ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
49
билан
қўриқланадиган
объектларга
зарар
етказадиган
ёки
зарар
етказиш
аниқ
хавфи
келтириб
чиқаради
;
учинчидан
,
бевосита
юқоридаги
фикрга
қўшимча
сифатида
жиноий
ният
содир
этилмайди
,
балки
жиноят
содир
этилади
;
тўртинчидан
,
ЖК
Махсус
қисм
моддаларидаги
турли
жиноят
таркиблари
(
моддий
,
формал
ва
кесик
)
нинг
тамом
бўлиш
вақти
жиноят
содир
этиш
босқичлари
билан
боғлиқ
эмас
.
Шунга
мувофиқ
,
жиноят
содир
этиш
босқичларни
таҳлил
қилинаётган
жиноятларнинг
асоси
дейиш
мумкин
эмас
.
Чунки
барча
жиноятлар
ҳам
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
,
жиноят
содир
этишга
суиқасд
қилиш
ва
тамом
бўлган
жиноят
схемаси
асосида
ривожланмайди
.
Амалиётда
аниқ
бир
жиноятни
содир
этиш
учун
учта
босқич
кетма
-
кетлик
асосида
содир
этилиши
мумкин
.
Аксарият
жиноятлар
ҳеч
қандай
тайёргарлик
ҳаракатларсиз
бирдан
содир
этилади
,
яъни
тамом
бўлган
жиноят
дастлабки
ҳаракатсиз
ёки
суиқасдсиз
содир
этилиши
мумкин
.
Шунингдек
,
шахс
ҳеч
қандай
тайёргарлик
ҳаракатларисиз
жиноятга
суиқасд
қилиши
ва
кўзлаган
жиноий
мақсадига
эришиши
мумкин
;
бешинчидан
,
жиноят
ҳуқуқида
жиноят
содир
этиш
босқичлари
атамасининг
қўлланиши
3
та
босқичнинг
ҳам
юридик
аҳамиятини
бир
хил
даражага
қўяди
.
Уларнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражаси
бир
хиллигидан
далолат
беради
.
Маълумки
,
жиноятга
тайёргарлик
кўриш
,
жиноят
содир
этишга
суиқасд
қилиш
ва
тамом
бўлган
жиноятларнинг
жиноят
қонуни
билан
қўриқланадиган
объектга
зарар
етказиш
даражаси
бир
хил
эмас
.
Бежизга
жиноят
қонунида
тамом
бўлмаган
жиноятлар
учун
алоҳида
жазо
белгилаш
ҳақидаги
қоида
мавжуд
эмас
.
Шунга
мувофиқ
,
жиноятга
тайёргарлик
кўришга
нисбатан
жиноятга
суиқасд
қилишнинг
жиноятга
суиқасд
қилишнинг
тамом
бўлмаган
жиноятга
нисбатан
ижтимоий
хавфлилик
даражаси
юқори
;
олтинчидан
,
жиноят
содир
этиш
босқичлари
қилмишнинг
квалификацияси
учун
ҳеч
қандай
аҳамият
касб
этмайди
.
Аксинча
,
тамом
бўлмаган
жиноятлар
юридик
аҳамиятга
эга
.
Жиноят
қайси
босқичда
тўхтатилганлигидан
эмас
,
балки
жиноятнинг
тугалланишига
кўра
қайси
тури
содир
этилганлиги
амалий
жиҳатдан
аҳамиятли
бўлиб
ҳисобланади
.
Б
.
Исломов
ТДЮИ
стажер
-
тадқиқотчи
-
изланувчиси
ЖАЗОНИ
ЕНГИЛЛАШТИРУВЧИ
ҲОЛАТЛАРГА
ДОИР
ҚОНУН
ҲУЖЖАТЛАРИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ТАРИХИ
Жазони
енгиллаштирувчи
ва
оғирлаштирувчи
ҳолатларнинг
жиноят
ҳуқуқида
,
хусусан
,
жазо
тайинлашда
муҳим
аҳамият
касб
этиши
шубҳасиз
саналиб
,
маълумки
ҳар
қандай
ҳуқуқий
ҳодисанинг
асл
моҳияти
,
ҳуқуқий
табиатини
англаш
учун
унинг
вужудга
келишини
босқичлари
,
бунга
сабаб
бўлган
омилларни
аниқлаб
олиш
зарур
.
Шу
сабабдан
ҳам
,
енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг
ҳуқуқий
табиатини
англашнинг
воситаларидан
бири
сифатида
ушбу
ҳолатларга
доир
қонунчиликнинг
ривожланиши
масаласини
кўриб
чиқишни
лозим
топдик
.
Шу
ўринда
таъкидлаб
ўтиш
лозимки
,
Ўрта
Осиё
ҳудуди
Россия
империяси
томонидан
босиб
олингунга
қадар
1
ушбу
ҳудудда
мустақил
давлатлар
саналган
Бухоро
амирлиги
,
Қўқон
ва
Хива
хонликлари
ҳукмронлик
қилган
бўлиб
,
уларда
шариат
нормалари
амал
қилган
.
Россиянинг
босқини
оқибатида
Қўқон
хонлиги
тугатилиб
,
Туркистон
Генерал
Губернаторлиги
ташкил
топади
.
Бухоро
амирлиги
ва
Хива
хонлиги
расман
мустақиллигини
сақлаб
қолган
бўлса
-
да
,
Россиянинг
мустамлакасига
айланади
.
Асосан
фуқаролик
ишларини
ва
майда
жиноят
ишларини
кўриш
учун
уларнинг
ҳудудида
вақтинчалик
қозилик
судлари
сақланиб
қолади
.
Шариат
нормалари
1917
йилда
Октябрь
инқилобининг
юз
берганидан
сўнг
совет
давлатининг
ташкил
топиши
оқибатида
1920
йилда
Бухоро
амирлиги
ва
Хоразм
хонлиги
тугатилиб
,
совет
давлатининг
таркибига
кирувчи
Бухоро
ва
Хоразм
Халқ
Республикалари
ташкил
топгунига
ва
совет
қонунлари
тўлиқ
жорий
этилгунига
қадар
амал
қилади
.
Туркистон
губернияси
ўрнида
эса
РСФСР
таркибидаги
Туркистон
автоном
республикаси
ташкил
этилади
.
Демак
,
дастлаб
рус
босқинига
қадар
Ўрта
Осиё
ҳудудида
жойлашган
давлатларда
ушбу
ҳудудда
араблар
истилосидан
2
сўнг
ўрнатилган
ислом
дини
билан
чамбарчас
боғлиқ
бўлган
шариат
3
нормалари
амал
қилган
бўлиб
,
унинг
асосий
манбаларини
Қуръон
4
,
Сунна
5
,
ижмоъ
6
ҳамда
қиёс
1
ташкил
этган
.
1
Ушбу
жараён
1865
йилда
бошланган
.
