ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
71
Кроме
того
,
государство
,
существуя
на
средства
граждан
-
налогоплательщиков
,
и
монополизировав
деятельность
в
сфере
правосудия
и
охраны
общест
-
венного
порядка
.
Тем
самым
взяло
на
себя
обязатель
-
ства
по
обеспечению
безопасности
граждан
и
,
следо
-
вательно
,
несет
ответственность
за
их
выполнение
.
Поскольку
государство
взяло
на
себя
заботу
о
под
-
держании
правопорядка
и
обеспечении
безопасности
всех
и
каждого
члена
общества
,
оно
исключило
воз
-
можность
личной
мести
со
стороны
потерпевшего
,
справедливо
считая
задачу
розыска
и
наказания
ви
-
новного
своею
собственной
задачей
.
Из
этого
следует
,
что
устранение
последствий
преступления
,
в
том
чис
-
ле
путем
возмещения
причиненного
вреда
,
тоже
должно
стать
задачей
государства
,
коль
скоро
его
ор
-
ганы
оказались
не
в
состоянии
предотвратить
престу
-
пление
.
Поэтому
принятие
государством
обязанности
ком
-
пенсировать
потерпевшим
ущерб
,
причиненный
пре
-
ступлением
,
позволило
бы
в
значительной
мере
повы
-
сить
эффективность
возмещения
вреда
,
т
.
к
.
возмож
-
ности
государства
в
этом
отношении
несоизмеримы
с
возможностями
отдельной
личности
(
правонарушите
-
ля
).
Потерпевшему
не
будет
легче
оттого
.
Что
ущерб
будет
возмещаться
малыми
долями
и
на
протяжении
длительного
времени
,
т
.
к
.
он
нуждается
в
быстрой
и
незамедлительной
компенсации
,
а
это
порой
для
него
является
жизненно
необходимым
.
В
связи
с
чем
реально
разработанный
и
действен
-
ный
правовой
механизм
возмещения
вреда
потерпев
-
шему
от
преступных
посягательств
позволит
в
конеч
-
ном
итоге
наиболее
эффективно
восстанавливать
на
-
рушенные
права
последнего
.
Н
.
Салаев
ТДЮИ
ўқитувчиси
ЖК
285
МОДДАСИ
ОБЪЕКТИВ
ТОМОНИДАГИ
АЙРИМ
МАСАЛАЛАРНИ
ТУШУНИШНИНГ
ЖИНОЯТ
-
ҲУҚУҚИЙ
МУАММОЛАРИ
285-
модда
биринчи
қисми
диспозициясини
таҳлил
қилар
эканмиз
,
бир
муаммога
дуч
келамиз
.
Хусусан
,
унда
“
соғлиқнинг
бузилишига
сабаб
бўлган
баданга
енгил
шикаст
етказиш
ёки
ўртача
оғир
шикаст
етказиш
”
жумласи
қўлланилган
.
Бу
ўринда
“
соғлиқнинг
бузилишига
сабаб
бўлган
баданга
енгил
шикаст
етказиш
”
жумласи
Жиноят
кодекси
109-
моддаси
қоидаларидан
келиб
чиққан
ҳолда
тўғри
қўлланилган
.
Аммо
ушбу
жумладан
сўнг
“
ёки
ўртача
оғир
шикаст
етказиш
”
дейилган
.
Бу
ўз
-
ўзидан
ўртача
оғир
шикаст
етказиш
соғлиқнинг
бузилишига
сабаб
бўлса
,
деган
маънони
англатади
.
Ҳолбуки
Жиноят
кодекси
105-
моддасида
ўртача
оғир
шикаст
етказиш
соғлиқнинг
бузилишига
сабаб
бўлиши
ҳақида
ҳеч
нарса
дейилмаган
.
Бундан
ташқари
Жиноят
кодекси
285-
моддаси
биринчи
қисмидаги
мазкур
жумланинг
ўзбек
тилидаги
таҳрири
унинг
рус
тилидаги
таҳрири
билан
бир
хил
эмас
.
Унинг
рус
тилидаги
таҳририда
“
причинении
легкого
телесного
повреждения
с
расстройством
здоровья
или
средней
тяжести
телесного
повреждения
”
дейилган
.
Бизнингча
,
модданинг
рус
тилидаги
таҳрири
тўғри
ҳамда
аниқ
баён
этилган
.
Шу
сабабли
,
юқоридаги
тушунмовчиликни
бартараф
этиш
ва
қонуннинг
ўзбек
ҳамда
рус
тилларидаги
таҳририни
бирхиллаштириш
мақсадида
285-
модданинг
биринчи
қисмига
“
соғлиқнинг
бузилишига
сабаб
бўлган
баданга
енгил
шикаст
етказиш
ёки
”
сўзларидан
сўнг
“
баданга
”
деган
сўзни
қўшиш
лозим
.
