Universal International Scientific Journal
2
8
Doyimova Durdona
Termiz iqtisodiyot va server universiteti
Uzbekistan
Annotatsiya.
Oʻrta asrlar Sharq tamaddunining eng yorqin sahifalaridan biri — Samarqand
shahrining ilm-fan va madaniyat markaziga aylangan davridir. Bu davr, ayniqsa, Temuriylar hukmronligi
ostida yuksak taraqqiyot bosqichiga koʻtarilgan boʻlib, Samarqand Sharq Renessansining markaziy
nuqtalaridan biriga aylangan. Ushbu maqolada o‘rta asrlarda Samarqandning ilm-fan, madaniyat,
arxitektura va ta’lim sohalaridagi o‘rni ilmiy manbalar asosida yoritilgan.
Kalit so‘zlar:
Samarqand, Oʻrta asrlar, Ilm-fan markazi, Temuriylar davri, Mirzo Ulugʻbek,
Ulugʻbek rasadxonasi, Samarqand kutubxonalari, Tarixiy yodgorliklar.
Аннотация:
Средние века – одна из ярчайших страниц восточной цивилизации – период,
когда город Самарканд стал центром науки и культуры. Этот период достиг наивысшего развития,
особенно в период правления Тимуридов, и Самарканд стал одним из центров Восточного
Возрождения. В статье на основе научных источников рассматривается роль Самарканда в области
науки, культуры, архитектуры и образования в средние века.
Ключевые слова:
Самарканд, Средние века, Центр науки, Эпоха Тимуридов, Мирзо Улугбек,
Обсерватория Улугбека, Библиотеки Самарканда, Исторические памятники.
UNIVERSAL XALQARO ILMIY
JURNAL
OʻRTA ASRLARDA SAMARQAND: ILM -FAN VA MADANIYAT MARKAZI
SIFATIDA
Universal International Scientific
Year: 2025 Issue: 2 Volume: 7
Published: 30.07.2025
International indexes
Universal International Scientific Journal
2
9
Abstract:
The Middle Ages are one of the brightest pages of Eastern civilization - the period when
the city of Samarkand became a center of science and culture. This period, especially under the rule of the
Timurids, reached a high stage of development, and Samarkand became one of the central points of the
Eastern Renaissance. This article discusses the role of Samarkand in the fields of science, culture,
architecture and education in the Middle Ages based on scientific sources.
Keywords:
Samarkand, Middle Ages, Center of Science, Timurid Era, Mirzo Ulugbek, Ulugbek
Observatory, Samarkand Libraries, Historical Monuments.
Language:
Uzbek
Citation:
Doyimova , D. (2025). SAMARKAND IN THE MIDDLE AGES: AS A CENTER OF
SCIENCE AND CULTURE. Universal International Scientific Journal, 2(7), 28–31. Retrieved from
https://universaljurnal.uz/index.php/jurnal/article/view/3559
Copyright © 2025 by author(s) and Scientific Research Publishing Inc. This work is licensed under
the
Creative
Commons
Attribution
International
License
(CC
BY
4.0).
http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/
XIII–XV asrlar oraligʻida Markaziy Osiyo
hududlari moʻgʻullar istilosi va keyingi feodal
parokandaliklar tufayli siyosiy barqarorlikni
yoʻqotgan edi. Ammo XIV asrning oxirlarida
Amir Temur sahnaga chiqishi bilan bu
hududlarda siyosiy markazlashuv tiklandi.
Uning harbiy yurishlari orqali keng hududlar
birlashtirilib,
yagona
davlat
boshqaruvi
shakllandi. Aynan shu markazlashtirilgan
siyosiy muhit Samarqandning rivojiga zamin
yaratdi.
