ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
85
JADIDCHILIK HARAKATI VA UNING O'ZBEK JAMIYATIGA TA'SIRI
Pardayeva Ashirgul Botirovna
Termiz davlat pedagogika institute talabasi
ANNOTATSIYA:
Jadidchilik harakati — XIX asr oxiri va XX asr boshlarida
Turkistonda vujudga kelgan yirik ma’rifiy va ijtimoiy-siyosiy harakat bo‘lib, u o‘zbek
jamiyatining yangilanishida muhim rol o‘ynagan. Harakat vakillari — Mahmudxo‘ja
Behbudiy, Abdulla Avloniy, Fitrat kabi ilg‘or ziyolilar ta’lim, matbuot, madaniyat va
ijtimoiy hayotda islohotlar olib borishga intildilar.Jadidlar usuli jadid maktablarini tashkil
etib, zamonaviy ta’limni yoyishga, savodsizlikka barham berishga va ayniqsa, ayollar
ta’limiga e’tibor qaratishga harakat qildilar. Ular gazetalar, jurnallar, teatr va adabiyot
orqali xalqni uyg‘otishga, milliy o‘zlikni tiklashga xizmat qildilar.Jadidlar faqat ta’lim
bilan cheklanib qolmay, matbuot va adabiyot, teatr, ijtimoiy fikr orqali ham xalqni
uyg‘otishga harakat qildilar. "Taraqqiy", "Shuhrat", "Sadoi Turkiston" kabi gazeta va
jurnallar orqali o‘z g‘oyalarini ommaga yetkazdilar. Jadid adabiyoti orqali o‘zbek xalqi
orasida vatanparvarlik, insonparvarlik, o‘zlikni anglash, islohotlarga ehtiyoj kabi g‘oyalar
targ‘ib qilindi.Maqolada jadidchilik harakatining o‘zbek jamiyatiga ko‘rsatgan ijobiy
ta’siri, bu harakatning tarixiy, madaniy va ijtimoiy ahamiyati tahlil qilinadi. Shuningdek,
jadidlarning merosi va ularning g‘oyalari bugungi kun bilan qanday bog‘liqlikka ega ekani
yoritiladi.
KALIT SO'ZLAR:
Jadidchilik, jadidlar harakati, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Abdulla
Avloniy, jadid maktablari,o‘zbek matbuoti tarixi, milliy uyg‘onish, Turkiston jadidlari,
ma’rifiy islohotlar, jadid adabiyoti, ayollar ta’limi, teatr va jadidlar, sadoi Turkiston, sovet
qatag‘oni, o‘zbek jamiyati islohoti.
O‘zbek xalqining tarixiy taraqqiyot yo‘lida muhim burilish yasagan davrlardan biri
bu — XIX asr oxiri va XX asr boshlariga to‘g‘ri keladi. Mazkur davrda butun Turkiston
hududida, xususan, o‘zbek jamiyatida chuqur siyosiy, madaniy va ijtimoiy jarayonlar yuz
bera boshladi. Ana shunday murakkab va ziddiyatli sharoitda yuzaga kelgan jadidchilik
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
86
harakati xalqni jaholat, savodsizlik, mustamlakachilik zulmidan chiqarishga, uni
zamonaviy taraqqiyot yo‘liga yetaklashga qaratilgan yirik islohotchi harakat sifatida
namoyon bo‘ldi.Jadidchilik — faqat yangi usulda dars o‘tish yoki maktab ochish harakati
emas, balki butun jamiyatni uyg‘otish, zamonaviy tafakkurni shakllantirish, milliy
o‘zlikni anglash va o‘zbek xalqining or-nomusini, qadriyatlarini himoya qilish harakati
edi. Jadidlar bu yo‘lda faqat ta’limni emas, balki matbuotni, teatrni, adabiyotni, san’at va
ijtimoiy fikrni uyg‘otuvchi kuch sifatida faol ishlatdilar.Turkiston jadidlarining faoliyati
o‘sha davrning real siyosiy sharoitida — Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi ostida
kechgan bo‘lsa-da, ular xalqni ilmga, taraqqiyotga, o‘z tarixini va tilini asrashga undashda
dadil qadamlarga borishdi. Jadidlar tomonidan ochilgan usuli jadid maktablari,
chiqarilgan gazetalar, yozilgan adabiy asarlar, sahnalashtirilgan spektakllar orqali o‘zbek
jamiyatida yangicha tafakkur shakllandi. Bu harakat nafaqat o‘sha davr uchun, balki
bugungi kun uchun ham katta meros qoldirdi.
XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Markaziy Osiyo, xususan, Turkiston
o‘lkasida ma’rifatparvarlik ruhida shakllangan jadidchilik harakati, xalqni jaholat va
savodsizlikdan qutqarishga qaratilgan yangi uyg‘onish harakati edi. Bu harakatning asosiy
g‘oyasi “ilm bilan taraqqiyotga erishish”, “avlodni ma’rifat bilan uyg‘otish” edi. Jadidlar
qadimiy, lekin ortda qolgan maktab-maorif tizimining o‘rniga zamonaviy bilimlar asosida
qurilgan, real hayotga yaqin, dunyoviy bilimlarni o‘z ichiga olgan yangi tizimni taklif
qildilar.Jadidlar eski maktablarning diniy fanlarga qaratilgan tor doiradagi ta’limini tanqid
qildilar. Ularning o‘rniga “usuli jadid” deb ataluvchi, ya’ni yangi metod asosida tashkil
etilgan maktablarni yo‘lga qo‘ydilar. Bu maktablarda matematika, geografiya, tarix,
tabiatshunoslik kabi dunyoviy fanlar ham o‘rgatila boshlandi. Ta’lim vizual vositalar,
xaritalar, rasmlar orqali berilar edi. Yangi yozilgan darsliklar xalq tiliga yaqin, tushunarli
tarzda yozildi. Mahmudxo‘ja Behbudiy, jadidchilikning eng yetuk namoyandalaridan biri,
shunday degan edi: “Bizga dinga qarshi emas, jaholatga qarshi kurash lozim. Jaholat dinga
emas, ilmga qarshi. Agar bolalarimiz ilm bilan qurollansa, xalqimiz qutuladi.”
Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Cho‘lpon, Fitrat kabi
jadidlar o‘z hayotlarini ta’lim va madaniyatga bag‘ishladilar. Munavvarqori Toshkentda
birinchi yangi usul maktabini ochgan bo‘lsa, Behbudiy Samarqandda o‘z shaxsiy
mablag‘i hisobiga maktab barpo etdi.Jadidlar o‘z davrida nihoyatda jasoratli bir ishga qo‘l
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
87
urdilar — ayollar ta’limini ilgari surdilar. Bu g‘oya o‘sha paytda juda ko‘pchilik
tomonidan rad etilgan bo‘lsa-da, jadidlar undan qaytmadilar. Ular ayolning onalik
maqomini yuqori qo‘yib, ona ilmli bo‘lsa, jamiyat ilmli bo‘ladi degan tamoyilni ilgari
surdilar.Abdulla Avloniy o‘zining “Turkiy guliston yoxud axloq” asarida shunday
yozadi:“Millatni
tarbiyalaydurg‘uchi
muallimdur,
ayol
esa
eng
birinchi
muallimadur.”Behbudiy esa “Padarkush” dramasida o‘qimagan onaning farzandini
qanday halokatga olib borishini badiiy shaklda tasvirlab beradi. Bu esa zamonaviy oila,
madaniyat va ma’naviyat asosida yondashuv zarurligini ko‘rsatadi.
Jadidlar jamiyatdagi eng katta illat — savodsizlik va jaholat ekanligini tan oldilar. Ular
bu baloga qarshi faqat ilm va ma’rifat orqali kurashish mumkinligini ta’kidladilar. Buning
uchun maktablar ochdilar, gazeta-jurnallar chiqardilar (“Taraqqiy”, “Shuhrat”, “Oyna”
kabi), teatr sahnasiga chiqib, xalqni uyg‘otishga harakat qildilar.Bugun biz ularning o‘sha
g‘oyalarining amaliy davomchilari bo‘lganimizni faxr bilan ayta olamiz. Prezidentimiz
Shavkat Mirziyoyev 2022-yil 30-dekabrdagi Oliy Majlisga Murojaatnomasida bunday
deydi: “Biz yurtimizda yangi uyg‘onish — Uchinchi Renessans poydevorini
yaratmoqdamiz. Buning uchun bizga ilmli, tafakkurli, tashabbuskor yoshlar kerak.”
Jadidlar harakati faqat maktab ochish yoki darslik yozish bilangina cheklanib qolmadi.
