ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
51
Жазони
ижро
этиш
тизимининг
вазифаси
инсонпарварлик
тамойилларин
амалга
ошириш
,
вояга
етмаган
маҳкум
томонидан
содир
қилинган
жиноятнинг
характерига
қараб
эмас
,
унинг
психологик
таснифига
қараб
йўналтирилган
ҳолда
тарбиявий
ишлар
олиб
борилса
ўз
самарадорлигини
беради
.
1
Бунинг
учун
вояга
етмаган
маҳкумларнинг
ҳуқуқий
мақомини
ташкил
этувчи
халқаро
ҳуқуқий
нормаларни
таҳлил
этиш
ва
таснифлаш
жуда
зарур
,
бу
амалдаги
қонунчилик
концепциялари
асосида
тарбия
колонияларининг
иш
олиб
бориш
даражасини
ошириш
бўйича
янги
тизимларни
ишлаб
чиқиш
учун
,
янги
ғояларни
беради
.
Вояга
етмаганларга
нисбатан
озодликдан
маҳрум
қилиш
шаклидаги
жазоларни
тайинлаш
ва
бу
жазоларни
ижро
этиш
жараёнлари
инсон
ҳуқуқлари
ва
манфаатлари
таъминланган
холда
амалга
оширилиши
лозим
.
Давлатимизда
,
жиноят
ва
жиноят
-
ижроия
қонунчилигининг
мустақил
ривожланиши
бошлангандан
-
оқ
,
давлатимиз
томонидан
ўтказилаётган
ислоҳотларни
таҳлил
қилганимизда
,
вояга
етмаганлар
билан
ишлашда
асосий
йўналиш
шаклланганлиги
аниқланди
.
Шунга
қарамастан
,
жамиятимизда
,
вояга
етмаганларнинг
жиноятчилигининг
олдини
-
олишга
қўлланиладиган
замонавий
профилактиканинг
таъсир
этишин
пасайтирувчи
омиллар
мавжуд
,
булар
,
уларнинг
яшаш
таризи
,
инсонийлик
қадриятларнинг
йўқ
бўлиши
,
ўзларининг
мақсадига
етиш
учун
ижтимоий
томондан
ўринсиз
ҳаракатларни
содир
этишлари
,
ўзларининг
худбин
(
эгоистлик
)
манфаатлари
ва
мақсадларига
етиш
учун
ҳеч
нимадан
қайтмасликлари
бўлиб
ҳисобланади
.
Вояга
етмаганларга
намуна
буладиган
ижтимоий
гуруҳларнинг
камайиб
кетишлари
да
бу
вазиятларни
қўлламоқда
.
Айтиб
ўтилган
салбий
омилларни
бартараф
этиш
учун
вояга
етмаган
маҳкумларга
тарбиявий
-
тузатиш
,
таъсир
этиш
воситаларининг
замонавий
лойҳаларини
ва
вояга
етмаган
маҳкумларни
озодликдан
маҳрум
қилинган
шароитларда
сақлаш
жараёнида
юзага
келадиган
муаммоларни
янгича
илмий
назардан
кўриб
чиқиш
жуда
зарур
,
вояга
етмаган
маҳкумларнинг
жазони
ўташ
шароити
ва
тартибини
ўрганиш
,
озодликдан
маҳрум
этилган
вояга
етмаган
шахснинг
ҳуқуқий
мақомига
таъсир
этиш
механизмини
такомиллаштириш
,
вояга
етмаган
ҳуқуқбузувчининг
жамиятга
қайтишида
озодликдан
маҳрум
этишнинг
ўрни
ва
ролини
аниқлаш
,
жиноят
ва
жиноят
ижроия
қонунчилигининг
вояга
етмаганларга
таъсир
этиш
чораларининг
даражасини
,
жазони
ижро
этиш
муассасаларининг
ходимларининг
малакаларини
ошириш
,
уларнинг
вояга
етмаганлар
билан
ишлаши
учун
педагогик
–
психологик
жиҳатдан
касбий
етуклигини
таъминлаш
бўйича
таклифларни
ишлаб
чиқиш
лозим
.
1
Байдуков
Г
.
П
.
Шамис
А
.
В
.«
Реализация
принципа
социалной
гуманизации
в
процессе
исполнения
и
перевоспитания
осуж
-
денных
.
Личность
преступников
и
индивидульное
воздействие
на
них
»
сборник
науч
.
трудов
,-
М
.1989.-
С
.98
Б
.
