Суғурта сохасига оид терминларнинг лексикографик тадқиқи

CC BY f
206-209
41
24
Поделиться
Шарипова, Ш. (2022). Суғурта сохасига оид терминларнинг лексикографик тадқиқи. Переводоведение: проблемы, решения и перспективы, (1), 206–209. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/translation_studies/article/view/6056
Шахноза Шарипова, Ўзбекистон Давлат Жахон Тиллари Университети

Магистратура 1-курс, Таржимонлик факултети

Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

Лексикография – (грек.лехиcон-луғат ва грапҳо-ёзаман)- луғат тузишга қаратилган соҳа бўлиб амалий ҳамда назарий тамойилларга асосланади. Сўзлар айнан бир йўналишга қаратилиб, тартибга солинган жамланмаси луғат дейилади.


background image

205

СУҒУРТА СОХАСИГА ОИД ТЕРМИНЛАРНИНГ

ЛЕКСИКОГРАФИК ТАДҚИҚИ

Шарипова Шахноза

Магистратура 1-курс, Таржимонлик факултети, Ўзбекистон Давлат Жахон

Тиллари Университети


Лексикография – (грек.лехиcон-луғат ва грапҳо-ёзаман)- луғат тузишга

қаратилган соҳа бўлиб амалий ҳамда назарий тамойилларга асосланади.
Сўзлар айнан бир йўналишга қаратилиб, тартибга солинган жамланмаси луғат
дейилади.

Луғат тузишнинг илмий хусусиятлари ва асосларини ўрганиб чиқиш луғат

турларини аниқлаш уни яратиш тартибини асослаб бериш бу соҳанинг назарий
жиҳати ҳисобланади. Маълум бир тилга оид сўзларни жамлаш луғат тузиш
мақсадида картотекалар тузиш ва уларни тартибга солиш луғатшуносликнинг
амалий масаласидир.

Термин грекча терминус сўзидан олинган бўлиб чек, чегара деган манони

билдиради. Терминалогия терминлар хақидаги таълимот ва терминлар
мажмуаси ҳисобланади. Терминалогия соҳасига оид тадқиқотларни таҳлил
қилиш натижалари янги терминларнинг ҳосил бўлишига хизмат қиладиган
деривация жараёнлари табиий натижаси бўлиб, шу тариқа терминосферанинг
шаклланиши ва терминосистеманинг бойишига таъсир ўтказади.

Ўзлаштириш жараёни функцияси бўйича кўпинча деривация жараёнлари

билан бир хилда бўлади. Бу эса терминларнинг турли-туманлиги, тузилиш
ҳамда семантикасига кўра фарқланадиган турларининг спецификасини
асослайди. Ўзлаштириш ва термин ясаш жараёнлари бир вақтнинг ўзида содир
бўлиши мумкин

Суғурта соҳасида мужассамлашган жараёнлар атама, терминлар орқали

ифода қилинади. Терминлар ёрдамида суғурта муносабатларни ташкил
қилувчи хуқуқ ва вазифалар келтирилиб ўтилади. Суғурта фаолияти давомида
унинг ўзига хос терминлари билан бир қаторда бошқа фан, молия ва иқтисодиёт
соҳаларига алоқадор терминларга ҳам дуч келинади. Бу каби терминларни
билиш суғурта жараёнинг калити ҳисобланади. Калитсиз эшик очиб
бўлмаганидек теминларнинг маъносини англаб етмасдан туриб суғурта ишини
нафақат бошқариб шу билан бирга ўз хуқуқларингизни ҳам ҳимоялай олмайсиз.
Суғурта терминларини гуруҳларга бўлиб ўрганилади. Улар асосан 4 та гуруҳга
бўлинади.