Amir Temur 1370-yilda Movarounnahrda
hokimiyatni qoʻlga kiritgach, Samarqandni
oʻzining siyosiy va madaniy markazi sifatida
tanladi. Bu tanlov bejiz emas edi — Samarqand
strategik jihatdan muhim savdo yoʻllari
chorrahasida
joylashgan,
obod
va
boy
shaharlardan biri edi. Temur bu shaharni faqat
siyosiy boshqaruv markazi emas, balki ilm-fan,
san’at va me’morchilik markaziga aylantirishni
maqsad qilgan.Temur davrida Samarqandda
koʻplab madrasalar, kutubxonalar, me’moriy
majmualar, saroylar qurilgan. Shahar markazida
Bibi Xonim masjidi, Shohi Zinda majmuasi,
Gur Amir maqbarasi kabi tarixiy obidalar qad
rostladi. Bu inshootlar nafaqat diniy-ma’naviy
hayotni, balki ilmiy faoliyatni ham qo‘llab-
quvvatlagan.
Temuriylar, ayniqsa, Mirzo Ulugʻbek,
ilm-fanga homiylik qilish orqali ilmiy muhitni
shakllantirdilar. Amir Temurning oʻzi Qur’oni
Karim, tarixiy asarlar va ilmiy risolalarga
qiziqqan. Uning avlodi Ulugʻbek esa o‘sha ilm-
fan
siyosatini
amaliyotga
tatbiq
etib,
Samarqandni butun musulmon Sharqida yirik
ilmiy markazga aylantirdi. Temuriylar saroyida
olimlar, shoirlar, san’atkorlar, me’morlar
e’zozlangan. Bu davrda saroy kutubxonalarida
minglab kitoblar to‘plangan, chet ellik olimlar
Samarqandga taklif etilgan. Natijada ilmiy-
falsafiy tafakkur, diniy-madaniy taraqqiyot
yuksak bosqichga erishgan.Oʻrta asrlarda
Samarqandda ilm-fan, ayniqsa aniq fanlar —
matematika va astronomiya mislsiz darajada
rivojlandi.
Bu
yuksalish
bevosita
Temuriylar
sulolasining vakili — Mirzo Muhammad
Taragʻay Ulugʻbek (1394–1449) nomi bilan
Universal International Scientific Journal
30
bogʻliqdir. Ulugʻbek nafaqat hukmdor, balki
yirik olim, akademik rahbar va ilm-fan homiysi
sifatida tarixga kirgan. Mirzo Ulugʻbek
yoshligidan ilmgacha boʻlgan ishtiyoqi bilan
ajralib turgan. U otasi Shohruh Mirzo va buvisi
Saroy Mulkxonim homiyligida o‘sha davrning
eng mashhur ustozlari — Qozizoda Rumiy,
Gʻiyosiddin Koshiy kabi olimlardan tahsil
olgan. Ulugʻbek Samarqandda ilm-fan rivojiga
kuchli asos yaratdi. U 1420-yilda Registon
maydonida mashhur madrasani qurdirib, unga
eng yirik allomalarni to‘pladi. Ushbu madrasa
islom olamidagi eng ilgʻor ilmiy maskanlardan
biri boʻlib, unda Qurʼon, hadis, fiqh kabi diniy
fanlar bilan birga, astronomiya, matematika,
geometriya, mantiq, falsafa kabi dunyoviy
fanlar ham chuqur oʻqitilgan. Bu madrasaning
o‘ziga xosligi uning ilmiy sintezi va erkin
tafakkurga asoslangan taʼlim metodikasida edi.