Ular o‘z g‘oyalarini keng ommaga yetkazish uchun zamonaviy matbuot — gazeta va
jurnallarni tashkil etishga alohida e’tibor qaratdilar. Jadid matbuoti XIX asr oxiri va XX
asr boshlarida xalqni uyg‘otish, ma’rifatga chaqirish, savodsizlik va kamsitishlarga qarshi
kurashishning asosiy vositasiga aylandi.1906-yilda nashr etilgan "Taraqqiy" gazetasi
Turkistonda chiqqan ilk zamonaviy matbuot organlaridan biri bo‘lib, uning asosiy
maqsadi xalqni ilm-fanga undash, milliy o‘zlikni uyg‘otish edi. Bu gazeta orqali jadid
ziyolilari ma’rifatparvarlik, zamonaviy ta’lim, milliy birdamlik, islohotlar haqida
maqolalar yozar edilar.Shuningdek, "Sadoi Turkiston", "Shuhrat", "Oyna", "Hurriyat",
"Osiyo" kabi matbuot nashrlari orqali jadidlar o‘z fikrlarini ochiq bildirganlar. Bu nashrlar
orqali jamiyatdagi nohaqliklar tanqid qilingan, ilg‘or Yevropa tajribalari targ‘ib qilingan,
xalqning huquqiy ongi oshirilgan.Abdulla Avloniy “Oyna” jurnalidagi maqolalarida
shunday yozadi:“Xalqimizni kuch bilan emas, so‘z bilan uyg‘otmoq lozim. So‘z esa
kitobda, matbuotda, adabiyotda yashaydi.”Bu so‘zlar bejiz emas — jadidlar fikricha,
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
88
qalam quroldan kuchliroq edi. Shu bois ular o‘z zamonasining blogerlariga aylangan,
millat g‘amxo‘rlari sifatida gazeta sahifalarida fikr yuritganlar.
Jadidlarning badiiy ijodi ham ularning ma’rifiy va siyosiy qarashlaridan uzviy
ajralmas edi. Ular adabiyotni, ayniqsa drama, she’riyat va publitsistikani xalq ongini
uyg‘otish, adolatsizlik va johillikni tanqid qilish uchun kuchli vosita deb bildilar.Abdulla
Avloniy, Cho‘lpon, Fitrat, Behbudiy, Elbek kabi adiblar o‘z asarlarida xalqni uyg‘otish,
erkinlik, ayollar huquqlari, milliy g‘urur, vatanparvarlik g‘oyalarini ilgari
surdilar.Masalan, Mahmudxo‘ja Behbudiyning "Padarkush" pyesasi jaholat va
savodsizlik oqibatida o‘z otasini o‘ldirgan yosh yigit haqida bo‘lib, u orqali muallif
o‘quvchiga “ilm o‘rganmagan odam jinoyatga moyil bo‘ladi” degan g‘oyani
singdiradi.Cho‘lpon esa “Kecha va kunduz” romanida millatning ichki inqirozini,
o‘zligini yo‘qotgan, lekin uyg‘onishga intilgan jamiyatning holatini san’atkorona
ifodalaydi. Uning mashhur so‘zlari xalq ongida o‘chmas iz qoldirgan: “Bizning millat hali
uxlamoqda... Uyg‘onish kerak!”
Jadid adabiyoti va matbuoti xalqqa muhim bir haqiqatni anglatdi: jaholatdan
qutulishning yagona yo‘li – bu ma’rifatdir. Ular xalqni o‘z tarixini tanishga, vatanini
sevishga, o‘zini anglashga undadilar. Bu jarayonlar bugungi kunda O‘zbekiston
madaniyatida ham o‘z aksini topmoqda.Jadidchilik harakati nafaqat ta’lim, matbuot va
adabiyot orqali, balki teatr san’ati orqali ham xalqni uyg‘otishga harakat qildi. XX asr
boshlarida Turkistonda teatr san’ati endi-endi shakllanayotgan bir paytda, jadidlar bu
imkoniyatni kuchli ijtimoiy va ma’naviy vosita sifatida qadrladilar. Ular teatrni xalq
ruhiyatiga bevosita ta’sir qiladigan, jaholatni fosh etadigan va milliy o‘zlikni
uyg‘otadigan sahna sifatida ko‘rdilar.Shunday qilib, milliy teatr san’atining
shakllanishida aynan jadidlar peshqadam bo‘ldilar. Ular o‘zlari sahna asarlarini yozdi,
o‘ynadi, hatto sahnalashtirdi. Bu teatrlar oddiy xalq orasida, masjidlar, maktablar,
choyxonalar yonida tashkil etilib, juda katta ta’sir kuchiga ega bo‘ldi. Jadidchilik harakati
nafaqat ta’lim, matbuot va adabiyot orqali, balki teatr san’ati orqali ham xalqni
uyg‘otishga harakat qildi. XX asr boshlarida Turkistonda teatr san’ati endi-endi