Исломов
,
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ЖАЗОНИ
ЕНГИЛЛАШТИРУВЧИ
ҲОЛАТЛАРНИ
ТАСНИФЛАШНИНГ
АЙРИМ
ЖИҲАТЛАРИ
Жиноят
ҳуқуқи
назариясида
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг
қуйидаги
икки
турга
,
ёки
бошқача
қилиб
айтганда
икки
мустақил
институтга
,
яъни
:
1)
жиноят
таркибига
киритилган
ва
қилмишнинг
квалификация
қилинишига
таъсир
ўтказадиган
(
ЖКнинг
Махсус
қисмида
назарда
татилган
)
ҳамда
жиноий
жавобгарликни
дифференциация
қилиш
воситаси
вазифасини
бажарадиган
;
2)
жиноят
таркибига
кирмайдиган
,
жазонинг
турига
таъсир
ўтказадиган
(
ЖКнинг
Умумий
қисмида
назарда
тутилган
)
ҳамда
жазони
индивидуаллаштириш
воситаси
вазифасини
ўтайдиган
ҳолатларга
ажратиш
қабул
қилинган
2
.
М
.
Г
.
Ушакованинг
фикрича
,
юқоридаги
ҳолатлар
икки
алоҳида
гуруҳга
ажратилади
:
1)
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
; 2)
ва
аниқ
жиноят
таркибларининг
квалификациялаш
ҳолатлари
.
Ҳар
бир
гуруҳдаги
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
ЖКнинг
қайси
қисмида
жойлашганига
қараб
,
уларни
шартли
равишда
қуйидагича
номлаш
мумкин
:
а
)
умумий
(
жазони
индивидуаллаштириш
воситаси
вазифасини
ўтайдиган
)
ҳамда
б
)
махсус
(
жиноий
жавобгарликни
дифференциация
қилиш
воситаси
вазифасини
бажарадиган
)
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
.
ЖК
Умумий
қисмида
ўз
ифодасини
топган
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
–
суд
томонидан
жазони
индивидуаллаштириш
воситалари
категориясидаги
ҳолатларни
ташкил
этса
,
квалификациялаш
ҳолатларга
айбланувчининг
фаолияти
,
унинг
ушбу
фаолияти
билан
боғлиқ
тарзда
шахсини
тавсифловчи
ҳолатлар
киради
3
.
Умумий
қисмдаги
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
аниқ
бир
жиноят
таркибининг
белгиси
саналмасдан
,
жиноятнинг
ва
жиноятчи
шахсининг
ижтимоий
хавфлилигини
аниқ
даражасини
белгиланишига
ва
ўз
навбатида
,
у
ёки
бу
турдаги
жиноят
учун
назарда
тутилган
санкция
доирасидаги
жазонинг
тури
ва
миқдорига
таъсир
ўтказади
4
.
Махсус
қисмда
назарда
тутилган
жазони
енгиллаштувчи
ҳолатлар
эса
,
аниқ
бир
жиноят
таркибининг
зарурий
белгиси
саналганлиги
боис
,
бошқа
бир
вазифани
ўтайди
,
яъни
бошқа
ҳолатлар
билан
биргаликда
жиноятнинг
сифат
тавсифини
ташкил
қилади
,
жиноят
таркибининг
бир
тури
тузилишига
ва
ўз
навбатида
жиноят
таркибининг
2
Долиненко
Л
.
А
.
Влияние
смягчающих
ответственность
об
-
стоятельств
на
индивидуализацию
наказания
и
на
освобожде
-
ние
от
уголовной
ответственности
с
применением
мер
общест
-
венного
или
административного
воздействия
:
Дисс
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. -
Томск
, 1980. -
С
.15;
Карпец
И
.
И
.
Отягчающие
и
смягчающие
обстоятельства
в
уголовном
праве
. -
М
., 1959. -
С
.25;
Красиков
Ю
.
А
.
Назначение
наказания
:
обусловленность
и
критерии
индивидуализации
. -
М
, 1991.-
С
.13-14;
Ушакова
М
.
Г
.
Смягчающие
наказание
обстоятельства
в
уголовном
праве
России
:
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
Москва
, 2002. -
С
.19,34.
3
Ушакова
М
.
Г
.
Смягчающие
наказание
обстоятельства
в
уголовном
праве
России
:
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
Москва
,
2002. -
С
.19-20.
4
Красиков
Ю
.
А
.
Назначение
наказания
:
обусловленность
и
критерии
индивидуализации
. -
М
, 1991.-
С
.12.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
52
махсус
белгисига
айланиб
,
бошқа
бир
санкциянинг
белгиланишига
олиб
келади
1
.
Шунингдек
,
назарияда
илгари
сурилган
ёндашувлар
асосида
2
,
айрим
олимлар
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
орасидан
:
а
)
жиноят
содир
этилишида
намоён
бўладиган
(
ЖК
55-
м
. 1-
қ
. “
в
”, “
г
”, “
д
”,
“
е
”, “
и
”
бандлари
);
б
)
жиноят
содир
этилишида
намоён
бўлмаган
,
бироқ
у
билан
боғлиқ
бўлган
(
ЖК
55-
м
. 1-
қ
.