1428–1429-yillarda Samarqandda Ulugʻbek
rasadxonasi qurildi. Bu ilmiy inshoot oʻz
davrida nafaqat musulmon Sharqida, balki
butun dunyoda yagona va yuksak darajadagi
observatoriya edi. Rasadxona 3 qavatli, aylana
shakldagi bino boʻlib, uning markaziy qismida
quyi yerga tushadigan 40 metrlik kvadrant
(sekstant) joylashgan edi.Rasadxonada 50
yildan ortiq olib borilgan kuzatuvlar natijasida
Ulugʻbek va uning jamoasi tomonidan “Ziji
Jadidi Ko‘ragoniy” nomli astronomik jadval
yozildi. Bu asar aniq yulduz xaritalari,
sayyoralar harakati, oyning ko‘rinishi va qator
kalendar hisoblarini oʻz ichiga olgan.Zijda 1018
ta yulduzning koordinatalari ilgari mavjud
bo‘lgan Ptolemeyning astronomik jadvalidan
ancha aniqlik bilan qayta hisoblangan. Bu asar
keyinchalik yevropalik astronomlar tomonidan
ham keng foydalanilgan va Kopernik, Tycho
Brahe,
Kepler
kabi
olimlarga
ta’sir
ko‘rsatgan.Ulugʻbek Zijida yil davomiyligi 365
kun 6 soat 10 daqiqa 8 soniya deb hisoblangan.
Bu ko‘rsatkich zamonaviy ilmiy natijaga juda
yaqin
boʻlib,
Ulugʻbekning
matematik
aniqligini ko‘rsatadi. Samarqand ilm-fani faqat
astronomiya bilan chegaralanib qolmagan.
Mirzo Ulugʻbek atrofida shakllangan ilmiy
muhit
boshqa
tabiiy
fanlarni
ham
rivojlantirishga xizmat qilgan.Matematik hisob-
kitoblar, ayniqsa trigonometriya Samarqand
ilmiy maktabining asosiy yo‘nalishlaridan biri
edi. Gʻiyosiddin Koshiy sinuslar jadvalini
tuzgan, raqamlar ustida aniqlik bilan ishlagan.
Koshiy tomonidan sin(1°) qiymatini 18
belgigacha aniqligi bilan hisoblab topilganligi
ilm-fan tarixida noyob holatdir.Samarqandda
tabobat ham rivojlangan boʻlib, bu sohaga oid
ilmiy asarlar yaratildi. Ibn Sino ta’sirida
yozilgan
risolalar,
dorivor
oʻsimliklar
kataloglari mavjud bo‘lgan. Temuriylar davrida
xos (saroy) tabiblari va tibbiy kutubxonalar
faoliyat yuritgan.Xaritashunoslik, yer o‘lchash,
iqlimiy tadqiqotlar, suv manbalarini aniqlash
borasida ham Samarqand olimlari izlanishlar
olib borgan. Shuningdek, suv inshootlarini
qurishda
ilmiy
asoslangan
loyihalar
qo‘llanilgan.
Qozizoda
Rumiy(1364–1436)
—
Samarqand
ilmiy
muhitining
poydevorchilaridan biri. U Mirzo Ulugʻbekning
ustozlaridan bo‘lgan va “Zij”ni tuzishda
bevosita ishtirok etgan. U Ko‘prik nazariyasi,
algebra va mantiq fanlariga oid bir necha
risolalar muallifi hisoblanadi.
Gʻiyosiddin
Koshiy(1380–1429)
—
Eronlik yirik matematik va astronom. U sonlar
ustida
ishlagan,
Pifagor
teoremasini
chuqurlashtirgan
va
logarifmik
asoslarni
ishlatgan.
Samarqand
rasadxonasida
Ulugʻbekning eng yaqin yordamchilaridan biri
bo‘lgan.
Ali Qushchi (1403–1474) — Ulugʻbek
vafotidan keyin ilmiy merosni davom ettirgan
yetuk olim. U Ulugʻbek Zijini sharhlab, uni
Yevropaga
yoyilishida
muhim
vositachi
Universal International Scientific Journal
3
1
bo‘lgan. Keyinchalik u Istanbulga koʻchib,
Usmoniylar
saroyida
ilmiy
faoliyat
yuritgan.Samarqand o‘rta asrlarda Sharq
me’morchilik
san’atining
eng
yuksak
namunalarini yaratgan markazlardan biriga
aylangan. Bu yuksalish asosan Amir Temur va
uning avlodlari hukmronligi davriga to‘g‘ri
keladi.
Temurning o‘zi qurilish, arxitektura va
shaharsozlikka juda katta ahamiyat bergan.
Uning farmoni bilan Samarqandda ko‘plab
me’moriy yodgorliklar barpo etilgan:
Bibi Xonim masjidi – 1399–1404-yillarda
qurilgan bu ulkan masjid Temur tomonidan
Xitoydan olib kelingan eng mohir ustalar va
Hindistondan keltirilgan tosh materiallar bilan
bunyod etilgan. Bu inshoot Sharqdagi eng yirik
masjidlardan biri hisoblanadi.
Shohi Zinda majmuasi – XI–XV asrlarga
oid maqbaralar majmuasi boʻlib, unda
Temuriylar oilasi va yaqin kishilarining dafn
joylari mavjud. Uning bezaklari — ko‘k
ganchkori,
sirlangan
koshinlar,
arabeska
naqshlari o‘z davri uchun beqiyosdir.
Gur Amir maqbarasi – Amir Temurning
dafn qilingan joyi boʻlib, me’moriy, falsafiy va
ruhiy jihatdan gʻoyat chuqur ma’no kasb etadi.
U minoralari, gumbazlari va ichki naqshlari
bilan o‘ziga xos san’at asari hisoblanadi.
Registon maydoni – keyinchalik Mirzo
Ulugʻbek, Sherdor va Tillakori madrasalari
bilan to‘ldirilgan bu maydon o‘z davrining ilmiy
va madaniy markazi sifatida faoliyat yuritgan.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Barthold V.V. — Turkestan v epokhu mongolskogo nashestviya. — M.Nauka, 1963.
2. Sirojiddinov S. — Sharq renessansi va Mirzo Ulug‘bek. — Toshkent: Fan, 2011.
3. Ahmedov B. — Temuriylar davrida ilm-fan va madaniyat. — Toshkent: O‘zbekiston Milliy
Ensiklopediyasi, 2006.
4. Ulug‘bek M.T. — Ziji Ko‘ragoniy (arabchadan tarjima). — Toshkent: Fan, 1994.
5. Gulyamov Ya.G. — Samarqand arxitekturasi tarixi. — Toshkent: Fan, 1970.
6. Saidov A.X. — O‘zbekiston tarixiy-madaniy yodgorliklari. — Toshkent: O‘zbekiston, 2005.
7. G‘afurov B.G. — Tojik xalqi tarixi. — Dushanbe: Irfon, 1972.
8. Abdurahmonov A. — Mirzo Ulug‘bek va uning ilmiy maktabi. — Toshkent: Fan, 2008.
9. Rasulov M. — Temuriylar davrida adabiyot va san’at. — Samarqand, 2002.
10. Ibn Battuta — Sayohatnoma (arabchadan tarjima). — Toshkent: Gafur Gʻulom nomidagi NMIU,
2000.
11. Qayumov A. — Temur va temuriylar davrida madaniyat. — Toshkent: Sharq, 1996.
12. Rashiduddin Fazlulloh — Jome’ ut-tavorix (tanlangan boblar). — Tehron, 1967.
13. Azizxo‘jayev A. — Ulug‘bek rasadxonasi va ilmiy izlanishlar. — Toshkent: O‘zbekiston, 1998.
14. Koshiy G‘. — Miftahul hisob (arabchadan tarjima). — Toshkent: Fan, 1990.
15. Bobojonov Sh. — Markaziy Osiyoda ilmiy meros: tarixi va rivoji. — Toshkent, 2012.
16. Saidov A. — Temuriylar va ularning ilmiy merosi. — Toshkent: Ma’naviyat, 2010.
17. Yusupov H. — O‘zbek adabiyoti tarixi. — Toshkent: O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi, 2003.
18. Encyclopaedia Iranica — Ulugh Beg (www.iranicaonline.org)
19. Nasr S.H. — Science and Civilization in Islam. — Harvard University Press, 1968.
20. Clavijo, Ruy Gonzalez de — Embassy to Tamerlane (1403–1406): Travel Accounts. — London: The
Hakluyt Society, 1928.