Модданинг
тўлиқ
таҳрирдаги
матнини
диссертациямизнинг
хулоса
қисмида
баён
этамиз
.
Уставга
зид
зўравонлик
ҳаракатлари
жабрланувчининг
соғлиғига
ҳар
хил
оғирликдаги
шикаст
етказиш
билан
боғлиқ
бўлиб
,
мустақил
жиноятлар
таркибини
вужудга
келтирса
,
қилмиш
жиноятлар
мажмуи
бўйича
квалификация
қилиниши
лозим
.
Қонунга
хилоф
равишда
озодликдан
маҳрум
қилиш
жисмоний
ёки
руҳий
зўрлик
ишлатиш
йўли
билан
амалга
оширилади
(
жабрланувчини
боғлаш
,
уйқу
дори
бериш
,
унинг
ихтиёрига
хилоф
равишда
муайян
жойда
сақлаб
туриш
,
алдов
йўли
билан
шахсни
у
киришни
хоҳламайдиган
хонадонга
олиб
кириб
сақлаш
ва
ҳоказолар
).
Маълумки
, “
зўрламоқ
зўрлик
билан
бирор
ишга
ундамоқ
,
мажбур
қилмоқ
,
хоҳишидан
ташқари
иш
қилдирмоқ
1
.
Зўрлик
ишлатиш
–
ижтимоий
-
ҳуқуқий
тушунча
.
Шу
сабабли
,
унга
таъриф
беришда
унинг
ижтимоий
белгиларига
тўхталмай
ўтиш
мумкин
эмас
.
Мазкур
белгилар
зўрликнинг
ҳар
доим
киши
ёхуд
кишилар
гуруҳига
нисбатан
қонунга
хилоф
равишда
таъсир
этишида
,
жабрланувчининг
хоҳиш
-
иродасига
қарши
,
айбнинг
қасд
шаклида
содир
этилишида
,
шахс
соғлиғи
ёки
ижтимоий
манфаатларга
зарар
етказиши
ёки
зарар
етказиши
мумкинлигида
намоён
бўлади
.
1
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. 5
жилдли
.
Т
.2. /
А
.
Мадвалиев
таҳрири
остида
. –
Т
.: “
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
”
Давлат
илмий
нашриёти
, 2008. –
Б
. 167-168.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
72
Шунингдек
,
зўрлик
тушунчасига
таъриф
беришда
унинг
“
хоҳиш
-
иродага
қарши
”
содир
этилиши
каби
муқаррар
белгисига
эътиборни
қаратиш
лозим
,
деб
ўйлаймиз
.
Бу
белгининг
зўрликка
нисбатан
ишлатилиши
муҳим
аҳамиятга
эга
,
яъни
мазкур
тушунча
жабрланувчига
руҳий
ёки
жисмоний
зарар
етказилаётгани
,
унинг
хоҳиш
-
иродасига
қарши
очиқдан
-
очиқ
ҳаракат
килинаётганини
англатади
.
Аммо
,
ушбу
таъриф
шахс
озодлигини
унга
зўрлик
ишлатмасдан
чеклаш
(
алдаш
)
ёки
ожиз
аҳволдаги
аёлнинг
номусига
тегиш
каби
тушунчаларни
қамраб
олмайди
.
Шу
сабабли
Россия
Федерацияси
Жиноят
кодексининг
127-
моддасига
берилган
шарҳлардан
бирида
муаллифларнинг
ғайриқонуний
равишда
озодликдан
маҳрум
қилиш
жиноятининг
объектив
томони
“
шахсни
унинг
хоҳиш
-
иродасига
қарши
ёки
унинг
хоҳиш
-
иродасига
боғлиқ
бўлмаган
ҳолда
ушлаб
туришда
ифодаланади
”
1
,
деган
фикрга
қўшиламиз
.
Юридик
адабиётларда
инсон
ҳаракати
эркинлигини
чеклашга
нисбатан
уч
хил
ёндашув
мавжуд
.
Баъзи
олимлар
шахс
озодлиги
,
эркинлигини
чеклашни
зўрлик
деб
ҳисобламайдилар
2
,
бошқалар
эса
,
аксинча
,
уни
ҳеч
бир
чеклашларсиз
зўрлик
деб
ҳисоблайдилар
3
ва
ниҳоят
,
яна
бир
гуруҳ
олимлар
ҳар
қандай
эркни
чеклашни
эмас
,
балки
инсон
танасига
жисмонан
таъсир
этувчи
усулдан
фойдаланиб
эркинликни
чеклаш
(
қўл
-
оёқни
,
оғизни
боғлаб
қўйиш
,
хонага
итариб
киритиш
ва
ҳ
.
к
.)