shakllanayotgan bir paytda, jadidlar bu imkoniyatni kuchli ijtimoiy va ma’naviy vosita
sifatida qadrladilar. Ular teatrni xalq ruhiyatiga bevosita ta’sir qiladigan, jaholatni fosh
etadigan va milliy o‘zlikni uyg‘otadigan sahna sifatida ko‘rdilar.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
89
Shunday qilib, milliy teatr san’atining shakllanishida aynan jadidlar peshqadam
bo‘ldilar. Ular o‘zlari sahna asarlarini yozdi, o‘ynadi, hatto sahnalashtirdi. Bu teatrlar
oddiy xalq orasida, masjidlar, maktablar, choyxonalar yonida tashkil etilib, juda katta
ta’sir kuchiga ega bo‘ldi.Abdulla Avloniy teatrni xalq tarbiyasi uchun eng samarali
vositalardan biri deb bilgan. Uning “Advokatlik osonmi?”, “Turkiston vayronasi”,
“Hijrat” kabi pyesalari xalq orasida keng tarqalgan. Ushbu asarlar orqali u milliy g‘oya,
Vatan sevgisi, ilmning ahamiyati va ijtimoiy tenglik kabi masalalarni yoritdi. Avloniy
o‘zining mashhur fikrlaridan birida shunday deydi: “San’atning eng oliysi – xalqni
tarbiyalaydurg‘on san’atdir. Teatr – bu san’atlar ichida eng qudratlilaridandir.”U
shuningdek teatrda ayollar obrazlarini ham muhim deb bilgan, ayol erkinligi va bilimli
bo‘lishi haqida fikrlarni sahnaga olib chiqqan. Bu o‘sha davr uchun juda jasoratli ish edi.
Jadidlar teatrni faqat ko‘ngilochar sahna emas, balki xalqning qalbini uyg‘otuvchi
madaniy inqilob maydoni sifatida ko‘rishgan. O‘sha davrda yozilgan sahna asarlari
odamlarni o‘ylantirgan, hayajonga solgan, savollar tug‘dirgan. Aynan shuning uchun ham
jadidlar teatr faoliyati tufayli ko‘p hollarda siyosiy quvg‘in va tahdidga uchraganlar. Teatr
orqali jamiyatni uyg‘otish tajribasi qadrlanmoqda. Teatrlar yangilanmoqda, klassik asarlar
sahnalashtirilmoqda, yosh dramaturglar jadidlar merosidan saboq olib ijod qilmoqdalar.
Jadidchilik harakati – bu nafaqat ta’lim, matbuot yoki teatr harakati, balki ijtimoiy-siyosiy
uyg‘onish harakati ham edi. Jadidlar xalqning milliy o‘zligini anglatishga, millatni
birlashtiruvchi asos sifatida ona tilini rivojlantirishga, siyosiy mustaqillik haqida fikr
yuritishga qat’iy kirishdilar. Ular uchun millat tushunchasi faqat etnik birlik emas, balki
tarix, til, din, madaniyat va ijtimoiy ong asosida shakllangan ma’naviy birdamlik edi.
Jadidlar turkistonlik, o‘zbek, musulmon bo‘lishni faxr deb bildilar va bu o‘zlikni himoya
qilish uchun g‘oyaviy kurash olib bordilar.
Jadidchilik harakati — bu faqat tarixiy hodisa emas, balki o‘zbek millatining ma’naviy
uyg‘onishida burilish yasagan, milliy o‘zlikni tiklash yo‘lida boshlangan fidokorona
harakatdir. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida vujudga kelgan bu harakat, aslida
xalqimizni zulmatdan nur sari yetaklashga intilgan g‘oyaviy-madaniy inqilob edi. Jadidlar
maktab ochdi, darslik yozdi, matbuot tashkil etdi, sahnaga chiqdi, adabiyotda yangicha
fikrlar ilgari surdi va eng muhimi — xalqni uyg‘otishga, o‘zligini tanitishga, erkin va obod
jamiyat sari yo‘l boshlashga urindi.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
90
Jadidlarning eng asosiy yutug‘i shundaki, ular ma’rifatni o‘z vaqtining eng kuchli quroliga
aylantira oldilar. Ular maktabni faqat o‘qitish joyi emas, balki jamiyatni shakllantiruvchi
muqaddas maskan deb bildilar. Behbudiy, Avloniy, Fitrat, Cho‘lpon kabi fidoyi jadidlar
bolalar uchun zamonaviy darsliklar yozdi, yangi usul maktablarini ochdi, ayollar
ta’limiga, ona tiliga, vatanparvarlik ruhiga alohida e’tibor qaratdilar. Ularning faoliyati
orqali xalq savodsizlikka qarshi kurash olib bordi, milliy ong va o‘zlikni anglay boshladi.
Matbuot va adabiyot orqali esa ular xalqning yuragiga kirib bordilar. “Taraqqiy”,
“Sadoi Turkiston”, “Oyna” kabi nashrlar orqali millatga milliylik, erkinlik va taraqqiyot
g‘oyalari singdirildi. Cho‘lpon, Avloniy, Fitrat asarlari jamiyatdagi muammolarni badiiy
tilda ochib berdi, millat ruhini ko‘tarishga xizmat qildi. Teatr esa ular uchun tirik minbar
bo‘ldi — ular o‘z g‘oyalarini sahna orqali xalq ko‘z oldida gavdalantirdilar.Jadidlar ilgari
surgan ijtimoiy-siyosiy g‘oyalar esa milliy mustaqillik uchun fikriy zamin yaratdi. Ular
o‘zbek xalqining siyosiy erkinligini, o‘z tilida ta’lim olishini, milliy qadriyatlar asosida
yashashini orzu qildilar. Bu orzular, afsuski, Sovet totalitar tuzumi davrida bo‘g‘ildi.
1930-yillarda yuzlab jadidlar asossiz qamaldi, otib tashlandi, nomlari tarixdan o‘chirildi.
Ular “xalq dushmani” deb e’lon qilindi, ularning maktablari yopildi, asarlari taqiqlab
qo‘yildi. Ammo bu zulm ular o‘rgatgan haqiqatni yo‘q qila olmadi. Jadidlar o‘sha zulmatli
yillarda xalq ongida yashab qoldi. Mustaqillik bilan birga ularning nomi tiklandi, merosi
qayta o‘rganila boshlandi, asarlari nashr qilindi. Bugun O‘zbekistonda jadidlar orzu qilgan
ko‘plab islohotlar amalda: ona tilining maqomi yuksalmoqda, ayollar ta’limi
kengaymoqda, milliy teatr va adabiyot rivojlanmoqda, yosh avlod uchun yangi avlod
maktablari tashkil qilinmoqda.Shunday qilib, jadidlar – o‘z hayotini xalq uchun baxshida
qilgan, kelajak avlod uchun haqiqat yo‘lini ochgan buyuk zotlardir. Ularning merosi —
bu millat ruhining o‘zagi, bizning milliy yuksalishimizning asosiy g‘oyaviy negizidir.
Jadidlarni bilish — o‘zligimizni anglash, jadidlarni qadrlash — kelajagimizga ma’rifatli
nigoh tashlash demakdir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1. Behbudiy, M. (1911). Padarkush. Samarqand: Jadid nashriyoti.
2. Avloniy, A. (1913). Turkiy guliston yoxud axloq. Toshkent: Matbaai Isloh.
ISSN (E): 2181-4570 ResearchBib Impact Factor: 6,4 / 2024 SJIF 2024 = 5.073/Volume-3, Issue-8
91
3. Fitrat, A. (1923). Milliy maktab. Buxoro: Maorif nashriyoti.
4. Cho‘lpon, A. (1934). Kecha va kunduz. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot
nashriyoti.
5. Qayumov, A. (1993). Jadidlar: Millat fidoyilari. Toshkent: O‘zbekiston.
6. Rajabov, A. (2001). Jadidchilik tarixidan. Toshkent: Fan nashriyoti.
7. Karimov, I. A. (1997). Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: Ma’naviyat.
8. Mirziyoyev, Sh. M. (2021). Yangi O‘zbekiston strategiyasi. Toshkent: O‘zbekiston.
9. Mirziyoyev, Sh. M. (2022). Oliy Majlisga Murojaatnoma. // Prezident.uz rasmiy veb-
sayti.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 26-martdagi PF-6155-sonli farmoni
— Ma’naviyatni yuksaltirish va ma’rifatparvarlikni rivojlantirish to‘g‘risida.