2
674
йилда
Пойкенд
,
икки
йилдан
сўнг
Бухоро
, 712
йил
Хоразм
,
кейинроқ
Самарқанд
,
Фарғона
,
Шош
шаҳарларининг
араблар
томонидан
истило
қилиниши
билан
деярли
Мовароуннаҳрнинг
барча
асосий
шаҳарлар
араблар
қўлига
ўтади
. VIII
асрдан
Мовароуннаҳр
халқлари
тарихида
янги
давр
бошланиб
,
ушбу
даврга
қадар
амал
қилиб
келган
зардуштийлик
ва
христианлик
динларининг
ўрнига
ислом
дини
кенг
тарғиб
қилина
бошланган
.
3
Шариат
(
араб
. –
остона
ва
сув
ичиш
жойи
) –
Қуръон
ва
Сунна
асосида
тузилган
,
давлат
,
мерос
,
жиноят
ва
оила
–
никоҳ
ҳуқуқи
нормаларининг
мажмуидир
.
4
Араб
тилидан
«
ал
–
Қуръон
» –
ўқимоқ
,
қироат
қилмоқ
,
жамлаш
маъноларини
англатиб
,
ислом
ҳуқуқининг
бош
манбаи
ҳисобланади
.
5
Исломда
мусулмонлар
учун
ибрат
ҳисобланган
Муҳаммад
пайғамбарнинг
(
САВ
)
сўзлари
,
амаллари
ва
хатти
–
ҳаракатлари
саналиб
,
унинг
замирида
ҳадислар
(
араб
. –
«
хабар
», «
янгилик
»)
ётади
.
6
Ислом
ҳуқуқининг
атоқли
ҳуқуқшунослари
–
мужтаҳидларнинг
муҳокама
этилаётган
масала
юзасидан
якдил
бир
фикрга
келиши
.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
50
Ушбу
даврда
ҳуқуқ
,
жумладан
жиноят
ҳуқуқи
ҳам
дин
билан
бирлашиб
кетган
бўлиб
,
шариат
тақиқлаган
ҳаракатнинг
содир
этилиши
ёки
мажбурий
деб
белгилаган
хатти
-
ҳаракатнинг
бажарилмаслиги
жиноят
–
Оллоҳнинг
иродасига
қарши
қилмиш
деб
ҳисобланган
.
Ўз
навбатида
жазо
тайинлаш
масалалари
ҳам
шариатга
мувофиқ
ҳал
қилинган
.
Аҳолининг
мусулмон
саналган
қисми
мусулмон
бўлмаган
қисмига
нисбатан
имтиёзларга
эга
бўлган
.
Жумладан
,
мусулмон
бўлмаган
шахс
жиноят
содир
этса
ҳамда
жазо
чораси
2
белгиланганидан
сўнгра
ислом
динини
қабул
қилган
тақдирда
унинг
жавобгарлиги
енгиллаштирилган
.
Шариатда
оила
бошлиғининг
оила
аъзоларига
нисбатан
жиноят
содир
этиши
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ҳолат
саналиб
,
эркак
ўз
аёлига
жисмоний
шикаст
етказган
тақдирда
,
унга
нисбатан
талион
принципи
3
қўлланилмаган
,
сабаби
шариат
эркак
кишига
ўз
аёлини
жазолаш
ҳуқуқини
берган
.
Жумладан
, «...
Хотинларингизнинг
итоатсизлигидан
қўрқсангиз
,
аввало
уларга
панд
-
насиҳат
қилингиз
,
сўнг
уларни
ётоқларда
тарк
қилингиз
,
сўнгра
уринглар
. ...»,
дейилади
Қуръони
Каримда
.
Эркак
фақат
ўз
аёлини
ўлдирганлиги
учун
жавобгар
бўлган
.
Аммо
,
бу
ҳолатда
ҳам
унга
нисбатан
талионнинг
умумий
қоидалари
қўлланилмасдан
,
у
фақатгина
ўлдирилган
аёлнинг
қариндошларига
жарима
(
дийа
)
4
тўлаши
керак
бўлган
.
Чунки
, «
Эркаклар
хотинлари
устидан
раҳбардурлар
.
Бунга
сабаб
Оллоҳ
уларнинг
бировларини
бировларидан
(
яъни
эркакларни
аёллардан
)
ортиқ
қилганидир
...»
5
.
Шариатда
жазони
енгиллаштириш
ёки
оғирроқ
жазодан
қутулиб
қолиш
ҳоллари
ҳам
назарда
тутилади
.
Жумладан
,
қасддан
одам
ўлдирганлик
учун
,
агар
ўлдирилган
одамнинг
меросхўрлари
шунга
рози
бўлса
,
шунингдек
баданга
шикаст
етказганлик
учун
,
агар
жабрланувчи
ва
унинг
қариндошлари
рози
бўлган
тақдирда
,
айбдор
қасосдан
қутулиб
қолиш
учун
уларга
дийа
тўлаши
лозим
.
Бундан
ташқари
,
эҳтиётсизлик
орқасида
одам
ўлдириш
ва
баданга
шикаст
етказганлик
учун
ҳам
дийа
тўланади
.
Шунингдек
,
жабрланувчи
ёки
айбдор
аёл
киши
бўлса
,
дийа
миқдори
икки
баравар
камайган
6
,
яъни
жарима
жазосининг
миқдори
камайтирилган
.
Вояга
етмаганлар
,
руҳий
касаллар
ва
қуллар
жавобгар
бўлмаган
ёки
жавобгарлиги
чекланган
.
Сабаби
,
шариат
бўйича
балоғат
ёшига
тўлган
,
руҳий
соғлом
ва
эркин
одамгина
содир
этган
ҳуқуқбузарлиги
учун
тўлиқ
жавобгар
бўлади
.
1
Ислом
ҳуқуқининг
дастлабки
икки
манбаси
–
Қуръон
ва
Суннада
берилмаган
бирор
ҳуқуқий
масала
улардаги
шунга
ўхшаш
масала
бўйича
берилган
кўрсатмага
таққослаш
йўли
билан
шарҳлаш
,
масалани
ҳал
қилиш
.
2
Қуръони
карим
, «
Нисо
»
сураси
, 34–
оят
.
3
Ушбу
тамойил
қасосни
англатиб
,
унинг
асослари
қуйидаги
оятга
бориб
тақалади
: «
Унда
яҳудийларга
жонга
жон
,
кўзга
кўз
,
бурунга
бурун
,
қулоққа
қулоқ
,
тишга
тиш
важароҳатларга
ҳам
қасос
олинади
...» (
Қуръони
карим
, «
Моида
»
сураси
, 44–
оят
).
4
Дия
–
хун
ҳақи
,
одам
ўлдирганлик
,
баданга
шикаст
етказганлик
ёки
жароҳатлаганлик
учун
тўланадиган
товон
пули
.
Унинг
миқдори
ва
шаклини
суд
белгилаган
бўлиб
,
тарафлар
унинг
миқдорини
ишни
судга
оширмасдан
туриб
ҳам
ўзаро
келишиб
олишлари
мумкин
бўлган
.
5
Қуръони
карим
, «
Нисо
»
сураси
, 34–
оят
.
