratamiz. 2009-yilda
yaratilgan CORTRAD tarjima parallel korpus tarjimashunoslar hamda pedagoglar
uchun zaruriy q
o‘llanma hisoblanadi. Unda matnlar lingvistik juftlik tarzda portugal va
ingliz tillarida berilgan. COMPARA ikki tomonlama portugal inglizcha parallel korpus
34
b
o‘lib, 2011-yilda yaratilgan. Opus korpusi ochiq manba parallel korpusi hisoblanadi.
Parallel korpuslar ichida CORTRAD parallel korpusi
o‘zining ko‘p funksiyaga egaligi
bilan ajralib turadi. Mazkur korpus San-Paulu universitetining COMET loyihasi
asosida yaratilgan b
o‘lib, unda ikkita innovasion funksiya mavjud:
1) bitta matnning turli xil variantlarini solishtirish imkoniyati. Bunda asl matn,
qayta ishlangan varianti va nashr qilingan tarjima shaklidan iborat b
o‘ladi;
2) qidirilayotgan har bir matn uchun qidiruv mexanizmi mavjud. Bu funksiya
matnlarni turiga qarab ajratilgan holda taqdim qiladi.
CORTRAD 3 xil subkorporadan tashkil topgan: jurnalistik, ilmiy va badiiy
matnlar. CORTRAD DISPARA dasturidan foydalanadi va tizim interfeysdan oson
foydalanishni t
a’minlaydi.
COMPARA korpusi ham DISPARA dasturidan foydalanadi. Bu korpus ochiq
korpus hisoblanadi. COMPARA Linguateca loyihasi asosida yaratilgan. Bu korpus
portugal-ingliz tilidagi badiiy matnlardan iborat. Barcha matnlar jumla darajasida ikki
tilda muqobillashtirilgan tarzda berilgan. Tajribali korpus tadqiqotchilari va korpus
bilan ishlash tajribasiga ega b
o‘lmagan foydalanuvchi ham birday oson foydalanishi
mumkin.
1-rasm. COMPARA korpusining qidiruv dasturi
COMPARA korpusining foydalanuvchi uchun noqulay jihati bor, y
a’ni bunda
qidirilayotgan har bir s
o‘z qo‘shtirnoq belgisining ichida berilishi kerak. Masalan:
“help”, “yourself” kabi.
Keyingi parallel korpus bu Opus korpusi b
o‘lib, bu korpus sohalar va tillar
jihatidan keng qamrovli b
o‘lib, o‘z ichiga bir qancha subkorpuslarni oladi. Mazkur
korpusda subkorpuslar k
o‘p va ma’lumotlar bazasining hajmi katta, izlangan matnlar
interfeysda avtomatik tarzda parallel matni bilan berilgan.
35
2-rasm. Opus korpusining subkorpuslari
Ushbu veb-sahifada k
o‘rsatilgan fayllardan tashqari, Opus oldindan tuzilgan
s
o‘zlarni moslashtirish va iboralar jadvalini, ikki tilli lug‘atlarni, chastotalar sonini ham
taqdim etadi va bu fayllarni Opus yuqori darajali veb-saytidagi resurslarni qidirish
shakli orqali topish imkoniyatini yaratadi. Opus korpusi natijalarini har qanday
kompyuter provayderiga yuklab olish mumkinligi jihatidan foydalanishga qulay
parallel korpus turi hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, til korpuslar, ayniqsa, qiyosiy va parallel korpuslarning
tarjima jarayonini
o‘qitishda o‘rni beqiyos hisoblanadi. Bir vaqtning ichida bir nechta
tarjima matnlarini tahlil qilish va ulardan tarjimada eng maqullarini tanlashda tarjimon-
talaba-tadqiqotchiga keng imkoniyat yaratib beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘YXATI:
1. Abdurakhmonova N. Necessity Uzbek corpus for machine translation /
Modern linguistics, translatology, linguodidactics international conference, Tashkent,
4-8 October 2018.
– P. 120-122.
2.
Aristotle’s Poetics. http://classics.mit.edu/Aristotle/poetics.mb.txt
3. Bowker L. & Pearson J. (2002). Working with specialized language. A
practical guide to using corpora. London: Routledge. Retrieved from http://dx.doi.
org/10.4324/9780203469255
4. Brown R. Adding Linguistic Knowledge to a Lexical Example-Based Translation
System, in Proceedings of the Eighth International Conference on Theoretical and
Methodological Issues in Machine Translation (TMI-99).
– Chester, UK. 1999.
5. Chakrabarty T., Smaranda
М., Peng N. Generating similes effortlessly like a Pro:
A Style Transfer Approach for Simile Generation.
– Mouton de Gruyter Berlin, 2020.