1-

гуруҳ суғуртанинг энг асосий бўлими бўлиб ташкилий масалалар ва

шартлардан иборат

2-

гурухга суғурта фондини шакиллантириш

3-

гуруҳга суғурта фондини сарфланиши

4-

гуруҳга эса ҳамкор суғурталар киради


background image

206

Ҳар бир гуруҳ 10 дан ортиқ терминларни ўз ичига олади. Cтахования рус

тили луғатида табий офатлар, бахтсиз ҳодисалар натижасида юзага келган
зарарни ўрнини қоплаш учун маблағ тўлаш тизимидир И. Ожеговнинг машҳур
рус терминлари изоҳли луғатида “Страхования” деганда бирор нарсани,
шахсни кўнгилсиз ҳодисадан асраш ҳамда кўнгилсиз воқеа содир бўлганда
зарарини тўлиқ қоплаш учун пул жамғармаларини шакллантириш тушунилади.
Суғурта атамаси нафақат ўзбек тилида шу билан бирга бошқа тилларда ҳам
бахс музокараларга сабаб бўлган 1960-йилда Люксембург шаҳридаги хуқуқ
конгресида суғуртанинг дастлаб шаклланиши қатнашчиларнинг эътиборини
тотрди. Суғурта атамасининг илдизи “бир киши ҳамма учун ҳамма бир киши
учун” шиёри остида жамоа бўлиб суғурта фондини ташкил қилиш зарарни
қоплашда арзонга тушиши қайд қилинган.

С.В. Швецова тадқиқотида инглиз тили терминларини ясалиш усуллари

ва қўлланилиш частотаси нуқтаи назаридан таҳлил қилиб, энг кўп тарқалган
методи суффикслар ёрдамида бўлган термин ясалишининг морфологик усули
фаол эканлигини айтиб ўтган.

Инглиз тили суғурта терминологияси ўз ва ўзлашган қатлам доирасидаги

ўзакларга асосланади. Масалан, И.Ю. Булгакова “контракт” ва “agreement”
терминлари мисолида инглиз ва бошқа роман-герман тилларига ўзлашма
сўзларнинг кириб келиш жараёнини тавсифлайди. “Контракт термини ўзининг
тўғри маъносига кўра келишувчи томонларнинг икки томонлама мажбуриятлари
акс этган шартнома, битим саналади”,

деб ёзади муаллиф. У XIV асрда

мажбуриятларни бажаришдан бўйин товлаш ёки уларни нотўғри талқин
қилишнинг олдини олиш учун шартларни ёзма шаклда акс эттириш зарурати
туфайли пайдо бўлган бўлиб, Қадимги Рим давридан то ҳозирги кунгача дунё
амалиётида тобора кенг тарқалган ҳодисадир. “Контракт” сўзи

contractus,

contrahere

бирлаштириш, рози бўлмоқ

,

ким биландир шартнома тузмоқ

феъллари,

con

билан, бирга

префикси ва

trahere

олмоқ, чўзмоқ

(узайтирмоқ), қизиқтирмоқ

феъли асосида ҳосил бўлган, кейинчалик бир гуруҳ

терминларнинг ясалиши учун ядро вазифасини ўтаган. Ўрта асрларда лотин
тили руҳонийлар, шифокорлар, олимлар, юристлар учун функционал тил
вазифасини бажарганини ҳисобга олсак, инглиз ва Европа тиллари учун
лотинча ўзлашмаларнинг кўплиги табиий ҳол, худди мазкур мисол учун
талаффуз ва ёзувнинг деярли ўзгармагани, “контракт” термини байналмилал
бўлгани каби:

контракт

– ўзбек ва рус тилларида,

кontrakt

– немис тилида,

contract

инглиз тилида,

contratto

– итальян тилида. “Agreement” термини

“томонларнинг ниманидир бажариш ҳақидаги келишуви, ваъдаси” маъносини
англатиб, лотинча

ad + gre

(хоҳиш-ирода, истак, роҳатланиш) лотинча

gratus

(

ёқимли)дан

gratum

асосида

agreer, agre

(хоҳишига кўра) XV асрда француз

тили орқали пайдо бўлган шунингдек contract терминига синонимдир. Шу
ўринда таъкидлаб ўтиш жоизки,

agreement

терминидан фарқли ўлароқ, бугунга

қадар

соntract терминни асосида қурилган

молия-иқтисод соҳасида фаол

қўлланилаётган қатор терминологик бирикмалар шаклланган.