6
Ислом
ҳуқуқи
:
Олий
ўқув
юртлари
учун
дарслик
. –
Т
.:
«
ТДЮИ
»
нашриёти
, 2007. –
Б
.346–347.
Шариат
нормаларидан
ташқари
Мовароуннаҳрда
одат
ҳуқуқи
нормалари
ҳам
амал
қилган
бўлиб
,
унга
мувофиқ
қуйидагилар
жавобгарлик
ҳамда
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
деб
саналган
:
айбдорнинг
ўзи
содир
этган
жиноятига
чин
кўнгилдан
пушаймон
бўлиб
,
бу
ҳақда
хабар
бериши
;
жиноятнинг
мулоҳазасизлик
,
яъни
кетини
ўйламасдан
енгилтаклик
билан
содир
этилиши
;
бошқа
шахснинг
ўзини
хафа
ёки
ҳақорат
қилганлигини
сабабли
вужудга
келган
ғазаб
билан
жиноят
содир
этилиши
;
озиқланишга
ҳеч
қандай
маблағи
-
воситаси
йўқлиги
оқибатида
жиноят
содир
этилиши
;
жиноятчи
жиноят
содир
этгунига
қадар
кўрсатган
хизматлари
ва
эга
бўлган
ҳурмат
-
иззати
7
.
Кейинчалик
,
октябрь
инқилобидан
сўнг
ўрнатилган
сиёсий
тартиб
биринчи
навбатда
ўша
кунга
қадар
амал
қилган
қонунчиликни
бекор
қилишга
қаратилади
.
Аммо
,
амалдаги
қонунчиликни
янги
қонунчилик
билан
алмаштириш
учун
янги
қонунлар
етарли
эмас
эди
.
Шу
жумладан
, 1917
йилда
қабул
қилинган
Суд
тўғрисидаги
№
1-
сон
Декрет
ишни
кўриб
чиқиш
жараёнида
,
жумладан
,
жиноят
учун
жазони
енгиллаштириш
масаласини
ҳал
қилиш
давомида
аввалги
қонунлардан
инқилоб
билан
бекор
қилинган
доирадан
четга
чиқмаган
ҳолда
фойдаланиш
,
ушбу
масалани
инқилобий
виждон
ва
ҳуқуқий
онгга
амал
қилган
ҳолда
ҳал
қилиш
,
яъни
пролетар
давлатнинг
декретлари
ҳамда
бошқа
қонун
ҳужжатларига
зид
бўлмаган
қонунлардан
фойдаланиш
имкониятини
яратади
(5-
модда
)
8
.
Суд
тўғрисидаги
декретлар
ғояси
ўз
ривожини
кейинчалик
Бутунроссия
марказий
ижроия
қўмитасининг
1918
йил
30
ноябрдаги
Декрети
билан
тасдиқланган
Халқ
суди
тўғрисидаги
Низомда
топди
.
Унинг
23-
моддасига
кўра
, «
халқ
суди
ўз
ихтиёрига
асосланиб
,
жазо
чорасини
белгилаш
,
шунингдек
айбланувчини
ҳар
қандай
жазо
туридан
шартли
равишда
ёки
батамом
озод
қилиш
ҳақида
қарор
қабул
қилиш
ҳуқуқига
эга
»
эканлиги
акс
этди
.
Бунда
«
декретда
маълум
нормадан
паст
бўлмаган
жазо
белгиланган
ҳолларда
,
халқ
суди
фақатгина
ўз
ҳукмини
енгиллаштириш
асосларини
мотивлаштириб
берган
ҳолда
жазони
камайтириши
ёки
ундан
батамом
озод
қилишга
ҳақли
»
дир
9
.
Шунга
ўхшаш
жазони
енгиллаштириш
борасидаги
суднинг
кенг
ихтиёри
принципи
1919
йил
4
февралдаги
Инқилобий
трибуналлар
тўғрисидаги
Низомда
ҳам
ўз
ифодасини
топади
.
Умуман
олганда
,
ушбу
даврдаги
совет
қонунчилиги
1919
йил
декабр
ойида
РСФСР
жиноят
ҳуқуқи
бўйича
асосий
қўлланманинг
қабул
қилингунига
қадар
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатларга
кенг
ва
тизимли
равишда
эътибор
қаратмаган
.
Ушбу
ҳужжатга
қадар
қабул
қилинган
норматив
ҳужжатлар
асосан
аниқ
бир
жиноятлар
учун
жавобгарликка
тааллуқли
бўлиб
,
уларга
бугунги
кунда
ЎзР
жиноят
қонунида
ўз
аксини
топган
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
маълум
бўлмаган
.
Асосий
қўлланмада
жазони
енгиллаштиришга
нисбатан
синфий
ёндашув
қўлланган
бўлиб
,
ушбу
ёндашув
Асосий
қўлланмадан
кейин
қабул
қилинган
7
Материалы
для
статистики
Туркестанского
края
. «
Ежегод
-
ник
» //
Под
ред
.
Н
.
А
.
Маева
.
Выпуск
IV.
СПб
1876. –
С
.167.
8
Сборник
документов
по
истории
уголовного
законодательства
СССР
и
РСФСР
: 1917–1925
гг
. /
Под
ред
.
Н
.
Т
.
Полякова
. –
М
., 1953. –
С
.15–16.
9
СУ
РСФСР
. 1918,
№
85.
Ст
.889.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
51
бир
неча
қонун
ҳужжатларида
ҳам
ўз
аксини
топган
1
.
Ушбу
Асосий
қўлланма
асосан
жиноят
ҳуқуқи
Умумий
қисми
нормаларидан
таркиб
топган
бўлиб
,
у
1920
йил
20
апрелда
«
РСФСРнинг
Туркистон
автоном
республикаси
жиноят
ҳуқуқи
бўйича
Асосий
қўлланмаси
»
номи
билан
нашр
этилиб
,
ушбу
ҳужжат
биринчи
жиноят
қонуни
эди
2
.
Жиноят
ҳуқуқининг
янада
ривожлантирилиши
ва
ҳуқуқий
тартиботнинг
янада
мустаҳкамланишида
РСФСРнинг
1922
йил
24
майида
қабул
қилинган
Жиноят
кодексининг
1922
йил
21
июлда
Туркистон
Марказий
Ижроия
қўмитасининг
қарорига
мувофиқ
Туркистон
ҳудудида
ҳам
амалга
киритилиши
катта
аҳамият
касб
этди
.
Ушбу
воқеадан
аввал
Туркистон
АССР
Жиноят
кодексини
тузиш
бўйича
тайёргарлик
ишлари
амалга
оширилади
.
Бунда
совет
қонунчилиги
ҳамда
совет
жиноят
ҳуқуқининг
асосларига
зид
бўлмаган
шариат
нормаларини
бирлаштирган
кодекс
яратишга
ёхуд
мусулмон
аҳоли
учун
фақатгина
ишчи
-
деҳқон
ҳукуматининг
декретларига
зид
бўлмаган
шариат
нормаларидан
таркиб
топган
махсус
кодексни
эълон
қилишга
қаратилган
ҳаракатлар
ҳам
бўлди
3
.
Бироқ
,
Туркистоннинг
партия
ва
совет
органларини
РСФСРнинг
1922
йилги
Жиноят
кодексинининг
бир
неча
маротаба
муҳокамасидан
сўнг
уни
ТААСР
ҳудудида
амалга
татбиқ
этиш
ҳақидаги
қарор
қабул
қилинди
ҳамда
шу
билан
мусулмон
ҳуқуқи
нормаларини
ҳам
ўзида
акс
эттирган
алоҳида
кодекс
қабул
қилиш
ғояси
йўққа
чиқди
.
1924
йил
февралда
РСФСРнинг
1922
йилги
Жиноят
кодекси
Бухоро
Халқ
Республикаси
ҳудудида
,
шу
йилнинг
октябрида
эса
,
Хоразм
Халқ
Республикасининг
ҳудудида
амалга
киритилди
.
Ушбу
жиноят
қонунининг
ТАССР
,
Бухоро
ва
Хоразм
халқ
республикалари
ҳудудида
амалга
киритилиши
ушбу
давлатларда
жиноят
қонунчилигининг
вужудга
келиши
ҳамда
ривожланиши
учун
улкан
аҳамият
касб
этди
.
Илк
бор
,
юқоридаги
ҳудуд
аҳолиси
мусулмон
ҳуқуқидан
озод
бўлган
дунёвий
жиноят
қонунчилигига
эга
бўлди
4
.
1922
йилги
ЖКнинг
25-
моддасида
юқоридаги
Асосий
қўлланманинг
12-
моддасида
ифодаланган
жазони
енгиллаштирувчи
ва
оғирлаштирувчи
ҳолатлар
рўйхатига
ўхшаш
шаклда
жазони
енгиллаштирувчи
ва
оғирлаштирувчи
ҳолатлар
акс
этади
.
Аммо
1922
йилги
ЖКда
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
Асосий
қўлланмага
нисбатан
такомиллашган
кўриниш
касб
этиб
,
асосий
ўзгаришлар
алоҳида
ҳолатларни
баён
қилиш
шаклига
ҳамда
рўйхатнинг
моҳиятига
тегишли
эди
.
Унда
қуйидаги
омиллар
ўз
аксини
топди
:
а
)
жиноят
буржуазия
ҳокимиятини
тиклаш
манфаатини
кўзлаб
содир
этилганми
ёки
фақатгина
жиноят
содир
этган
кишининг
шахсий
манфаатларини
кўзлаб
содир
этилганми
;
б
)
жиноят
давлатга
қарши
қаратилганми
ёки
алоҳида
шахсгами
;
1
Қаранг
: 1921
йил
1
июлдаги
РСФСР
Бутунроссия
марказий
ижроия
қўмитаси
ва
Халқ
комиссарлари
кенгашининг
«
Давлат
омборхоналарини
талон
–
тарож
қилиниши
ва
талон
–
тарожга
кўмаклашувчи
мансабдорлик
жиноятларига
қарши
кураш
чоралари
тўғрисида
»
ги
Декрети
(
СУ
РСФСР
. 1921.
№
49).
2
Усмоналиев
М
.
Жиноят
ҳуқуқи
.
Умумий
қисм
.
Олий
ўқув
юртлари
учун
дарслик
. –
Т
.: «
Янги
аср
авлоди
», 2005. –
Б
.48–
49.
3
Ишенова
Ж
.
С
.
Обстоятельства
,
смягчающие
ответствен
-
ность
по
уголовному
праву
Кыргызстана
:
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
Москва
, 2008. –
С
.25.
4
Ишенова
Ж
.
С
.
Указ
.
работа
. –
С
.26.
в
)
жиноят
очлик
ёки
муҳтожлик
ҳолатида
содир
қилинганми
ёки
йўқми
;
г
)
жиноят
турмуш
,
таъмагирлик
ниятларида
содир
этилганми
ёки
бундай
ниятларсиз
содир
қилинганми
;
д
)
жиноят
гуруҳ
томонидан
содир
этилганми
ёки
якка
шахс
томониданми
;
е
)
жиноят
зўрлик
воситасида
содир
этилганми
ёки
зўрлик
ишлатмасданми
;
ж
)
жиноят
содир
қилган
шахснинг
қилмишида
олдиндан
ўйланган
қасд
,
шафқатсизлик
,
айёрлик
мавжудлиги
аниқланганми
ёки
жиноят
дарғазаблик
ҳолатида
,
эҳтиётсизлик
билан
ёхуд
бошқа
шахснинг
қўрқитиши
ёки
мажбурлаши
таъсирида
содир
этилганми
.
Юқорида
кўриниб
турганидек
,
РСФСР
1922
йилги
ЖК
25-
моддасида
келтириб
ўтилган
ҳолатларнинг
кўпчилиги
жиноятчи
шахсининг
ижтимоий
хавфлилиги
даражасини
тавсифлайди
(25-
модданинг
«
а
»
ва
«
б
»
бандларидан
ташқари
),
жазони
енгиллаштирувчи
ҳамда
оғирлаштирувчи
ҳолатларнинг
рўйхатида
асосий
урғу
субъектив
омилларга
қаратилган
.
Шунингдек
,
қуйидаги
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
мавжуд
бўлган
тақдирда
судлар
шартли
жазо
тайинлаш
ҳуқуқига
эга
бўлган
: 1)
агарда
жиноят
айбдор
турмушидаги
оғир
вазиятда
биринчи
маротаба
содир
қилинган
бўлса
; 2)
агарда
маҳкумнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражаси
унинг
мажбурий
тарзда
жамиятдан
ажратилишини
ва
ҳаттоки
унга
нисбатан
мажбурлов
ишларининг
тайинланишини
талаб
қилмаса
.
РСФСР
Бутунроссия
марказий
ижроия
қўмитасининг
1922
йил
1
ноябрдаги
«
РСФСР
Жиноят
кодексига
ўзгартишлар
ва
қўшимчалар
киритиш
тўғрисида
»
ги
қарорига
мувофиқ
,
вояга
етмаганларга
нисбатан
жазони
енгиллаштириш
ҳуқуқлари
кенгайтирилиб
,
унинг
18-
а
моддасига
кўра
, 14
ёшдан
16
ёшгача
бўлган
вояга
етмаганларга
нисбатан
суд
томонидан
жазонинг
тенг
ярмига
енгиллаштирилиши
,
16
ёшдан
18
ёшгача
бўлган
вояга
етмаганларга
нисбатан
эса
жазонинг
учдан
бир
қисми
миқдорида
енгиллаштирилиши
лозим
эди
.
РСФСР
ЖК
Махсус
қисми
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
мустаҳкамловчи
меъёрларга
эга
бўлиб
,
шу
жумладан
,
йигирмага
яқин
жиноят
таркиблари
ўз
ичига
шундай
ҳолатларни
қамраб
олган
ёки
уларга
ҳавола
қилган
ёхуд
«
имтиёзли
»
ҳисобланган
5
.
