ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
38
4.
Один
из
методов
экологизации
относится
к
сфере
применения
норм
права
,
другой
–
к
их
созда
-
нию
.
Особенность
первого
метода
заключается
в
том
,
что
путем
применения
права
экологизируется
не
сама
норма
того
или
иного
закона
,
а
то
правоотношение
,
которое
возникает
в
процессе
ее
выполнения
.
Суть
второго
метода
экологизации
законодатель
-
ства
заключается
в
создании
новых
правовых
норм
или
технико
-
экономических
нормативов
путем
включе
-
ния
в
ткань
их
материи
эколого
-
правовых
постулатов
.
Данный
метод
является
основным
в
экологизации
за
-
конодательства
.
Объектами
такого
экологического
воздействия
являются
различные
отрасли
законода
-
тельства
и
,
прежде
всего
,
те
,
которые
регулируют
хо
-
зяйственную
деятельность
.
Таким
образом
,
определение
и
развитие
содержа
-
ния
права
собственности
на
землю
и
другие
природ
-
ные
объекты
,
экологизация
законодательства
поможет
рационально
использовать
и
охранять
земельные
и
другие
природные
объекты
,
в
частности
,
земельные
участки
в
условиях
рыночной
экономики
.
Список
литературы
:
1.
Гражданский
кодекс
Республики
Узбекистан
,
Тошкент
.:
Адолат
, 2014.
2.
Собрание
законодательства
Республики
Узбе
-
кистан
, 2014
г
.,
№
2,
ст
. 19,
№
23,
ст
. 269,
№
46,
ст
.
551; 2015
г
.,
№
1,
ст
. 9
3.
Собрание
законодательства
Республики
Узбе
-
кистан
, 2014
г
.,
№
2,
ст
. 19,
№
23,
ст
. 269,
№
46,
ст
.
551; 2015
г
.,
№
1,
ст
. 9
4.
Рахмонкулов
Х
.
Р
.
Основные
направления
раз
-
вития
гражданского
законодательства
Республики
Уз
-
бекистан
. 10
лет
Гражданскому
кодексу
Узбекистана
:
опыт
и
перспективы
развития
. //
Материалы
Междуна
-
родной
научно
-
практической
конференции
. 27-28
но
-
ября
2007
года
.
Т
., 2008.
С
.5-10.
5.
Ведомости
Олий
Мажлиса
Республики
Узбеки
-
стан
, 1998
г
.
№
5-6.
6.
Конституция
Республики
Узбекистан
.
Тошкент
,
2014
7.
Ведомости
Олий
Кенгаша
Республики
Узбеки
-
стан
, 1993.
№
1,
ст
.38.
8.
Караходжаева
Д
.
М
.
Природные
ресурсы
как
объекты
Гражданского
права
. //
Материалы
научно
-
практической
конференции
«
Экологик
қонунчиликни
такомиллаштириш
муаммолари
», -
Т
., 2004.
ТДЮИ
,
178-180
б
.
9.
Халмуминов
Ж
.
Т
.
Правовые
вопросы
экологии
и
охраны
окружающей
среды
.
Монография
. –
Тошкент
:
ТГЮУ
, 2014. –
С
. 260.
Н
.
С
.
Салаев
“
Жиноят
ҳуқуқи
ва
криминология
”
кафедраси
доц
.
в
.
б
.,
ю
.
ф
.
н
ЖИНОЯТЧИЛИКНИ
ОЛДИНИ
ОЛИШДА
ОЗОДЛИКДАН
МАҲРУМ
ҚИЛИШГА
МУҚОБИЛ
БЎЛГАН
ЖАЗОЛАРНИ
ҚЎЛЛАШНИНГ
ДОЛЗАРБ
МУАММОЛАРИ
Аннотация
:
мазкур
мақола
Ўзбекистон
Республикасида
жиноятчиликнинг
олдини
олишда
озодликдан
маҳрум
қилишга
муқобил
бўлган
жазоларни
қўллашнинг
долзарб
муаммоларига
бағишланган
.
Калит
сўзлар
:
жиноят
,
жазо
,
озодликдан
маҳрум
қилиш
,
олдини
олиш
,
муқобил
.
