№ 3 (2024) “LISONIY MEROS VA TILSHUNOSLIK TARAQQIYOTI” mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferensiya materiallari

Lingvomadaniy tahlil milliy madaniyatning ustuvor qadriyatlarini aniqlash uchun xizmat qilmog‘i darkor. Shu ma’noda, lingvomadaniyatda ahamiyati bilan ajralib turadigan, jamiyat a’zolarida ijobiy munosabat va o‘ziga intilish munosabatini uyg‘otadigan konseptlar qadriyat maqomiga ega bo‘ladi. Ushbu qadriyatlar sirasiga tinchlik qadriyatini kiritish mumkin. Mazkur ishda ushbu qadriyatning lingvomadaniy aspekti xususida so‘z yuritiladi, uning assotsiativ potensiali aniqlanib, assotsiatsiyalar mazmuniy guruhlarga ajratiladi hamda ma’lum xulosalarga kelinadi.

Maqolaning asosini o‘zbek teatrida adabiy til me’yorlarining o‘rganilishi tashkil etib, sahnada qahramon tilidan yangrayotgan so‘zlarning shevadan holi, sof, aniq va tiniq, barcha uchun tushunarli ifoda etilishiga doir izlanishlarga qaratilgan. Maqolada aktyorning ijrosiga xizmat qiluvchi adabiy til me’yorlari xususidagi muammolar va ularni bartaraf etish masalalari keltirilgan.

Ushbu maqolada, tilshunoslikda hid sezgisining ta’m sezgisi bilan bog‘liq sifatdagi semantik sinkretizmni ifodalanishini yoritib berishini tadqiq qildik.

Maqolada ijobiy tilak nutqiy janri so‘zlashuv nutqida turli nutqiy janrlar tarkibida kelishi, ularni mazmunan to‘ldirishi va boyitishi, shu bilan birga, o‘zbek xalqining duogo‘yligini ko‘rsatishi bilan bog‘liq milliy ruhni ifodalash funksiyalarini ham bajarishi haqida fikr yuritiladi.

Ushbu maqolada o‘zbek tilidagi toponimlar va ularning turlari, komonimlarning toponimik obyektlar ichidagi o‘rni haqida ma’lumotlar berilgan. Komonimlarni o‘rganishda geografiya, tarix, etnografiya fanlarining tilshunoslik bilan kesishuvi maqsadga muvofiq ekani ifoda etiladi.

Til yaxlit sistema bo‘lib, bu sistemadagi har bir til birligining nutqiy voqelanishi bevosita pragmatik omillar bilan bog‘liq. Mazkur maqolada o‘zbek tilidagi tobelovchi vositalarning nutqiy voqelanishida pragmatik omillarning ta’siri masalasi to‘g‘risida so‘z yuritiladi.

Ushbu maqolada badiiy ta’sir vositalarining reklama matnidagi o‘rni, reklama mahsuloti mohiyatan o‘ziga xos axborot birligi ekanligi, sloganlar yaratilishida faqat biznes-marketingga oid terminlarga yoki komponentlarga asoslanmasdan, balki qo‘shimcha ma’nolar yaratish uchun badiiy komponentlardan foydalanish holatlari yoritilgan.

Mаqоlаdа pаremiоlоgik birliklаr vа ulаrning о‘rgаnilishi, pаremаlаrning lingvоkulturоlоgik xususiyаtlаri, ulаrning muqоbilsiz leksikа sifаtidаgi о‘zigа xоs xususiyаtlаri tаhlillаr оrqаli оchib berilgаn. Siyоsiy mаtnlаrning mаzmun mundаrijаsidа mаqоllаrning tutgаn о‘rni, bаjаrаdigаn vаzifаsi hаqidа fikrlаr bаyоn etilgаn.

Maqolada davlatimizda til siyosati masalalari va uning o‘zbek tili lug‘atchiligiga ta’siri xususida so‘z boradi hamda bugungi kun lug‘atchiliklagi yutuqlar haqda fikr yuritilgan.

Mаqоlаdа fе’lning grаmmаtik kаtеgоriyalаri, bu kаtеgоriyalаr hаqidаgi qаrаshlаr, fе’l zаmоnlаri, ingliz tilidаgi oʻtgаn zаmоn fе’llаri, ulаrning turlichа koʻrsаtkichlаri vа uning nutqdа nаmоyon boʻlishi hаqidа mа’lumоt bеrilаdi.

Maqolada bugungi global dunyoda o‘zbek tilining tutgan o‘rni, uning davlat tili sifatida mamlakatimiz va jahondagi nufuzi, bu boradagi rejalar va bajarishimiz lozim bo‘lgan ishlar haqida so‘z yuritildi.

Муайян жамият аъзоси ёки бирор бир миллатнинг ассоциатив вербал портретини яратиш муаммоси бўйича олиб бориладиган тадқиқотлар тил бирликларининг ассоциатив хусусиятини очиб беришга хизмат қилиши билан бирга, жамият аъзоларининг кишилар тасаввуридаги образини тасвирлашга, улар ҳақидаги тасаввурларни умумлаштиришга хизмат қилади.

Ассоциатив портрет тил эгаларининг бирор бир шахс ёки миллат ҳақидаги ассоциацияларига асосланган вербал тасвирдир. Бундай портрет тил эгалари устида ўтказиладиган ассоциатив тажриба материаллари асосида яратилади.