“
а
”, “
б
”
бандлари
);
в
)
жиноят
билан
боғлиқ
бўлмаган
,
аммо
шахснинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
тавсифловчи
(
ЖК
55-
м
. 1-
қ
. “
ж
”, “
з
”
бандлари
);
г
)
шахснинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасида
акс
этмайдиган
,
аммо
айбланувчини
тавсифлайдиган
(
ЖК
55-
м
. 1-
қ
. “
в
”
банди
)
ҳолатларни
ажратиб
кўрсатиш
ҳам
мумкин
.
Жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
таҳлил
қилаётганда
кўпчилик
олимлар
уларни
жазони
индивидуаллаштириш
воситаси
сифатида
кўриб
чиқадилар
.
Аммо
,
М
.
Г
.
Ушакованинг
тўғри
таъкидлаганидек
,
бундай
бошқа
бир
жиҳатни
ҳам
,
яъни
ишда
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
мавжуд
бўлган
тақдирда
содир
қилинган
жиноят
ва
(
ёки
)
жиноятчи
шахсининг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
камайтириш
механизмини
ҳам
очиб
бериш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
3
.
Ушбу
механизмнинг
англаниши
ҳам
қонунчилик
техникаси
,
ҳам
суд
амалиёти
учун
аҳамият
касб
этади
.
Ҳуқуқ
ижодкорлиги
жараёнида
ушбу
механизмнинг
англаниши
алоҳида
ҳолатларни
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
доирасига
асоссиз
равишда
киритиш
ҳолларининг
олдини
олиш
учун
зарур
4
.
Суд
амалиётида
эса
,
ушбу
механизмнинг
тўғри
тушунилиши
суд
томонидан
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
ҳисобга
олган
ҳолда
жазо
тайинланишида
йўл
қўйиладиган
хатоларнинг
олдини
олишга
кўмаклашади
.
Сабаби
,
ЖК
55-
м
.
да
белгиланган
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
рўйхати
қатъий
саналмасдан
,
суд
бошқа
ҳолатларни
ҳам
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолат
сифатида
ҳисобга
олишга
ҳақли
.
Ушбу
жиҳатни
очиб
бериш
учун
эса
,
биринчи
навбатда
,
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
таснифлаб
олиш
мақсадга
мувофиқ
бўлар
эди
.
Шунингдек
,
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
таснифлаш
зарурияти
уларнинг
тизимлаштирилиши
,
тартибга
келтирилиши
,
ҳар
бир
алоҳида
ҳолатнинг
функцияларини
аниқланиши
билан
белгиланади
.
Шу
сабабдан
,
ушбу
масалани
батафсил
кўриб
чиқмоқ
лозим
.
Бунда
тасниф
учун
асос
сифатида
таснифланаётган
объектнинг
энг
муҳим
хусусиятларини
акс
эттиришга
кўмаклашадиган
белгиси
олиниши
керак
5
.
Жиноят
қонунида
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг
таснифи
келтирилмаганлиги
боис
,
назарияда
уларни
таснифлашнинг
турли
вариантлари
таклиф
қилинсада
,
уларнинг
ҳар
бир
ўз
ижобий
тарафлари
билан
бир
қаторда
камчиликлардан
ҳам
холи
эмас
.
Шу
жумладан
,
назарияда
кенг
тарқалган
ёндашувга
мувофиқ
,
айрим
муаллифлар
1
Ушакова
М
.
Г
.
Там
же
.
С
.25.
2
Ушакова
М
.
Г
.
Там
же
.
С
.60.
3
Ушакова
М
.
Г
.
Там
же
. -
С
.61.
4
Кругликов
Л
.
Л
.
Правовые
средства
обеспечения
справедли
-
вости
наказания
в
процессе
его
индивидуализации
:
Дисс
. ...
докт
.
юрид
.
наук
. -
Ярославль
, 1985. -
С
.169.
5
Савенков
А
.
В
.
Принцип
индивидуализации
при
назначении
наказания
:
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
Санкт
-
Петербург
, 2004.
-
С
.58.
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
жиноят
таркибининг
тўрттала
элементи
бўйича
таснифлайдилар
,
яъни
уларнинг
фикрича
,
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
жиноий
қилмишнинг
объектига
,
объектив
томонига
,
субъекти
ва
субъектив
томонига
тааллуқли
бўлиши
мумкин
.
Аммо
улар
,
жумладан
И
.
И
.