Аннотация
:
данная
статья
посвящена
актуальным
проблемам
применения
альтернативных
лишению
сводобы
наказаний
при
предупреждении
преступности
в
Республике
Узбекистан
.
Ключевые
слова
:
преступление
,
наказание
,
ли
-
шение
свободы
,
предупреждение
,
альтернативные
наказания
.
Annotation:
This article is devoted to actual problems
of application alternatives to imprisonment sentences in
the prevention of crime.
Key words:
crime, punishment, imprisonment, preven-
tion, alternative.
Кишилик
жамияти
ривожининг
турли
босқичларида
ижтимоий
хавфли
қилмишларнинг
олдини
олишга
оид
“
жиноят
учун
жазо
тайинлашдан
кўра
,
уни
олдини
олиш
маъқулроқ
” , “
ҳар
қандай
ҳокимият
жиноят
учун
жазо
белгилаши
эмас
,
балки
жиноятчиликни
олдини
олиш
тўғрисида
ғамхўрлик
қилмоғи
лозим
”,
“
жиноятчиликни
олини
олиш
–
ҳақиқий
юриспруденция
”
[1, 184-
бет
.]
каби
асосли
хулосаларни
учратиш
мумкин
.
Дарҳақиқат
,
жиноятчиликнинг
олдини
олиш
масаласи
миллий
,
минтақавий
ва
халқаро
миқёсда
шахс
,
жамият
ва
давлат
ҳаётининг
энг
долзарб
муаммоларидан
бири
сифатида
қараб
келинган
.
Сўнгги
йилларда
жиноят
ҳуқуқи
мутахасисслари
ва
амалиётчилар
ўртасида
“
Шахсни
жамиятдан
ажратиш
билан
боғлиқ
жазолар
қайд
этилган
принципга
(
жазолаш
эмас
,
олдини
олиш
)
қай
даражада
мос
келади
?”,
деган
асосли
савол
туғилмоқда
.
Зотан
,
а
)
жазолаш
орқали
инсонни
юқори
даражада
нормал
ҳаётий
шароитларга
мослаштиришни
мақсад
қилган
ҳолда
,
озодликдан
маҳрум
қилиш
жазоси
шахсни
жамиятдан
бутунлай
ажратиб
қўяди
;
б
)
жазо
жиноят
содир
этган
шахсларни
қайта
тарбиялашни
,
у
ва
бошқа
шахслар
томонидан
янги
жиноят
содир
этилишининг
олдини
олишни
мақсад
қилиб
қўйган
ҳолда
,
озодликдан
маҳрум
қилиш
жазоси
уларни
бошқа
жиноятчилар
гуруҳига
қўшиб
қўяди
,
бу
эса
,
уларда
ўзаро
“
тажриба
”
алмашиш
имконини
яратади
;
с
)
жазо
жиноят
содир
этган
шахсларни
ижтимоий
фойдали
меҳнат
қилишга
ўргатишни
мақсад
қилган
ҳолда
,
озодликдан
маҳрум
қилиш
жазоси
уни
эркин
ҳаётдан
бутунлай
узоқ
бўлган
муҳитга
жойлаштиради
,
натижада
озодликка
чиққанидан
кейин
шахсда
янги
ҳаётда
бир
қанча
муаммолар
туғилади
(
масалан
,
ўзига
мос
иш
топиб
ишлаш
,
оилавий
муаммоларни
бартараф
этиш
,
спиртли
ичимликларга
ружу
қўймаслик
ва
ҳоказо
),
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
39
бошқача
айтганда
,
маҳкумни
пассив
ҳаёт
тарзига
ўргатиб
қўяди
.
Ҳозирда
жаҳон
мамлакатлари
тажрибаси
жазолашнинг
репрессив
,
озодликдан
маҳрум
қилиш
тури
жазонинг
мақсадига
эришишда
самарасиз
эканлигини
,
уларни
қисқартириш
ҳисобига
қонунчиликнинг
адолат
ва
инсонийлик
каби
тамойилларини
кучайтириш
ва
амалда
қўлланишини
таъминлаш
лозимлигини
кўрсатмоқда
.