Масалан;

contract awarded

– тузилган шартнома; contract bond –

шартнома кафолати; contract buyer – шартнома харидори; contract by
deed

– муҳр билан тасдиқланган битим; contract by deed – муҳр билан

тасдиқланган битим; contract debt – шартномавий қарз; contract default


background image

207

– шартнома мажбуриятларини бажармаганлик; contract for delivery –

етказиб бериш шартномаси;

Французча ўзлашмалар инглиз тилига норманд диалект ва француз

миллий адабий тилидан XV асрдан бошлаб кириб келгани учун инглиз тили

ғазначилик терминологиясидаги ўзлашмаларнинг энг кўпи лотин ва француз

тилларидан ўтган.

Масалан, суғурта соҳасида қўлланадиган терминларининг катта қисми лотин,

инглиз, француз тилларига оид ёки француз тили орқали ўзлашган лотинча

сўзлардир:

limit

(лимит), default (дефолт), tranche (транш), capital (капитал),

budget

(бюджет), tax (солиқ), commerce (коммерция, тижорат), deficit

(дефицит, камомад), arbitrage (арбитраж) finance (молия), deposit (депозит),
bureaude change

(айирбошлаш шаҳобчаси), bordereau (рўйхат), бордеро

(батафсил рўйхат, айниқса ҳужжатлар ёки қимматбаҳо қоғозлар рўйхати).

Лотин ва грек тилларидан инглиз тилига

: audit

(аудит), analysis (анализ,

таҳлил), auction (аукцион)

coalition

(коалиция), segregation (мижоз

операциялари бўйича бўлиниш), commision (коммисия), capital (капитал),
deposit

(депозит), deficit (камомад), deflation (дефляция), dividend

(дивидент) debit (дебит),

economy

(экономика, иқтисод),

emission

(эмиссия),

export

(экспорт)

сўзлари кириб келган.

Инглиз тилида сўз ясалишининг суғурта терминлари материали асосида

таҳлили, энг аввало,

аффикцация

усуллари

ёрдамида сўз ясалиш жараёнига

эътиборни қаратиш имконини беради. Аффиксал морфемалар ўзакка нисбатан

жойлашиш нуқтаи назаридан уч турга бўлинади:

префиксал, постфиксал ва

инфиксал морфемалардир.

Сўзнинг ўзи билан таниш бўлган профессионал

таржимонлар улардан ясалган сўзларни тушуниб, луғат ёрдамисиз ҳам

таржима эквиваленти (муқобили)ни топа олади, зеро луғатга барча зарур

тушунчаларни киритишнинг имкони мавжуд эмас.

Инглиз тилида

суффикслар

ёрдамида сўз ясаш усули билан, яъни асосга

суффикс – ўзакдан кейин келадиган морфемани қўшиш билан ясалган кўплаб

терминлар мавжуд. Сўзнинг лексик-грамматик компонентига таъсир этувчи

префикслар ёрдамида сўз ясашдан фарқли ўлароқ, суффикслар ёрдамида сўз

ясаш, одатда, бошқа сўз туркуми ёки сўзларнинг бошқа синфига мансуб

сўзларни яратиш имконини беради.

Префиксал

морфемалар ўзакнинг олдида жойлашиб, қуйидаги суғуртага

оид терминлар ясалади:

-

de

deferred; deflation; default;

-

un

– unsecured loan; undisclosed

assignment;

– in, -il –

income bond, income bracket, income option, income tax,

insolvency; incremental cost, inactive account, incentive bonus, inconvertible,
incorporation, incremental cost, intestacy, intrinsic value

Инфиксал морфемалар

ўзакнинг ичига жойлашиб ясалади ва ғазначилик соҳасида ясаладиган

терминларда деярли кузатилмайди.

Суффикслар

ёрдамида терминлар ясаш усули сифатида суғурта

соҳасига оид янги сифатларни ҳосил қилишда ҳам фаол қўлланади. Улар

асосан бошқа соҳа терминологик бирликлари ҳисобланиб, сўзга -

ed, -able, -

eble, -ary, -ing

суффикслари қўшилиб,

феъл ва от туркумига

мансуб

сўзлардан янги

сифатлар

(ўзбек тилига сифатдошлар билан таржима

қилинади) ясайди:

to sale

(сотмоқ) + able = salable

(сотилаётган);

to bank

(банкка пул

қўймоқ)