Карпец
ҳам
,
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
таснифлар
экан
,
қайси
оғирлаштиувчи
ҳолатлар
жиноятнинг
объектига
тааллуқли
эканлигини
кўрсатиб
берган
бўлса
-
да
,
айнан
қайси
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
объектга
доирлигини
кўрсатмаган
6
.
Ушбу
тасниф
кўплаб
танқидларга
учраган
.
Жумладан
,
Г
.
Л
.
Кригер
–
“
енгиллаштирувчи
ва
оғирлаштирувчи
ҳолатларни
жиноят
таркибини
алоҳида
элементлари
бўйича
гуруҳларга
ажратишга
қаратилган
уринишлар
ушбу
ҳолатларнинг
мазмуни
ҳамда
маъносини
англанишига
кўмак
бермайди
”, -
деб
таъкидлайди
7
.
Бундан
ташқари
,
О
.
А
.
Мясниковнинг
фикрича
, “
енгиллаштирувчи
ва
оғирлаштирувчи
ҳолатларнинг
кўпчилиги
ҳам
қилмишга
,
ҳам
айбдорнинг
шахси
ва
жиноят
субъектив
томонига
таалуқли
бўлади
”
8
.
А
.
В
.
Савенков
ушбу
муаллифларнинг
танқидий
фикрларини
қўллаб
-
қувватлар
экан
, “...
РФ
ЖК
61-
м
.
да
назарда
тутилган
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
жиноят
таркиби
чегараларидан
ташқарида
жойлашган
.
Шу
муносабат
билан
,
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
жиноят
таркиби
элементларидан
келиб
чиққан
ҳолда
таснифлаш
методологик
жиҳатдан
нотўғридир
...”
9
,
-
деб
таъкидлайди
.
Юқоридаги
таснифни
танқид
қилар
экан
,
Н
.
Ф
.
Кузнецова
ва
Б
.
А
.
Куринов
объектга
тааллуқли
бўлган
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
мавжуд
эмас
,
деб
таъкидлаган
ҳолда
,
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
икки
гуруҳга
ажратадилар
:
-
содир
қилинган
ижтимоий
хавфли
қилмишга
доир
бўлган
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
;
-
жиноятчининг
шахсини
тавсифлайдиган
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
10
.
Шунга
ўхшаш
таснифни
Н
.
С
.
Лейкина
ва
Ю
.
Б
.
Мельникова
ҳам
келтириб
ўтади
11
.
Ю
.
А
.
Красиков
ҳам
ушбу
таснифни
маъқуллаб
,
айни
пайтда
,
айрим
ҳолатларни
бирданига
иккала
гуруҳга
ҳам
киритиш
мумкинлигини
,
сабаби
уларнинг
жиноят
ва
жиноятчининг
шахси
билан
боғлиқ
эканлигидалигини
кўрсатиб
ўтади
12
.
6
Меньшагин
В
.
Д
.
К
вопросу
об
определении
наказания
по
совет
-
скому
уголовному
праву
//
Ученые
записки
ВИЮН
.
Вып
.1.-
М
.,
1940. -
С
.43;
Карпец
И
.
И
.
Индивидуализация
наказания
в
советском
уголовном
праве
. -
М
., 1961. -
С
.38;
Советское
уголовное
право
,
Общая
часть
. -
М
., 1974. -
С
.317.
7
Курс
советского
уголовного
права
/
Под
ред
.
А
.
А
.
Пионтковского
и
др
.
М
., 1970.
Т
.3. –
С
.138.
8
Мясников
О
.
А
.
Смягчающие
и
отягчающие
наказание
об
-
стоятельства
в
российском
уголовном
праве
:
Дис
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. –
Москва
, 2001. -
С
.33.
9
Савенков
А
.
В
.
Там
же
.
С
.59.
10
Кузнецова
Н
.
Ф
.,
Куринов
Б
.
А
.
Отягчающие
и
смягчающие
обстоятельства
,
учитываемые
при
определении
меры
нака
-
зания
. -
М
., 1958. -
С
.99.
11
Шунга
ўхшаш
таснифни
Н
.
С
.
Лейкина
ва
Ю
.
Б
.
Мельникова
ҳам
келтириб
ўтади
. - /
Лейкина
Н
.
С
.
Личность
преступника
и
уголовная
ответственность
.
-
Л
.,
1968.
-
С
.102-107;
Мельникова
Ю
.
Б
.
Индивидуализация
наказания
с
учетом
обстоятельств
,
характеризующих
личность
//
Советская
юс
-
тиция
. 1969.
№
5. –
С
.11.
12
Красиков
Ю
.
А
.