Аталган илимий макалада кыргыз адабият таануусу жана сынынын калыптануу, өнүгүү тарыхы боюнча сөз кылууга аракеттер жасалды. Кыргыз эли эзелтен көркөм сөз өнөрүнүн бай казынасына ээ болуп келген. Анын тутумунда ырым-жырым, эмгек ырларынан тартып, “Манас” сыяктуу алп эпоско чейин бар. Коомдук турмуштук тажрыйба, аӊ-сезимдин өнүгүп өсүүсү менен катар көркөм сөз да өз өмүрүн улам өнүктүрүп жүрүп отурат. Бардык өнүгүү сыяктуу эле сөз өнөрү да өз өнүгүүсүндө өзүн-өзү таанып билүүчүлүк аракеттерди кошо жаратып, көркөм сөздүн коомдо ээлеген орду, барк-баасы жөнүндөгү сынчыл ойломду өнүктүрүп өстүрдү.

Tilshunoslik tarixida inson nutqiy faoliyati bilan bog‘liq masalalarni o‘rganish muhim ilmiy-nazariy ahamiyat kasb etib kelmoqda. Lisoniy ta’limot asosida inson nutqiy faoliyati yotadi. [1. 5] Tilshunoslikning yana bir ilmiy nazariy tarmog‘i pragmatika sanalib, inson ijtimoiy faoliyatini o‘zida aks ettirgan nutqiy jarayon, nutqiy vaziyat va nutq ishtirokchilarning kommunikativ niyati bilan bog‘liq masalalarni o‘rganadi. Ushbu maqolada lingvistik pragmatikaning tarkibiy tushunchalardan biri bo‘lgan presuppozitsiya va tagma’no tushunchalari qiyosiy tahlili “Buyuk saltanat” asaridan olingan tarixiy-badiiy matn parchalari orqali ochib berilgan.

Qasamyod nutqiy janrida verbal (so‘zlar, so‘z birikmalari, gaplar) va noverbal (imo-ishoralar, xatti-harakatlar) vositalari, maxsus vositalar (suv, non, muqaddas va muqaddaslashtirilgan narsa-buyumlar, muqaddas joylar va hokazolar)ning mavjudligi uning boshqa janrlardan ajralib turuvchi xususiyatlaridan biridir.

Халқ достонлари тили масалаларини ўрганишда марҳум тилшунос А.Ишаевнинг ҳам хизматлари беқиёс. Унинг мақолаларида архаик ва тарихий, шунингдек, ўзбек шеваларига мансуб кўпгина сўзлар этимологиясини аниқлаш, бунда қардош туркий тилларга қиёсий ўрганишнинг аҳамияти, сўз шаклларининг қисқариши, достонлардаги айрим сўзларнинг морфологик табиати, бошқа тиллардан ўтиб ўзлашган сўзларнинг тутган ўрни, уларнинг ғоявий-бадиий вазифалари атрофлича ёритилган

Tasavvuf tariqatining vakillari o‘z maqsadlari va niyatlarini ishoraviy ma’nolar orqali yuzaga chiqarganlar.  Shuning uchun yaqin-yaqin kunlarga qadar tasavvufdagi ishoraviy ma’nolarni tushunmay to‘g‘ri tadqiq qilib keldilar. Ana shu sababdan tasavvufdagi ishoraviy ma’nolar tagma’nolarni lisoniy tahlil qilish juda zarur.

Ushbu maqola fonopoetikaning ayrim masalalarini yoritishga bag‘ishlanadi.

Ushbu maqolada zamonaviy tilshunoslik masalalaridan hisoblangan, olamning til tasviri, uning o‘ziga xos xususiyatlari, til yordamida olamni konsepsiyalashtirish, tafakkur birligi va lisoniy ma’no umumlashmasi ko‘rib chiqilgan.

Ушбу мақолада бағрикенглик лингвистик тушунча сифатида ҳар бир миллатнинг маданиятининг бир қисми сифатида қаралди. Бағрикенглик тушунчасини лингвистик назарий асослари таҳлил этилди

Maqolada assotsiativ tilshunoslikning o‘zbek tilshunosligida shakllanishi va rivojlanishi haqida so‘z boradi. Shuningdek, assotsiativ munosabat va badiiy assitsiatsiyalar haqidagi qarashlar talqini ham tahlilga tortilgan.

O‘zbek sud nutqi bo‘yicha amalga oshirilgan mavjud tadqiqotlar kuzatilsa, huquqshunoslarning izlanishlari talaygina ekani ko‘rinadi. Ayni ishlarda sud nutqini notiqlik san’atining tarkibiy qismi sifatida baholanadi. Huquqshunoslarning qimmatli tadqiqotlarini e’tirof etgan holda, ta’kidlashi zarurki, sud nutqining faqatgina huquqshunoslar nazari bilan notiqlik san’ati tarkibida baholanishi uning qator lingvistik jihatlari e’tibordan chetda qolishiga sabab bo‘ladi. Bugun tilshunoslik ilmida nutqning birlamchi tadqiqot obyektiga aylangani va shaxs-nutq kesishmasida lisoniy va nolisoniy omillar qurshovidagi qator qimmatli xulosalarning jamlanayotganligi fikrimizni dalillaydi.

Maqolada muloqot tamoyillaridan biri bo‘lgan xushmuomalalikni yuzaga chiqishida evfemizmlarning tutgan o‘rni va ahamiyati, ularning nutqda qo‘llanishi ijtimoiy omillarga bog‘liq ekanligi sotsiopragmatik jihatdan tahlil qilingan.

maqolada virtual olam hamda unda kechayotgan lisoniy jarayonlarda unli va undosh fonemalarni qo‘llash bilan bog‘liq holatlar, emotsional, psixologik jihatlarning namoyon bo‘lishi haqida so‘z boradi.

 Ushbu maqolada beshik konseptining Qur’oni Karim tafsiri xalq maqollari, ertak va afsonalarda badiiy talqin qilinishi, g‘oyaviy an’analar haqida fikr yuritilgan.