Ўрта
осиё
халқларининг
давлатчилиги
ва
қонунчилиги
ривожланишида
1922
йил
30
декабрда
Совет
Социалистик
Республикалар
Иттифоқининг
ташкил
этилиши
тўғрисидаги
шартноманинг
тузилиши
навбатдаги
босқич
вазифасини
ўтади
ҳамда
Ўзбекистон
ҳам
иттифоқдош
республика
сифатида
унинг
таркибига
кирди
.
1923
йил
10
июлдаги
қонун
билан
1922
йилги
РСФСР
Жиноят
кодексига
киритилган
ўзгартишларнинг
бир
қисми
вояга
етмаганларнинг
жавобгарлигини
енгиллаштириш
ҳамда
ёш
болалар
ва
вояга
етмаганларга
нисбатан
жиноят
содир
этганлик
учун
жавобгарликнинг
кучайтирилиши
билан
боғлиқ
эди
.
1924
йил
31
октябрда
СССР
Марказий
ижроия
қўмитаси
«
ССР
Иттифоқи
ва
Иттифоқдош
5
Арапиди
С
.
Г
.
Назначение
наказания
при
наличии
смягчаю
-
щих
обстоятельств
:
Законодательная
регламентация
и
про
-
блема
индивидуализации
:
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
Москва
,
2005.
–
С
.57.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
52
республикалар
жиноят
қонунлари
Асосий
қоидалари
»
ни
қабул
қилиб
,
унинг
32-
моддасида
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг
тахминий
рўйхати
ўз
аксини
топди
,
шу
жумладан
ушбу
ҳолатларга
:
а
)
зарурий
мудофаанинг
чегерасидан
четга
чиқиб
бўлса
-
да
,
аммо
совет
ҳокимиятига
,
инқилобий
ҳуқуқ
-
тартиботга
ёки
шахсга
ва
мудофааланувчининг
ёхуд
бошқа
шахснинг
ҳуқуқларига
тажовузлардан
ҳимоя
қилиш
чоғида
;
б
)
ишчи
ёки
ишчи
-
деҳқон
томонидан
;
в
)
биринчи
маротаба
;
таъмагирлик
ва
бошқа
ғаразли
мақсадларни
истисно
қилувчи
мотивлар
билан
;
д
)
қўрқитиш
,
мажбурлаш
,
хизмат
ёки
иқтисодий
жиҳатдан
қарамлик
таъсири
остида
;
е
)
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
таъсири
остида
;
ж
)
очлик
,
муҳтожлик
ҳолатида
ва
умуман
шахсий
ёки
оилавий
шароитлар
таъсири
остида
;
з
)
беадаблик
билан
,
англамаган
ҳолда
ёки
тасодифан
вужудга
келган
шароитларда
;
и
)
вояга
етмаган
шахс
томонидан
ёки
ҳомиладорлик
ҳолатида
жиноятнинг
содир
этилиши
киритилди
.
Асосий
қоидаларда
ифодаланган
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
рўйхати
қатъий
бўлмаган
,
бу
эса
судларга
жазо
тайинлашда
жазони
индивидуаллаштириш
принципидан
кенг
фойдаланиш
,
ушбу
жараёнда
барча
объектив
ва
субъектив
ҳолатларни
,
ҳаттоки
улар
жиноят
қонунида
мустаҳкамланган
бўлмаса
ҳам
,
ҳисобга
олиш
имконини
яратган
.
1929
йил
13
октябрда
ҳамда
6
ноябрда
қабул
қилинган
қонунлар
хавфли
саналган
жиноятчиларга
нисбатан
жазонинг
кучайтириш
билан
бирга
суднинг
жазони
енгиллаштириш
,
тўлиқ
жазодан
ва
ҳаттоки
жиноий
таъқибдан
озод
қилишга
қаратилган
ҳуқуқлари
доирасини
янада
кенгайтиради
.
Юқоридаги
Асосий
қоидаларга
мувофиқ
равишда
1926
йил
16
июнда
Ўзбекистон
ССРнинг
биринчи
Жиноят
кодекси
қабул
қилиниб
,
шу
йилнинг
1
июлидан
амалга
киритилади
.
Ушбу
кунга
қадар
эса
РСФСРнинг
1922
йилги
ЖК
амал
қилган
эди
. 1926
йилги
Жиноят
кодекси
Умумий
ва
Махсус
қисмлардан
таркиб
топган
бўлиб
, 1960
йил
1
январга
қадар
амал
қилади
.
Шуниси
эътиборлики
,
Асосий
қоидаларнинг
32-
моддасида
ўз
ифодасини
топган
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
деярли
ўзгаришларсиз
1926
йилги
ЎзССР
ЖКнинг
50-
моддасида
акс
этган
бўлиб
,
қуйидаги
ҳолатларда
суд
томонидан
нисбатан
енгилроқ
социал
ҳимоя
чораси
белгиланиши
мумкин
эди
:
а
)
зарурий
мудофаанинг
чегерасидан
четга
чиқиб
бўлса
-
да
,
аммо
совет
ҳокимиятига
,
инқилобий
ҳуқуқ
-
тартиботга
ёки
шахсга
ва
мудофааланувчининг
ёхуд
бошқа
шахснинг
ҳуқуқларига
тажовузлардан
ҳимоя
қилиш
чоғида
;
б
)
ишчи
ёки
ишчи
-
деҳқон
томонидан
;
в
)
биринчи
маротаба
;
г
)
таъмагирлик
ва
бошқа
ғаразли
мақсадларни
истисно
қилувчи
мотивлар
билан
;
д
)
қўрқитиш
,
мажбурлаш
,
хизмат
ёки
иқтисодий
жиҳатдан
қарамлик
таъсири
остида
;
е
)
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
таъсири
остида
;
ж
)
очлик
,
муҳтожлик
ҳолатида
ва
умуман
шахсий
ёки
оилавий
шароитлар
таъсири
остида
;
з
)
беадаблик
билан
,
англамаган
ҳолда
ёки
тасодифан
вужудга
келган
шароитларда
;
и
)
вояга
етмаган
шахс
томонидан
ёки
ҳомиладорлик
ҳолатида
жиноятнинг
содир
этилган
тақдирда
суд
нисбатан
енгилроқ
жазо
тайинлаши
мумкин
эди
.
Ягона
ўзгариш
Асосий
қоидаларнинг
32-
модда
«
в
»
бандида
акс
эттирилган
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
жиноят
қонунининг
50-
моддасида
икки
қисмга
,
яъни
алоҳида
бандларга
ажратилади
.
Шунингдек
,
амалдаги
ЎзР
Жиноят
кодексининг
54-
модда
2-
қисмида
ўз
аксини
топган
жазо
тайинлашнинг
умумий
асослари
,
яъни
суд
томонидан
жазо
тайинлашда
ҳисобга
олиниши
лозим
бўлган
ҳолатлардан
фарқли
ўлароқ
, 1926
йилги
ЎзССР
ЖКнинг
48-
моддасида
суд
томонидан
жазо
тайинлашда
ҳисобга
олиниши
лозим
бўлган
ҳолатлар
қаторида
алоҳида
тартибда
жазо
енгиллаштирувчи
ҳамда
оғирлаштирувчи
ҳолатлар
ифодаланмаган
эди
.
Шунингдек
,
ушбу
кодекснинг
ўзига
хос
томонларидан
яна
бири
шунда
эдики
,
унда
«
жазо
»
тушунчасининг
ўрнига
«
социал
ҳимоя
чораси
»
тушунчаси
қўлланилган
эди
.
Фақат
1934
йил
8
июндаги
қонун
билан
«
Асосий
қоидалар
»
га
киритилган
ўзгартишларга
мувофиқ
,
«
социал
ҳимоя
чораси
»
атамаси
ўрнига
«
жиноий
жазо
чораси
»
атамаси
татбиқ
қилини
билан
ушбу
норма
ЎзССРнинг
ЖКга
нисбатан
ҳам
амалга
киритилади
.
Агарда
иш
ҳолатларидан
қонунда
ўрнатилган
жазонинг
энг
кам
қисмидан
ҳам
камроқ
жазо
тайинлашнинг
мақсадга
мувофиқлиги
келиб
чиқса
,
суд
истисно
тариқасида
тегишли
мотивларни
келтирган
равишда
жазони
шундай
камайтириш
,
яъни
енгиллаштиришга
ҳақли
бўлган
(52-
модда
).
1950-
йилларнинг
охирига
келиб
,
Совет
давлати
ўзининг
янги
ривожланиш
босқичига
кирган
,
мулкдорлар
синф
сифатида
тамоман
тугатилган
,
жамият
аъзолари
ишчи
-
деҳқон
,
зиёлилардан
,
яъни
меҳнаткашлардан
иборат
эди
.
Шу
боис
,
қонунларни
қайтадан
кўриб
чиқиш
эҳтиёжи
вужудга
келади
1
ҳамда
1958
йил
25
декабрда
Умумиттифоқ
жиноят
қонуни
ҳисобланган
қуйидаги
учта
қонун
қабул
қилинди
: 1)
ССР
Иттифоқи
ва
Иттифоқдош
республикалар
жиноят
қонунлари
асослари
; 2)
Давлатга
қарши
жиноятлар
учун
жиноий
жавобгарлик
ҳақидаги
қонун
; 3)
Ҳарбий
жиноятлар
учун
жиноий
жавобгарлик
ҳақидаги
қонун
.
ССР
Иттифоқи
ва
Иттифоқдош
республикалар
жиноят
қонунлари
асослари
жиноят
ҳуқуқининг
Умумий
қисмидан
иборат
бўлиб
,
барча
иттифоқдош
республикалар
ўз
жиноят
қонунини
шунга
мувофиқ
ишлаб
чиқиши
керак
эди
.
Ушбу
Асослар
совет
жиноят
ҳуқуқига
илк
бор
жиноий
жавобгарликнинг
асослари
ҳақидаги
меъёрни
(3-
модда
1-
қисм
)
киритиб
,
жиноий
жавобгарликдан
озод
қилиш
Умумий
қисмнинг
мустақил
институти
сифатида
(43-
модда
)
жазодан
озод
қилишдан
ажратилади
,
шунингдек
Асосларнинг
32-
моддасида
белгиланганидек
, 1959
йил
21
майда
қабул
қилиниб
, 1960
йил
1
январдан
амалга
киритилган
Ўзбекистон
ССРнинг
янги
Жиноят
кодексини
37-
моддасида
Жазо
тайинлашнинг
умумий
асослари
мустаҳкамлаб
қўйилди
.
Ушбу
модданинг
иккинчи
қисмига
кўра
,
жазо
тайинлашда
суд
содир
этилган
жиноятнинг
характери
ва
жамоат
учун
хавфлилик
даражасини
,
айбдорнинг
шахсини
ҳамда
ишнинг
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ва
оғирлаштирувчи
ҳолатларини
эътиборга
олиши
белгиланди
.
1
Усмоналиев
М
.
Ўша
китоб
. –
Б
.50.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
53
Ўша
давр
юридик
адабиётларида
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг
номланишига
доир
турли
хил
фикрлар
мавжуд
бўлиб
,
ушбу
ҳолатлар
айнан
қайси
институт
(
айб
,
жазо
ва
жавобгарлик
)
га
таъсир
ўтказиши
тўғрисида
мунозара
вужудга
келади
,
турли
олимларнинг
ушбу
ҳолатларни
«
айбни
енгиллаштирувчи
»
1
, «
жазони
енгиллаштирувчи
»
2
ёки
«
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
»
3
ҳолатлар
сифатида
талқин
этилади
.
Ўша
давр
нуқтаи
назаридан
,
яъни
юқоридаги
Асосларнинг
33-
моддаси
ҳамда
ЎзССРнинг
1960
йилги
жиноят
қонунининг
38-
моддаси
мазмунидан
келиб
чиқадиган
,
бўлсак
,
«
жавобгарликни
енгиллаштирадиган
ҳолатлар
»
тушунчаси
мақсадга
мувофиқ
ҳисобланиб
,
демак
,
қонун
нуқтаи
назаридан
ушбу
ҳолатлар
энг
аввало
жавобгарликка
таъсир
ўтказишга
қаратилади
.
ЎзССР
Жиноят
кодексининг
38-
моддаси
биринчи
қисмида
қуйидаги
жавобгарликни
енгиллаштирадиган
ҳолатлар
ўз
ифодасини
топади
:
1)
айбдор
ўзи
қилган
жиноятнинг
зарарли
оқибатларини
олдини
олиши
ёки
келтирилган
зарарни
ихтиёрий
равишда
тўлаши
,
ёки
етказилган
шикастни
бартараф
қилиши
;
2)
шахсий
ёки
оилавий
ҳаётида
оғир
ҳолатларни
бошдан
кечирган
вақтда
ёки
бошқа
мушкул
аҳволда
жиноят
қилиш
;
3)
қўрқитиш
ёки
мажбурлаш
ёхуд
хизмати
,
моддий
ёки
бошқа
жиҳатлардан
қарамлиги
таъсири
остида
жиноят
қилиш
;
4)
жабрланувчининг
ғайри
қонуний
ҳаракатлари
натижасида
рўй
берган
қаттиқ
руҳий
ҳаяжонланиш
таъсири
остида
жиноят
қилиш
;
5)
гарчи
зарурий
мудофаа
чегарасидан
четга
чиқса
ҳам
,
жамият
учун
хавфли
тажовуздан
ҳимоя
қилиш
вақтида
жиноят
содир
этиш
;
6)
вояга
етмаганлар
томонидан
жиноят
қилиниши
;
7)
ҳомиладор
аёллар
томонидан
жиноят
қилиниши
;
8)
чин
кўнгилдан
пушаймон
қилиш
ёки
айбини
бўйнига
олиб
келиш
.
Жазо
тайинлашда
суд
қонунда
кўрсатилмаган
бошқа
ҳолатларни
ҳам
енгиллаштирувчи
ҳолат
деб
топиши
мумкин
эди
(38-
модда
2-
қисм
)
4
.
Яъни
1959
1
Шаргородский
М
.
Д
.
Вина
и
наказание
в
советском
уголовном
праве
.
М
., 1945. –
С
.13, 20–39;
Курс
советского
уголовного
права
/
Под
ред
.
А
.
А
.
Пионтковского
и
др
.
В
6
томах
.
Том
3.
Часть
общая
.
Наказание
. –
М
.: «
Наука
», 1970. –
С
.136.
2
Кузнецова
Н
.
Ф
.,
Куринов
Б
.
А
.
Отягчающие
и
смягчающие
обстоятельства
,
учитываемые
при
определении
меры
нака
-
зания
//
Применение
наказания
по
советскому
уголовному
праву
.
М
., 1958. –
С
.92–96;
Левицкий
Г
.
А
.
К
вопросу
о
принци
-
пах
применения
наказания
по
советскому
уголовному
праву
//
Советское
государство
и
право
. 1958,
№
4. –
С
.107;
Чечель
Г
.
И
.
Смягчающие
ответственность
обстоятельства
и
их
зна
-
чение
в
индивидуализации
наказания
. –
Саратов
:
СГУ
, 1978.
–
С
.33.
3
Лейкина
Н
.
С
.
Личность
преступника
и
уголовная
ответст
-
венность
.
Л
., 1968. –
С
.107–112;
Кругликов
Л
.
Л
.
Смягчающие
и
отягчающие
обстоятельства
в
советском
уголовном
праве
.
Ярославль
, 1977. –
С
.48–49;
Долиненко
Л
.
А
.
Влияние
смяг
-
чающих
ответственность
обстоятельств
на
индивидуализа
-
цию
наказания
и
на
освобождение
от
уголовной
ответствен
-
ности
с
применением
мер
общественного
или
администра
-
тивного
воздействия
:
Автореф
.
дисс
...
канд
.
юрид
.
наук
.
Томск
, 1980. –
С
.8.
4
Суд
амалиётида
бундай
ҳолатлар
сифатида
шахснинг
биринчи
марта
жиноят
қодир
қилиши
,
айбдор
соғлиғининг
аҳволи
,
оиласида
ягона
боқувчи
эканлиги
,
ёши
,
оилавий
йилги
ЖКда
1926
йилги
ЖКда
мавжуд
бўлмаган
бир
қанча
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
ўз
ифодасини
топди
. 1924
йилги
ССР
Иттифоқи
ва
Иттифоқдош
республикалар
жиноят
қонунлари
Асосий
қоидалари
ҳамда
1958
йилги
ССР
Иттифоқи
ва
Иттифоқдош
республикалар
жиноят
қонунлари
асослари
енгиллаштирувчи
ҳолатларга
фақатгина
содир
этилган
жиноятга
доир
бўлган
ҳолда
ҳам
шахснинг
,
ҳам
ўз
навбатида
қилмишнинг
пасайган
ижтимоий
хавфлилиги
даражасини
тавсифлайдиган
ҳолатларни
киритган
бўлса
5
, 1959
йилда
қабул
қилинган
Ўзбекистон
ССРнинг
Жиноят
кодексида
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
тушунчаси
яна
бир
категорияни
,
яъни
фақатгина
айбдор
шахсининг
ижтимоий
хавфлилигини
тавсифлайдиган
ва
унинг
қилмишида
намоён
бўлмайдиган
ҳолатларни
ҳам
қамраб
олди
.
Бундай
ҳолатларга
1959
йилги
ЖК
38-
моддаси
биринчи
қисмининг
биринчи
ҳамда
саккизинчи
бандларида
назарда
тутилган
ҳолатлар
киради
.
Ушбу
бандларда
акс
этган
ҳолатларнинг
жазога
таъсири
уларнинг
шахс
ижтимоий
хавфлилигини
камайтиришида
ифодаланиб
,
бу
эса
жазо
қўллашнинг
мақсадларига
(
амалдаги
ЎзР
ЖК
42-
модда
2-
қисми
)
нисбатан
енгилроқ
воситалар
орқали
эришилиши
мумкинлигини
кўрсатади
.
Демак
, 1958
йилги
Асосларда
ҳам
, 1959
йилги
жиноят
қонунида
ҳам
«
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
»
атамаси
қўлланилган
.
1994
йилда
мустақил
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексининг
қабул
қилиниши
билан
,
унинг
55-
моддасида
1959
йилги
ЖК
38-
моддасида
акс
этган
барча
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
бир
қатор
янги
ҳолатлар
(
жиноятни
очиш
учун
фаол
ёрдам
бериш
;
охирги
заруратнинг
асосли
чегарасидан
четга
чиқиб
жиноят
содир
этиш
,
ижтимоий
хавфли
қилмишни
содир
этган
шахсни
ушлашда
,
касб
ёки
хўжалик
фаолиятига
боғлиқ
бўлган
асосли
таваккалчиликда
зарар
етказиш
;
жабрланувчининг
ғайриқонуний
ёки
ахлоққа
зид
хулқ
-
атвори
таъсири
остида
жиноят
содир
этиш
)
билан
биргаликда
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
сифатида
ўз
ифодасини
топди
.
Шунингдек
,
1959
йилги
жиноят
қонунидан
фарқли
ўлароқ
, 1994
йилги
жиноят
қонунида
«
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
»
атамаси
ўрнига
«
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
»
атамаси
ўз
аксини
топди
.
Бундан
ташқари
«
жазо
тайинлашнинг
умумий
асослари
»
жиноят
ҳуқуқининг
мустақил
категорияси
сифатида
босқич
-
босқич
вужудга
келган
.
Ушбу
тушунчанинг
1958
йилги
Асосларга
киритилгунига
қадар
адабиётларда
турли
хил
атамалар
қўлланган
бўлиб
,
шу
жумладан
,
профессор
М
.
М
.
Исаев
уларни
«
жазо
тайинлашнинг
принциплари
»
6
,
В
.
Д
.
Меньшагин
«
раҳбарий
асослар
»
7
,
В
.
С
.
Утевский
эса
«
умумий
қоидалар
»
8
атамаларидан
фойдаланган
ҳамда
1959
йилги
ЎзССР
ЖК
37-
моддасида
ўз
аксини
топган
ушбу
институтнинг
моҳиятини
қуйидагича
очиб
берганлар
: 1)
ЖК
Умумий
қисми
кўрсатмаларининг
ҳисобга
олиниши
;
2)
ЖК
Махсус
қисм
моддалари
санкцияларида
белгиланган
жазо
чегараларига
амал
қилиниши
; 3)
аҳволи
,
Иккинчи
жаҳон
уруши
иштирокчиси
эканлиги
,
ногиронлик
,
иш
ҳамда
яшаш
жойидан
ижобий
тавсифноманинг
берилиши
каби
ҳолатлар
ҳисобга
олинган
.
5
Ишенова
Ж
.
С
.
Указ
.
работа
. –
С
.35.
6
Уголовное
право
.
Общая
часть
.
М
., 1948. –
С
.280-281.
7
Советское
уголовное
право
.
Общая
часть
.
М
., 1950. –
С
.275.
8
Уголовное
право
.
Общая
часть
.
М
., 1959.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2012
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
54
жиноят
ижтимоий
хавфлилигининг
ҳисобга
олиниши
; 4)
иш
ҳолатлари
ҳамда
жиноятчи
шахсининг
ҳисобга
олиниши
.
Ўзбекистон
Республикаси
жиноят
қонунчилигида
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг
келиб
чиқиши
ҳамда
ривожланишини
ўрганиб
чиққан
ҳолда
қуйидаги
хулосалар
келиб
чиқади
:
1.
Бухоро
амирлиги
,
Хива
ва
Қўқон
хонликларининг
Россия
империясига
қўшиб
олинишига
қадар
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
алоҳида
институт
тариқасида
мавжуд
бўлмаган
ҳамда
жазо
тайинлашда
асосий
манбалари
Қуръон
,
сунна
,
ижмо
ва
қиёс
саналган
шариат
нормаларига
асосланилган
.
Россия
империяси
таркибига
киргандан
кейин
қатор
норматив
актлар
воситасида
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
жиноят
ҳуқуқининг
алоҳида
институти
сифатида
шакллана
бошлаган
.
Шариат
нормалари
Ўрта
Осиё
ҳудудида
амалга
киритилишидан
(VI-VII
асрлар
)
аввал
эса
енгиллаштирувчи
ҳолатларга
доир
илк
тушунчалар
Авесто
,
Ману
қонунлари
сингари
тарихий
ёдгорликларида
илк
бора
ўз
аксини
топган
.
2.
1917
йилги
октябрь
инқилобидан
сўнг
большевиклар
Туркистон
ўлкасида
жиноят
қонуни
нормаларининг
ривожланишини
амалдаги
шариат
ҳуқуқи
нормаларини
бекор
қилиш
ҳамда
социалистик
давлатнинг
асосий
қоидаларини
татбиқ
этиб
бориш
йўлидан
борган
.
Инқилобдан
сўнг
ҳокимият
вакиллари
бунга
қадар
амал
қилган
ҳуқуқ
нормаларини
бекор
қилишга
ҳаракат
қилган
бўлсалар
-
да
,
совет
ҳокимиятининг
илк
Декретлари
, 1919
йилги
РСФСР
жиноят
ҳуқуқи
бўйича
Асосий
қўлланма
, 1922
ва
1926
йиллардаги
РСФСР
Жиноят
кодекслари
инқилобга
қадар
буржуа
юруспруденцияси
томонидан
ишлаб
чиқилган
кўплаб
ғоя
ва
тушунчаларни
(
шу
жумладан
,
жазони
енгиллаштириш
мезонларини
)
ўзида
акс
эттирган
1
.
3. 1926
ЎзССР
ЖКда
енгилроқ
социал
ҳимоя
чораси
деб
номланган
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
1959
йилги
ЎзССР
ЖКда
алоҳида
нормада
(38-
модда
)
жавобгарликни
енгиллаштирадиган
ҳолатлар
сифатида
мустаҳкамланган
.
Шунингдек
,
жазо
тайинлашда
суд
содир
этилган
жиноятнинг
характери
ва
жамоат
учун
хавфлилик
даражасини
,
айбдорнинг
шахсини
ҳамда
ишнинг
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ва
оғилаштирувчи
ҳолатларини
эътиборга
олиши
лозимлиги
белгиланган
(37-
модда
2-
қисм
).
Яъни
,
совет
жиноят
ҳуқуқи
доирасида
вужудга
келиб
,
Умумий
қисм
нормалари
воситасида
тараққий
этган
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
жазони
индивидуаллаштиришнинг
муҳим
воситаси
сифатида
шаклланди
ва
Махсус
қисм
моддаларида
жиноят
таркибларини
тузишда
2
ҳам
қўлланилди
.
4.
Инқилобдан
аввалги
қонунчиликни
бекор
қилиш
мақсадида
1917
йил
декабрда
қабул
қилинган
инқилобий
трибунал
ҳақидаги
РСФСР
Адлия
наркоматининг
Йўриқномаси
судьянинг
ихтиёри
эркинлигининг
кенглигидан
келиб
чиқиб
,
инқилобий
трибунал
«
ишнинг
ҳолатлари
ва
инқилобий
виждон
1
Магомедов
А
.
А
.
Уголовная
ответственность
и
освобождение
от
нее
:
эволюция
правовых
воззрений
и
современность
.
Дисс
.
…
д
-
ра
.
юрид
.
наук
.
М
., 1998. –
С
.102.
2
Масалан
,
кучли
руҳий
ҳаяжонланиш
ҳолатида
қасддан
одам
ўлдириш
;
зарурий
мудофаа
чегарасидан
четга
чиқиб
,
баданга
енгилроқ
ёки
оғир
шикаст
етказиш
(1959
йилги
ЎзССР
ЖК
82,
90–
м
.)
ва
б
.
амрига
асосланган
ҳолда
»
3
жазо
чорасини
ўрнатишини
назарда
тутган
.
5.
Мамлакатимиз
ҳудудида
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
институтининг
шаклланиш
даврини
шартли
равишда
тўрт
босқичга
ажратиш
мумкин
: 1)
жазони
енгиллаштириш
масаласи
фақатгина
шариат
нормаларига
асосланган
равишда
ҳал
қилинган
давр
(VII
асрдан
бошлаб
1865
йилгача
); 2)
бир
вақтнинг
ўзида
амал
қилиш
доирасига
қараб
ҳам
шариат
,
ҳам
совет
жиноят
ҳуқуқи
нормалари
амал
қилган
давр
(1865
йилдан
бошлаб
1922
йилгача
); 3)
фақатгина
совет
жиноят
ҳуқуқи
нормалари
амал
қилган
давр
(1922
йилдан
1995
йил
1
апрелгача
,
яъни
мустақил
Ўзбекистон
Республикасининг
илк
Жиноят
кодекси
қабул
қилиниб
амалга
киритулганга
қадар
)
4
; 4)
фақатгина
Ўзбекистон
Республикаси
жиноят
қонуни
нормалари
тўлиқ
амалга
киритилган
давр
(1995
йилдан
то
ушбу
кунга
қадар
)
5
.
3
Сборник
документов
по
истории
уголовного
законодательства
СССР
и
РСФСР
: 1917–1925
гг
. /
Под
ред
.
Н
.
Т
.
Полякова
. –
М
., 1953. –
С
.22.
4
Ушбу
босқичда
тадқиқ
қилинаётган
ҳолатларга
нисбатан
қонунчиликда
«
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
»
атамаси
қўлланилган
.
5
Ушбу
илк
бор
«
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
»
атамаси
амалга
киритилди
.