Назначение
наказания
:
обусловленность
и
критерии
индивидуализации
. -
М
, 1991. -
С
.16.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
53
Юқоридаги
таснифга
нисбатан
ўз
эътирозини
билдирар
экан
,
Л
.
А
.
Долиненко
– “
Бундай
тасниф
ҳам
шартлидир
,
чунки
кўпчилик
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
бир
вақтнинг
ўзида
ҳам
жиноятни
,
ҳам
айбдорнинг
шахсини
тавсифлайди
”,
деб
таъкидласа
-
да
,
ўзининг
қуйидаги
таснифини
таклиф
қилишда
юқоридаги
ўзи
билдирган
қўшимчадан
фойдаланмайди
:
-
айбдорнинг
шахсини
тавсифлайдиган
;
-
жиноят
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
тавсифлайдиган
(
ушбу
гуруҳ
ўз
ичига
қуйидаги
икки
кичик
гуруҳларни
қамраб
олади
:
жиноятнинг
объектив
ҳамда
субъектив
хусусиятларини
тавсифлайдиган
)
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
1
.
Г
.
З
.
Анашкин
эса
,
юридик
ва
суд
амалиётида
жавобгарликни
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
:
-
содир
этилган
жиноятнинг
объектив
ҳамда
субъектив
белгиларига
тааллуқли
бўлган
;
-
айбдорнинг
шахсини
тавсифлайдиган
ҳолатларга
ажратиш
қабул
қилинган
,
деб
ҳисоблаган
2
.
М
.
М
.
Бабаев
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
воятга
етмаганлар
томонидан
жиноят
содир
этилишига
олиб
келадиган
сабаб
ва
шарт
-
шароитлар
нуқтаи
назаридан
таҳлил
қилиш
орқали
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
уч
гуруҳга
ажратади
:
1)
содир
этилган
ижтимоий
хавфли
қилмишнинг
объектив
ҳамда
субъектив
хусусиятларига
тааллуқли
бўлган
ҳолатлар
;
2)
субъектнинг
шахсига
доир
бўлган
ҳолатлар
;
3)
ушбу
жиноий
фаоллик
билан
боғлиқ
бўлган
сабаб
ва
шарт
-
шароитларга
тааллуқли
ҳолатлар
3
.
Аммо
ушбу
тасниф
жиноят
ҳуқуқи
назариясида
қўллаб
-
қувватланмади
4
.
Г
.
И
.
Чечель
эса
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
бошқачароқ
кўринишда
уч
гуруҳга
ажратишни
таклиф
қилади
:
-
жиноий
тажовузнинг
объектив
сифатларига
;
-
содир
қилинган
жиноятнинг
субъектив
сифатларига
;
-
жиноят
субъектининг
тавсифига
доир
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
5
.
В
.
И
.
Ткаченко
,
кейинчалик
М
.
А
.
Скрябин
ҳам
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
уч
гуруҳга
ажратиш
ғоясини
қўллаб
-
қувватлаб
,
ўзининг
қуйидаги
таснифини
таклиф
этади
:
-
фақатгина
жиноятни
тавсифлайдиган
ҳолатлар
;
-
фақатгина
айбдорнинг
шахсини
тавсифлайдиган
ҳолатлар
;
-
ҳам
айбдорнинг
шахсини
,
ҳам
жиноятни
тавсифлайдиган
ҳолатлар
6
.
1
Долиненко
Л
.
А
.
Влияние
смягчающих
ответственность
об
-
стоятельств
на
индивидуализацию
наказания
и
на
освобожде
-
ние
от
уголовной
ответственности
с
применением
мер
общест
-
венного
или
административного
воздействия
:
Дисс
. ...
канд
.
юрид
.
наук
. -
Томск
, 1980. -
С
.30,32.
2
Анашкин
Г
.
Обстоятельства
,
смягчающие
и
отягчающие
ответственность
//
Советская
юстиция
. - 1980. -
№
16. -
С
.22.
3
Бабаев
М
.
М
.
Индивидуализация
наказания
несовершенно
-
летних
. -
М
., 1963. -
С
.21.
4
Қаранг
:
Ушакова
М
.
Г
.
Там
же
. -
С
.63.
5
Чечель
Г
.
И
.
Смягчающие
ответственность
обстоятельства
и
их
значение
в
индивидуализации
наказания
. -
Саратов
, 1978. -
С
.9.
6
Ткаченко
В
.
И
.
Общие
начала
назначения
наказания
:
Учебное
пособие
. -
М
., 1984. -
С
.20-21;
Скрябин
М
.
А
.
Общие
начала
назначения
наказания
и
их
применение
к
несовершеннолетним
. -
Казань
, 1988. -
С
.76-77.
Ушбу
таснифнинг
камчилигига
фақатгина
жиноятни
тавсифловчи
ҳолатларнинг
амалда
деярли
мавжуд
эмаслиги
,
ушбу
ҳолатлар
у
ёки
бу
кўринишда
айбдорнинг
шахсини
ҳам
тавсифлашини
киритиш
мумкин
7
.
М
.
Г
.
Ушакованинг
фикрича
,
юқоридаги
таснифлардан
ҳеч
бири
амалий
аҳамиятга
эга
эмас
.
Алоҳида
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
у
ёки
бу
тасниф
гуруҳига
киритиш
шартли
саналади
,
чунки
уларнинг
кўпчилиги
бир
вақтнинг
ўзида
содир
этилган
жиноятнинг
ҳам
объектив
,
ҳам
субъектив
сифатларини
,
шунингдек
айбдорнинг
шахсини
ҳам
тавсифлайди
.
Бундан
ташқари
,
енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг
рўйхати
очиқ
ҳисобланиб
,
суд
қонунда
кўрсатилмаган
ҳар
қандай
ҳолатни
енгиллаштирувчи
деб
топишга
ҳақли
.
Шу
сабабдан
,
бирор
-
бир
илмий
асосланган
,
амалий
аҳамият
касб
этадиган
тасниф
учун
ягона
мезонни
топиш
жуда
қийин
.
Шунинг
учун
,
жазони
индивидуаллаштиришда
асосий
вазифа
аниқ
бир
ишнинг
у
ёки
бу
ҳолатини
адабиётларда
таклиф
қилинаётган
тасниф
белгисига
киритишдан
эмас
,
балки
содир
этилган
жиноятдаги
ўзаро
чамбарчас
боғлиқ
бўлган
ҳолатлар
комплексини
ҳисобга
олишдан
иборат
.
Шунингдек
,
унинг
нуқтаи
назарича
,
бу
борада
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
жазо
таъсир
ўтказиш
кучига
кўра
қуйидаги
тарзда
таснифлаш
ягона
истисно
саналади
:
-
асосий
(
бир
типдаги
)
8
;
-
алоҳида
енгиллаштирувчи
9
;
-
истисноли
10
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
11
.
Юқоридаги
таснифни
мамлакатимиз
жиноят
қонунига
нисбатан
тўлиқ
қўллаб
бўлмайди
.
Шу
жумладан
,
алоҳида
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
деганда
,
муаллиф
- “De facto
РФ
ЖК
61-
м
. 1-
қ
.
нинг
“
и
”
(
ушбу
банд
қисман
ЎзР
ЖК
55-
м
. 1-
қ
. “
а
”
бандига
мазмунан
мос
келади
)
ва
“
к
” (
ушбу
банд
қисман
ЎзР
ЖК
55-
м
. 1-
қ
. “
б
”
бандига
мазмунан
мос
келади
)
бандларида
мустаҳкамланган
ҳолатлар
таалуққлидир
,
сабаби
РФ
ЖКнинг
62-
моддасида
(
Жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
мавжуд
бўлган
ҳолда
жазо
тайинланиши
)
ушбу
ҳолатлар
мавжуд
бўлмаган
ҳамда
оғирлаштирувчи
ҳолатлар
мважуд
бўлмаган
ҳолатда
жазо
миқдорини
камайтиришга
доир
махсус
қоидалар
назарда
тутилган
”
12
, -
деб
таъкидлайди
1
.
7
Савенков
А
.
В
.
Там
же
. -
С
.60.
8
Ушбу
таснифга
кўра
ушбу
гуруҳга
ЎзР
ЖК
55-
м
. 1-
қ
. “
в
”, “
г
”,
“
е
”, “
ж
”, “
з
”, “
и
”
бандларини
киритиш
мумкин
.
9
ЎзР
ЖК
55-
м
. 1-
қ
. “
а
”
ва
“
б
”
бандларини
киритиш
мумкин
.
10
Ёки
бошқачароқ
қилиб
айтганда
содир
этилган
қилмиш
хусусиятларини
ифодаловчи
ёхуд
жиноятнинг
ижтимоий
хавфлилик
даражасини
жиддий
камайтирувчи
ҳолатларга
ЎзР
ЖК
57-
моддасида
назарда
тутилган
ҳолатлар
киритилади
.
11
Ушакова
М
.
Г
.
Там
же
. -
С
.64-65.
12
РФ
ЖКнинг
62-
м
. 1-
қ
.
га
мувофиқ
,
ишда
айнан
РВ
ЖК
61-
м
.
1.
қ
.
“
и
”
ва
(
ёки
)
“
к
”
бандларида
назарда
тутилган
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
мавжуд
бўлган
ва
оғирлаштирувчи
ҳолатлар
мважуд
бўлмаган
тақдирда
,
тайинланадиган
жазонинг
миқдори
ушбу
жиноят
учун
Махсус
қисм
моддасининг
санкциясида
назарда
тутилган
энг
оғир
жазо
чорасини
энг
кўп
муддати
ёки
миқдорининг
учдан
икки
қисмидан
ошмаслиги
лозим
. 2010
йил
18
майда
қабул
қилинган
Қонунга
мувофиқ
,
ЎзРнинг
ЖКга
ҳам
мазмунан
шундай
маънога
эга
бўлган
57
1
-
модда
(
Айбдор
ўз
қилмишига
чин
кўнгилдан
пушаймон
бўлганида
жазо
тайинлаш
)
киритилиб
,
унга
кўра
,
ушбу
Кодекс
55-
моддаси
биринчи
қисмининг
«
а
»
ва
«
б
»
бандларида
назарда
тутилган
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
мавжуд
бўлган
ва
ушбу
Кодекс
56-
моддасининг
биринчи
қисмида
назарда
тутилган
жазони
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
54
Л
.
Л
.
Кругликовнинг
фикрича
,
барча
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
икки
гуруҳга
ажратиш
мумкин
:
а
)
бир
вақтнинг
ўзида
ҳам
жиноятни
,
ҳам
айбдорнинг
шахсини
тавсифлайдиган
;
б
)
фақатгина
шахсни
тавсифлайдиган
ҳолатлар
.
Жазога
таъсир
ўтказиш
бўйича
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
бир
хилдаги
аҳамият
касб
этмайди
.
Жазо
тайинлашда
биринчи
гуруғ
ҳолатларига
устунлик
берилиши
лозим
.
У
биринчи
бўлиб
,
барча
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
жазонинг
муддати
ҳамда
миқдорига
таъсир
ўтказиш
даражасига
кўра
ажратиб
чиққан
.
Шунингдек
,
Л
.
Л
.
Кругликов
фақатгина
шахсни
тавсифлочи
ҳолатларнинг
икки
турини
ажратиб
кўрсатади
:
биринчи
гуруҳга
айбдор
ижтимоий
хавфлилиги
даражасининг
ўзгариши
ҳақида
гувоҳлик
берувчи
ҳолатлар
киради
(
масалан
,
чин
кўнгилдан
пушаймон
бўлиш
,
етказилган
зарарни
ихтиёрий
равишда
бартараф
қилиш
,
аввалдан
беайб
шахсни
ноҳақ
айблаш
);
иккинчи
гуруҳга
эса
,
суд
томонидан
ушбу
ҳолатларнинг
жиноят
шахсининг
хавфлилигига
таъсири
билан
боғлиқ
ҳолда
эмас
,
фақатгина
инсонпарварлик
туфайли
ҳисобга
олинадиган
ҳолатлар
(
масалан
,
ҳомиладорлик
ҳолати
,
ногиронлик
,
қарамоғида
боқимандаларнинг
борлиги
)
киради
2
.
Жиноят
ҳуқуқи
назариясидаги
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатларни
таснифлаш
масаласига
доир
фикр
-
мулоҳазалар
ва
таклифлар
юқоридагилар
билан
чекланиб
қолмайди
.
Навбатдаги
мақоламизда
,
биз
ушбу
масалани
янада
тўлиқроқ
кўриб
чиқишга
ҳамда
якуний
хулоса
тариқасида
жазони
енгиллаштирувчи
ҳолатларнинг
таснифига
доир
ўз
таклифимизни
билдириб
,
илмий
асослаб
беришга
ҳаракат
қиламиз
.
оғирлаштирувчи
ҳолатлар
мавжуд
бўлмаган
тақдирда
жазо
муддати
ёки
миқдори
ушбу
Кодекс
Махсус
қисмининг
тегишли
моддасида
назарда
тутилган
энг
кўп
жазонинг
учдан
икки
қисмидан
ошмаслиги
керак
.
Мазкур
қоида
жавобгарликни
оғирлаштирадиган
ҳолатларда
қасддан
одам
ўлдириш
(97-
модданинг
иккинчи
қисми
)
ва
терроризм
(155-
модданинг
учинчи
қисми
)
билан
боғлиқ
жиноятларни
содир
этган
шахсларга
татбиқ
этилмайди
».
1
Ушакова
М
.
Г
.
Там
же
. -
С
.65.
2
Кругликов
Л
.
Л
.
Смягчающие
и
отягчающие
ответственность
обстоятельства
в
уголовном
праве
(
Вопросы
теории
).
Воронеж
, 1985. -
С
.113-115.
А
.
А
.
Хуррамов
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ХАЛҚАРО
ХУСУСИЙ
ҲУҚУҚНИНГ
АСОСИЙ
СУБЪЕКТИ
СИФАТИДА
ДАВЛАТНИНГ
ҲУҚУҚИЙ
МАҚОМИ
Сўнгги
йилларда
давлатнинг
халқаро
савдо
муносабатларидаги
иштироки
янги
шаклларга
эга
бўлди
ва
сифат
босқичига
кўтарилди
.
Таъкидлаш
лозимки
,
давлат
бугунги
кунда
жаҳон
товар
,
молия
ва
фонд
бозорларида
иштирок
этувчи
асосий
субъектлардан
бири
ҳисобланади
,
миллий
иқтисодий
тизимни
ривожлантириш
мақсадида
халқаро
молия
институтлари
,
чет
эл
давлати
компаниялари
билан
турли
мазмундаги
шартномавий
муносабатларга
киришади
.
Бир
сўз
билан
айтганда
,
давлат
чет
эл
элементи
билан
мураккаблашган
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларнинг
ўзига
хос
субъекти
ҳисобланади
.
Маълумки
,
хусусий
-
ҳуқуқий
муносабатларнинг
асосий
тамойилларидан
бири
бўлиб
иштирокчиларнинг
тенг
ҳуқуқлилиги
ҳисобланади
.
Лекин
давлат
халқаро
кўламдаги
хусусий
муносабатларда
субъект
сифатида
иштирок
этиш
жараёнида
ҳам
халқаро
оммавий
ҳуқуқ
субъекти
сифатида
унга
хос
бўлган
сифатлардан
маҳрум
бўлмайди
.
Ҳуқуқшунос
олим
Б
.
Б
.
Самарходжаев
таъкидлаб
ўтганидек
,
“
давлат
чет
эл
фуқаролари
билан
мураккаблашган
фуқаролик
-
ҳуқуқий
муносабатларда
иштирок
этиб
суверен
ҳокимиятга
хос
хусусиятларини
сақлаб
қолади
,
яъни
мустақиллигини
сақлаб
қолади
ҳамда
бошқа
давлат
ва
унинг
органларига
бўйсинмайди
”
3
.
С
.
Н
.
Лебедевнинг
ёзишича
, “
давлат
ҳар
қандай
муносабатларда
суверен
ҳокимият
эгаси
сифатида
иштирок
этади
,
бундан
бошқача
ҳам
бўлаолмайди
”.
4
Суверенитет
деганда
,
давлатнинг
ўз
ҳудудида
олийлиги
ва
унинг
халқаро
муносабатларда
мустақиллиги
тушунилади
.
Давлат
халқаро
муносабатларга
суверен
тузилма
сифатида
киришади
.
Ҳар
қандай
давлатнинг
суверенитетини
ҳурмат
қилиш
,
барча
давлатларнинг
суверен
тенглигини
тан
олиш
халқаро
ҳуқуқнинг
асосий
принципларидан
ҳисобланади
.
Л
.
А
.
Камаровский
ва
В
.
А
.
Ульяницкийлар
суверенитетнинг
асосий
жиҳатлари
сифатида
қуйидагиларни
кўрсатиб
ўтади
:
а
)
ҳар
бир
давлат
сиёсий
шаклини
мустақил
танлаши
ҳуқуқи
;
б
)
ички
муносабатларни
тартибга
солиш
мақсадида
қонунларни
қабул
қилиш
ҳуқуқи
;
в
)
бошқа
давлатлар
билан
алоқаларга
киришиш
ҳуқуқи
5
.
Т
.
М
.
Яблочков
“
Ҳар
бир
давлат
суверен
ҳокимиятни
ўзининг
ҳудудида
амалга
оширишини
”
таъкидлаб
ўтади
.
6
М
.
М
.
Богуславскийнинг
фикрича
, “
давлат
ҳар
доим
ҳам
ҳокимиятнинг
ягона
субъекти
бўлган
,
лекин
3
Самарходжаев
Б
.
Б
.
Участие
государства
в
гражданско
-
правовых
отношениях
с
иностранным
элементом
//
Обзор
законадательства
Узбекистана
. –
Ташкент
, 2006.
С
. 5.
4
Лебедев
С
.
Н
.
О
современной
буржуазной
практике
в
области
иммунитета
государства
от
инастранной
юрисдикции
//
Сов
.
ежегодник
международного
права
.
М
., 1961.
С
. 295.
5
Камаровский
Л
.
А
.,
Ульяницкий
В
.
А
.
Международное
право
.
М
., 1908.
С
. 35-38.
6
Яблочков
Т
.
М
.
Курс
международного
процессуального
права
.
Яролавль
, 1909.
С
. 4.