ни
зўрлик
ишлатиш
билан
боғлиқ
ҳаракатлар
қаторига
киритадилар
4
.
Бу
борада
Л
.
В
.
Сердюкнинг
фикрича
,
охирги
нуқтаи
назар
кенг
тарқалган
бўлса
-
да
,
у
анча
баҳсли
,
унда
келтирилган
далиллар
эса
шубҳалидир
5
.
Қ
.
П
.
Пайзуллаевнинг
фикрича
, “
ғайриқонуний
равишда
озодликдан
маҳрум
қилиш
ҳамма
вақт
ҳам
зўрлик
(
жисмоний
ва
руҳий
зўрлик
)
ишлатиб
содир
этилмайди
.
Ғайриқонуний
равишда
озодликдан
маҳрум
қилиш
жинояти
баъзан
зўрлик
ишлатиб
,
баъзан
эса
,
зўрлик
ишлатмасдан
содир
этилиши
мумкин
.
Бироқ
,
барча
ҳолларда
ҳам
унда
зўрлик
мотив
элементи
бўлмайди
,
балки
натижага
эришиш
воситаси
бўлиб
хизмат
қилади
6
.
Шу
нуқтаи
назардан
қаралса
,
ғайриқонуний
равишда
озодликдан
маҳрум
қилиш
жиноятини
тўла
зўрлик
ишлатиш
ҳаракатларига
киритиш
тарафдорларининг
фикрига
қўшилиш
қийин
.
Шунингдек
,
руҳий
зўрликка
ҳам
илмий
ва
қонунчилик
нуқтаи
назаридан
аниқ
таъриф
берилиши
лозим
.
Уни
фақат
жисмоний
зарар
етказиш
билан
қўрқитиш
белгиси
билан
чегаралаб
қўйиш
мақсадга
мувофиқ
эмас
,
чунки
бунинг
натижасида
фуқаролар
турли
хил
руҳий
тазйиқдан
,
уларнинг
эркига
қонунга
хилоф
таъсир
ўтказишдан
ва
бошқа
руҳий
1
Научно
-
практический
комментарий
к
Уголовному
Кодексу
РФ
/
Под
ред
.
проф
.
П
.
Н
.
Панченко
. –
Нижний
Новгород
, 1996.
–
С
. 311.
2
Шарапова
Р
.
Д
.
Физическое
насилие
в
уголовном
праве
. –
СПб
.:
Юридический
пресс
-
центр
, 2002. –
С
. 18.
3
Наумов
А
.
В
.
Уголовно
-
правовое
значение
насилия
/
В
кн
.
“
Насильственная
преступность
”.
Под
ред
.
В
.
Н
.
Кудрявцева
и
А
.
В
.
Наумова
. –
М
., 1997. –
С
. 56.
4
Багун
Э
.
А
.
Ответственность
за
побои
и
истязание
по
Уго
-
ловному
кодексу
Российской
Федерации
:
Автореф
.
дисс
. …
канд
.
юрид
.
наук
. –
М
., 2007. –
С
. 19.
5
Сердюк
Л
.
В
.
Насилие
:
криминологическое
и
уголовно
-
правовое
исследование
. -
М
.:
Юрлитинформ
, 2002. –
С
. 18.
6
Пайзуллаев
Қ
.
П
.
Зўрлик
ишлатиб
содир
этиладиган
жиноятлар
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2008. –
Б
.24.
тажовузлардан
ҳуқуқий
жиҳатдан
ҳимояланмай
қолади
.
Демак
,
юқоридагилардан
келиб
чиқиб
,
хулоса
қилиш
мумкинки
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
“
Ҳарбий
хизматни
ўташ
тартибига
қарши
жиноятларга
оид
ишларни
кўриш
бўйича
суд
амалиёти
тўғрисида
”
ги
2000
йил
15
сентябрдаги
23-
сонли
қарорида
бу
борада
тушунтириш
бериб
ўтиши
лозим
.
Шуни
эътиборга
олиб
мазкур
қарорга
қуйидаги
қўшимчани
киритиш
мақсадга
мувофиқ
: “
Қонунга
хилоф
равишда
озодликдан
маҳрум
қилиш
деганда
,
шахсни
унинг
эркига
хилоф
равишда
озодлигини
чеклаш
тушунилади
”.
Бир
-
бирига
тобе
бўлмаган
ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларини
бузиш
жинояти
ҳарбий
қисм
доирасида
ёки
ундан
ташқарида
,
хизматни
ўташ
вақтида
ёки
дам
олиш
пайтида
,
маданий
-
маърифий
тадбирлар
ўтказиш
чоғида
,
хизмат
сафарида
,
даволаш
муассасасида
ва
бошқа
шароитларда
содир
этилиши
мумкин
.
Ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларини
бузишда
жабрланувчиларнинг
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
камситиш
бошқа
мақсадларга
эришиш
,
хусусан
,
ўзига
хизматнинг
енгил
шароитларини
таъминлаш
,
жамоада
имтиёзли
мавқега
эришиш
,
хизматдошларини
ўз
хоҳиш
-
иродасига
бўйсундириш
воситаси
(
усули
)
ҳисобланади
.
Маълумки
ижтимоий
муносабатлар
ниҳоятда
хилма
-
хил
,
худди
шунингдек
,
бир
-
бирига
тобе
бўлмаган
ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатлар
ҳам
.
Улар
томонидан
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларини
бузиш
объектив
томондан
турли
усуллар
,
йўллар
орқали
содир
этилиши
мумкин
.
Ушбу
ҳаракатларнинг
барчасини
аниқ
тахмин
қилиш
ёки
уларнинг
барчасини
битта
моддада
тўлиқ
санаб
ўтишнинг
реал
имконияти
мавжуд
эмас
.
Лекин
айни
вақтда
ижтимоий
хавфли
ҳисобланган
зўрлик
ҳаракати
285-
модда
биринчи
қисмида
санаб
ўтилган
ҳаракатларнинг
биронтаси
билан
ҳам
қамраб
олинмаслиги
эҳтимолдан
холи
эмас
.
Яъни
,
содир
этилган
қилмишни
модда
диспозициясидаги
ҳеч
қайси
сўз
қамраб
олаолмаслиги
мумкин
.
Мазкур
масала
билан
боғлиқ
чет
давлатларнинг
қонунларини
ўрганганимизда
биз
ўрганган
хорижий
мамлакатларнинг
63,6%
ида
“
ўзгача
(
бошқача
)
зўрлик
”
тушунчаси
қўлланилган
.
Улар
қаторига
Россия
,
Украина
,
Қозоғистон
,
Қирғизистон
,
Озарбайжон
,
Арманистон
ва
Молдова
каби
давлатларни
мисол
қилиб
келтириш
мумкин
.
Ҳарбий
хизматчилар
томонидан
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларини
,
жумладан
,
“
зўрлик
ишлатишнинг
бошқа
шаклларини
қўллаш
”
кўринишида
бузиш
жабрланувчиларнинг
озиқ
-
овқати
,
ҳарбий
кийим
-
кечак
ашёлари
ва
бошқа
моддий
бойликларини
олиб
қўйиш
йўли
билан
содир
этилиши
ёки
шунга
ўхшаган
кўплаб
мисолларни
келтириш
мумкин
.
Зўрлик
ишлатиш
ёки
уни
ишлатиш
таҳдиди
остида
ҳарбий
хизматчига
бериладиган
озиқ
-
овқат
паёги
ёки
ҳарбий
кийим
-
кечак
ашёларини
олиб
қўйиш
Жиноят
кодекси
285-
моддасининг
диспозицияси
билан
тўлалилигача
қамраб
олинади
7
.
7
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленуми
қарорлари
тўплами
. 1991-2006.
Т
.2. –
Т
.:
Адолат
, 2006. –
Б
. 37-38.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2011
№
1-2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
73
Мазкур
қилмишни
квалификация
қилиш
борасида
амалиётда
келиб
чиқиши
мумкин
бўлган
муаммоларни
олдини
олиш
мақсадида
қатор
хорижий
мамлакатларнинг
ижобий
тажрибасидан
келиб
чиқиб
,
285-
модда
биринчи
қисмига
“
ёхуд
зўрлик
ишлатишнинг
бошқа
шаклларини
қўллаш
”
деган
қўшимчани
киритиш
мақсадга
мувофиқ
.
Яна
шуни
қайд
этиш
лозимки
,
Ўзбекистон
Республикаси
Ҳарбий
прокуратураси
ходимлари
ҳамда
Ҳарбий
суд
судъялари
ўртасида
ўтказилган
ижтимоий
сўров
натижаларига
кўра
,
биз
томонимиздан
берилган
“
Сиз
,
бир
-
бирига
тобе
бўлмаган
ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларини
бузиш
учун
жавобгарлик
белгиланган
Ўзбекистон
Республикаси
ЖК
285-
моддасидаги
нормаларни
мукаммал
деб
ҳисоблайсизми
?”
мазмунидаги
саволга
респондентларнинг
98
фоизи
“
йўқ
,
мазкур
моддада
белгиланган
нормаларга
ўзгартиш
ва
қўшимчалар
киритилиши
лозим
”,
деб
жавоб
беришган
.
Шундан
хулоса
қилишмиз
мумкинки
,
қонунчиликни
такомиллаштириш
юзасидан
тақдим
этилаётган
таклифлар
ҳозирги
кунда
кундан
кун
долзарб
аҳамият
касб
этиб
бормоқда
.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