+ able = bankable

(

банк учун мақбул бўлган);

to cash

(нақд пул олмоқ)


background image

208

cash+able

=

cashable

(

инкассация қилиниши лозим бўлган);

to charge

+ (

нарх

белгиламоқ) +

able

=

chargeable

(

ҳисоб рақамга киритиладиган); – to encash

(нақдламоқ) +

able

=

encashable

(нақдлаштирилаётган); to calculate +

ed

=

calculated

income

(ҳисоблаб чиқилган даромад); to fine (жарима солмоқ) +

ed

=

fined

(жарима солинган);

to encash

(инкассацияламоқ)+ed =

encashed

(инкассацияланган); to devaluate ( девальвация қилмоқ валютани) + ed =

devaluated

(девальвация қилинган); donate +

ed

=

donated

(surplus)

хадя

қилмоқ ( сармоя)budget (бюджет) +

ary

=

budgetary

(бюджетга оид); function

(функция) +

ary

=

functionary

(функциявий); to deposit (омонат кассасига

қўймоқ) +

ary

=

depositary

(сақловчи, ишонч билдирилган шахс) – to account

(ҳисобламоқ) +

ing

=

accounting

(бухгалтерлик иши).

Сўз қандай усуллардан фойдаланиб ясалишидан қатъий назар, янги сўз

ҳосил бўлади. Тилшуносликда сўз ясалишининг асосан: семантик усул;

синтактик-лексик усул; аффиксация усули; композиция усули; аббревиация

усуллари мавжуд. Биз тадқиқ қилган инглиз тили сутерминларини суғурта

соҳасида қўлланадиган терминларни ясашда аффиксация ва аббревиация

усули фаол иштирок этади.

Терминологик бирикмалар – кўп компонентли, алоҳида расмийлаштирилган,

семантик жиҳатдан яхлит, икки, уч ёки ундан ортиқ терминологик компонентни

қўшиш йўли билан ясалган бирикма:

– tender offer (тендер таклифи); stock trust сеrtificate (ишонч

асосидаги акциядорлик гувоҳномаси) treasury certificate (хазина

гувоҳномаси); – asset management (активларни бошқариш);

Юқорида баён қилинганлар асосида хулоса қилиш мумкинки, инглиз

тилида префикслар ёрдамида сўз ясаш (деривация) жараёнлари, суғурта

соҳасида қўлланадиган янги терминологик бирликларни ҳосил қилишнинг

етакчи усулларидир. Шундай қилиб, инглиз тили суғурта терминларининг ҳосил

бўлиши ва фаолияти, бир томондан, янги тушунчалар, маънолар, мазмунлар

юзага келиши муносабати билан янги терминларга бўлган эҳтиёж, иккинчи

томондан, уларнинг жамият, давлат, давлатлараро муносабатларда қўлланиш

соҳаларининг кенгайиши, учинчи томондан эса, сўз ясаш усуллари, демакки,

термин ҳосил қилиш усуллари билан, яъни дериватология, лексика ва

семантика билан бевосита боғлиқ. Буларнинг барчаси терминларни, жумладан,

суғурта соҳасига оид терминларни урганиш, шакллантириш ва тилда

ривожлантиришнинг лингвистик асоси саналади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:

1.

Швецова С.В. Лингвистический анализ способов терминообразования

в современной офтальмологической терминосистеме. Автореф. дисс... канд.

фил. наук. – Иркутск, 2005. – С. 14.

2.

Булгакова И.Ю.

Формирование

терминологии

английского

документоведения в донаучную эпоху // Вестник Иркутского государственного

лингвистического университета Выпуск №1 (9), 2010. – С. 21–24.

3.

Бруннер К. История английского языка. – М.: Едиториал УРСС, 2003. –

C. 115.

Библиографические ссылки

Швецова С.В. Лингвистический анализ способов терминообразования в современной офтальмологической терминосистеме. Автореф. дисс... канд. фил. наук. - Иркутск, 2005. - С. 14.

Булгакова И.Ю. Формирование терминологии английского документоведения в донаучную эпоху // Вестник Иркутского государственного лингвистического университета Выпуск №1 (9), 2010. - С. 21-24.

Бруннер К. История английского языка. - М.: Едиториал УРСС, 2003. -С. 115.

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов