327
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA LEKSIKOGRAFIYANING
RIVOJLANISH TARIXI
Rixsiyeva Lola Azimjanovna
O‘zbekiston davlat jahon tillar universiteti Ingliz tili tarjima nazariyasi kafedrasi katta
o‘qituvchisi
Mamlakatimizdagi keng ko‘lamli islohotlar har bir sohaning rivojlantirish,
ularning ahamiyatini kuchaytirish bo‘yicha qabul qilingan qonun va qarorlar
tilshunoslik sohasidagi ilmiy-
tadqiqot ishlarining yangi bosqichga ko‘tarilishiga sabab
bo‘lgani leksikografik tadqiqotlarga ham bevosita aloqadorligini ko‘rsatib berdi.
Tilshunoslikning fonetika va grammatika masalalariga nisbatan leksikada davr ruhi
ko‘proq aks etgani kabi, bu holat, o‘z-o‘zidan, leksikografik manbalar yaratilishiga
ham ta’sir qiladi. Qadimda taniqli va hozirgi tilshunos olimlarimiz lug‘atshunoslikka
qo‘shgan hissalari beqiyosdir. Leksikografiya maslalari bo‘yicha Abu Rayxon
Beruniy, Mahmud Qoshg‘ariy, Robert Kodri, Jon Ballokar, Genri Kokram, Edvard
Filips, Noy Vebster, Piter Mark Roje, M.V. Moiseyev, S.E. Normamatov,
A. Nurmonov, Z. Teshaboyeva, O. Axmedov, Sh.N. Abdullayeva, Yo. Hamrayeva va
ko‘plab olimlar tomonidan ilmiy ishlar olib borilgan. Har bir zamonaviy fan yo‘nalishi
shakllanishi va rivojlanishining ilk sahifasi o‘sha sohaning lug‘atchiligi shakllanishiga
ehtiyoj talab qilinadi. Bu esa davr leksikografiyasi masalalari tizimli yoritilishini va
tadqiq ob’ekti bo‘lishini belgilab beradi.
Leksikografiya, odatda, lug‘at ilmi va lug‘atlar yaratish san’ati sifatida
ta’riflanadi. Avvalo, leksikografiya (yunoncha
lexis
“so‘z” va
grafia
“yozish, fan”) –
tilshunoslikka oid fan bo‘lib, uning diqqat markazida lug‘atlar yaratish usullari bilan
bog‘liq muammolar o‘rin oladi. Lug‘at – bu ma’lum bir tarzda yig‘ilgan so‘zlar bo‘lib,
ularning tuzilishi(stukturasi) yoki ishlatilishining o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflovchi
izohlar bilan ta’minlangan so‘zlar to‘plami. Jahon tilshunosligida lug‘atchilik tarixi,
lug‘atchilikning tarixiy taraqqiyoti bo‘yicha bir qator tadqiqotlar olib borilmoqda. Biz
o‘rgangan shakldagi lug‘atlar yaratilishi uzoq o‘tmishga taqaladi. Ular XV asr
o‘rtalarida Evropada kitob bosib chiqarish uskunasi ixtiro qilingandan va
tarqalga
ndan keyingi davrda paydo bo‘lgan. G‘arbda boshqa tillarda yozilgan
qo‘lyozmalarni, asosan qadimiylarni o‘rganayotganda, ko‘pincha yunon va lotin
klassik asarlarida odamlar yangi va g‘ayrioddiy so‘zlarni uchratishadi. Olimlar yoki
oddiy hattotlar notanish
so‘zlarning ma’nosini aniqlab, bu so‘zlarning tarjimasini o‘z
ona tilida qatorlar orasiga yoki ko‘pincha qo‘lyozma hoshiyasiga yozishgan. Bu
yozuvlar
glossa
(yunoncha
glossa
“til, so‘z”) deb nomlangan. Keyinchalik,
glossalarni bitta ro‘yxatga birlashtirib, ularni boshqa tilga tarjimasi bilan so‘zlar
ro‘yxati tuzishgan va
glossariya
deb nomlashgan. [M.V. Moiseyev, 2006. B. 6].
Ingliz leksikografiyasining rivojlanish tarixida bir necha davrlarni ajratish
mumkin. Birinchi davr
– “glossarizatsiya”. Bu bosqich tilning leksik tarkibini
tavsiflashda sodda yondashuv bilan ajralib turardi. Birinchidan, faqat ixtiyoriy
tanlangan so‘zlar tasvirlangan. Ikkinchidan, bu so‘zlarning ma’nolarini talqin qilish
yuzaki va ilmiy bo‘lmagan. Uchinchidan, lug‘atlarda leksik birliklarning grammatik va
fonetik xususiyatlari haqida ma’lumotlar mavjud bo‘lmagan, matnda so‘zning
328
qo‘llanishini aks etadigan misollar keltirilmagan. Quyidagi lug‘atlar ushbu davrga
tegishli:
Promptuarium Parvulorum
(
“Yoshlar xazinasi”),
Ortus Vocabulorum
(
“So‘zlar
bog‘I”),
Alvearie
(
“Asal ari uyasi”). Ingliz leksikografiyasi tarixidagi ikkinchi davrni
“qiyin so‘zlar lug‘atlari” davri deb ta’riflash mumkin. Ushbu davrning o‘ziga xos
yondashuvi lug‘at tuzuvchilarning o‘z asarlariga faqat tushunish qiyin deb hisoblagan
leksik birliklarni kiritish istagi, kundalik hayotda ishlatiladigan so‘zlarga esa e'tibor
bermaslik yoki lug‘atda bir-biridan farq qilmaydigan juda qisqa ta’riflar berishdan
iborat bo‘lgan. Ushbu davr lug‘atlariga quyidagilar kiradi: Robert Kodri tomonidan
yozilgan “A Table Alphabetical”, Jon Ballokarning “An English Expositor”, Genri
Kokramning “English Dictionarie”, Edvard Filipsning “The New World of English
Words”. [M.V. Moiseyev, 2006. B. 12–16]. Ingliz leksikografiyasi tarixidagi uchinchi
davrni “ilm-fangacha bo‘lgan yoki ko‘rsatma beruvchi” davr sifatida tavsiflash
mumkin. Ushbu bosqichning asosiy yondashuvi lug‘at tuzuvchilarning so‘zlarning
yozilishi, talaffuzi va ishlatilishida ma’lum bir me’yorni o‘rnatish istagi yedi, shuning
uchun bu bosqichga tegishli deyarli barcha lug‘atlar me’yoriy asos bo‘lib belgilangan
deb hisoblash mumkin. Leksikograflar so‘z haqida to‘liqroq ma’lumot berishga
harakat qildilar. So‘zlarning ta’riflari oldingi davr lug‘atlarda berilgan ta’riflariga
qaraganda batafsilroq tuzilishga yega yedi. Nutqda qo‘llanilgan so‘zlar
adabi
yotlardagi iqtiboslar bilan keltirilgan. So‘zlarning etimologiyasi ko‘rsatilgan.
Ushbu davr lug‘atlariga quyidagilar kiradi: Samuyel Jonsonning “A Dictionary of
English Language”, Noy Vebsterning “An American Distionary of English Language”
lug‘ati va boshqalar. Ingliz leksikografiyasi rivojlanishidagi zamonaviy davrni “ilmiy
yoki tarixiy” deb atash mumkin, chunki u quyidagi tushunchalarga asoslanadi: 1)
tarixiy
tamoyil
asosida
lug‘atlar
tuzish;
2) lug‘atlarni tuzishda o‘rnatilgan me’yoriy asos tamoyilini tizimli tavsiflovchi
yondashuv bilan almashtirishdir. Ushbu tushunchalarni yeng to‘liq o‘zida mujassam
yetgan ingliz leksikografiyasining marvaridi bu Oksford inglizcha lug‘atidir. Piter Mark
Roje tezaurusi ilmiy jihatdan tuzilgan birinchi ideografik lug‘at edi va oltita asosiy
semantik toifani o‘z ichiga oladi. 1930-yillarda tilshunoslar, leksikograflar, hamda
pedagogika sohasidagi mutaxassislarning samarali hamkorligida ingliz tilini chet tili
sifatida o‘qitish metodikasi bo‘yicha ingliz tilini o‘rganayotgan chet elliklar uchun
mo‘ljallangan birinchi muvaffaqiyatli o‘quv lug‘atlarini yaratishga olib keldi. So‘nggi
paytlarda ingliz tili leksikografiyasida til hodisalarini bevosita madaniyat aspekti bilan
bog‘liq holda aks ettirish, shu orqali tilning shakllanishiga madaniyatning ta’sirini
tavsiflash yondashuvi aniq namoyon bo‘lmoqda. Ushbu lug‘atlarga Longman English
Dictionary of Language and Culture, Macmillan Dictionary kiradi.
O‘zbek leksikografiyasi ham ingliz leksikografiyasi kabi o‘zining uzoq tarixiga
ega. Abu Rayxon Beruniy 1009
–1017 yillarda Xorazmshoh Abu-l-Abbos Ma’mun ibn
Ma’mun saroyida xizmat qilib, katta obro‘-e'tibor qozonadi. 1048-yilda dorivor
o‘simliklar, hayvonlar va ma’danlar tavsifiga bag‘ishlangan “Saydana” asarini yozdi.
Bu asa
r dorivor moddalar bo‘yicha birinchi entsiklopedik lug‘at hisoblanadi.
[A. Nurmonov, 2002. B. 13-
14]. Mahmud Qoshg‘ariy leksikografiya sohasining dunyo
tilshunosligida yuksak cho‘qqisiga ko‘tardi. U XI asrdayoq turkiy so‘zlarning izoqli
lug‘atini tuzdi. Uning “Devonu lug‘atit turk” asari esa hijriy 469 yili yozilgan (melodiy
1076
–1077) bo‘lib, umumturkiy leksikografiyaning namunasi hisoblanib, XV–XVII
asrlardan boshlab o‘zbek leksikografiyasi rivojlanishiga asosiy turtki bo‘ldi. Bunga
o‘zbek va fors-tojik tillarida yozilgan badiiy, ilmiy-ma’rifiy asarlar, xususan, Alisher
Navoiy asarlari bo‘yicha yaratilgan forscha-turkcha, turkcha-forscha ikki tilli lug‘atlar,
329
ya’ni Toli Imoniyning “Badoyi al-lug‘at”, “Sangloh”, “Lug‘ati atrakiya”, “Xulosa-yi
Abbosi” (“Sangloh”ning qisqa varianti), Muhammad Rizo Xansarning “Muntaxab al-
lug‘at” asari, shuningdek, eski o‘zbekcha-turkcha “Abushqa” va boshqalar misol qilib,
keltirishimiz mumkin. [A. Nurmonov, 2002. B. 99
–100]. O‘rta asrga kelib o‘zbek
leksikografiyasida ko‘proq e’tibor izohli va tarjima lug‘atlarga qaratilgan. XX asrning
40-
yillaridan boshlab leksikografiya yo‘nalishlari ham kengaydi. Lug‘atning yangi
turlari: entsiklopedik, imlo, orfoepik-morfem, chastotali, ters, frazeologik, dialektal,
etimologik,
ideografik,
izohli,
lug‘atlar
paydo
bo‘ldi. Bularga A.Yu. Yunusovning “Fiziologik terminlarning izohli lug‘ati”
(1984),
A.Hojiyevning
“O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati” (1974),
Sh.
Rahmatullayevning “O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati” (1978), “O‘zbek tili
omonimlarining izohli lug‘ati”, (1984), shu muallifning R. Shukurov bilan qamkorlikda
tayyorlagan “O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati”, X.Yu. Bekmuhammedovning
“Tarix terminlarining izohli lug‘ati” kabi xususiy izohli lug‘atlarni sanab o‘tishimiz joiz
bo‘ladi. XX asrning oxirida Prof. Sh. Rahmatullayev tomonidan “O‘zbek tilining
etimologik lug‘ati”(2000)ning nashr qilinishi o‘zbek leksikografiyasini yuqori cho‘qqiga
ko‘tardi.
[A. Nurmonov,
2002.
B.
193
–194].
XIX asrning 70-yillaridan e
’tiboran o‘zbek leksikografiyasi ko‘lami kengayib, unda rus
tili orqali G‘arbiy Yevropa tillaridan kirib kelayotgan o‘zlashmalar ta’sirida rivojlanish
pallasiga qadam qo‘ydi. Sobiq sho‘rolar hukmronligi vaqtida o‘zbek tili terminologiyasi
yangi tushunchalar va ularni ifodalovchi haddan tashqari
ko‘p miqdordagi
o‘zlashmalar terminlar hisobiga kengaydi. Soha terminologiyasi tizimining vujudga
kelishida leksikografiya sohasida sof o‘zbekcha leksik birliklar qatori ruscha-
internatsional terminlarning r
oli yuqori bo‘ldi. [H. Dadaboyev, 2016. B. 16].
Xulosa qilib, aytishimiz mumkinki leksikografiyaning rivojlanish tarixini o‘rganib
chiqqanimizda leksikografik tadqiqotlar bir joyda qotib qolmagani va leksikografik
manbalar bir xil ko‘rinishda emasligini guvohi bo‘ldik. Ingliz va o‘zbek tillarni o‘qitish
metodikasi sohasidagi mutaxassislar, leksikograflar va boshqa soha ekspert
mutaxassislar samarali hamkorligi yangi turdagi lug‘atlarni paydo bo‘lishiga olib
kelmoqda. Tadqiqotlarda oldingi asrlarda, shuningdek hozirgi davrda yaratilgan va
yaratilayotgan lug‘atlarning tuzilishi va ularni ahamiyatlarini tavsiflash, tarixiy
lug‘atlarning qiyosiy tahlil qilish va qo‘yilgan tamoyillarni tadqiq etish kabi jihatlariga
e'tibor qaratilgani tilshunoslik, shu jumladan, leksikografiya fani taraqqiy etishiga
sabab bo‘lmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI:
1. Dadaboyev
H.A. Zamonaviy o‘zbek leksikografiyasi va terminologiyasi/
O‘quv-uslubiy majmua. – Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek
tili va adabiyoti universiteti huzuridagi pedagog kadrlarni qayta tayyorlash va ularning
malakasini oshirish tarmoq markazi, 2016.
– B. 96.
2. Nurmonov
A. O‘zbek tilshunosligi tarixi / O‘quv qo‘llanma. Mas'ul muharrir:
Akademik Alibek Rustamov.
– Toshkent: O‘zbekiston, 2002. – B. 228.
3.
Моисеев М.В. Лексикография английского языка / Учебно-методическое
пособие. – Омск: Омский госуниверситет, 2006. – С. 92.