Бошқача
айтганда
,
оғир
жазо
,
айниқса
,
фуқароларни
жамиятдан
ажратиш
билан
боғлиқ
бўлган
жазоларнинг
жиноятчиликнинг
олдини
олишдаги
аҳамиятини
ошириб
кўрсатиш
ўринсиз
эканлигини
ҳаётнинг
ўзи
исботламоқда
.
Мамлакатимизда
жиноий
жазо
тизимига
озодликдан
маҳрум
қилишга
муқобил
бўлган
жазо
турларини
киритиш
,
қонунни
қўллаш
амалиётида
шахсни
жамиятдан
ажратиш
билан
боғлиқ
бўлмаган
,
муқобил
жазоларни
қўллаш
имкониятларини
кенгайтириш
лозим
.
Зотан
,
озодликдан
маҳрум
қилишга
муқобил
бўлган
жазолар
жиноят
қонунини
либераллаштиришда
инсон
ҳуқуқларини
таъминловчи
муҳим
мезон
бўлиб
,
уларни
қўллаш
шахсни
жамиятдан
ажратмаган
ҳолда
ахлоқан
тузатиш
,
иқтисодий
маънода
–
давлат
бюджетидаги
маблағларни
тежаш
,
ижтимоий
маънода
–
озодликдан
маҳрум
этиш
муассасаларидаги
шарт
-
шароитнинг
маҳкумга
салбий
таъсирининг
олдини
олиш
имконини
беради
.
Ўз
навбатида
,
миллий
қонунчилигимизда
муқобил
жазоларнинг
кенг
жорий
этилиши
халқаро
ҳуқуқнинг
умумэътироф
этилган
қоида
ва
тамойилларига
мос
бўлиб
,
миллий
сиёсатнинг
халқаро
-
ҳуқуқий
сиёсат
билан
ўзаро
ҳамоҳанглигини
таъминлашга
хизмат
қилади
.
Бу
борада
қуйидагиларга
алоҳида
эътибор
бериш
мақсадга
мувофиқ
,
жиноят
ҳуқуқи
назарияси
ва
қонун
ҳужжатларини
такомиллаштириш
бўйича
:
биринчидан
,
жиноят
қонуни
принципларига
мувофиқлиги
нуқтаи
назардан
жазонинг
мақсадига
оид
нормаларни
,
жазонинг
мақсадига
эришиш
нуқтаи
назардан
муайян
жиноят
учун
белгиланган
санкцияларни
қайта
кўриб
чиқиш
лозим
.
Зотан
,
ҳар
қандай
ҳуқуқбузарликни
жиноят
сифатида
баҳолаб
,
унга
қарши
курашнинг
жиноят
-
ҳуқуқий
воситаларини
излашга
уриниш
мутлақо
нотўғридир
.
Чунки
,
ҳуқуқбузарликларга
қарши
курашишда
ушбу
воситалар
ҳар
доим
ҳам
самара
беравермайди
.
Ундан
ташқари
,
жуда
кўплаб
ҳолатларда
бундай
масалаларни
ҳуқуқнинг
бошқа
соҳалари
,
масалан
,
маъмурий
ҳуқуқ
,
фуқаролик
ҳуқуқи
доирасида
ҳам
ҳал
этиш
мумкинлиги
ҳақида
ўйлаб
кўриш
зарур
.
Жиноят
кодексининг
асосий
вазифаси
содир
этилган
жиноят
учун
жазо
тайинлаш
эмас
,
ҳаттоки
жиноий
жазонинг
мақсади
ҳам
,
сўзнинг
ўз
маъносида
,
жиноят
содир
этган
шахсни
жазолаш
эмас
.
ЖК
42-
моддаси
иккинчи
қисмида
жазо
маҳкумни
ахлоқан
тузатиш
,
унинг
жиноий
фаолиятини
давом
эттиришига
тўсқинлик
қилиш
ҳамда
маҳкум
,
шунингдек
,
бошқа
шахслар
янги
жиноят
содир
этишининг
олдини
олиш
мақсадида
қўлланилади
,
деб
белгиланган
.
Шундай
экан
,
жиноят
-
ҳуқуқий
сиёсатнинг
асосий
йўналишлари
сифатида
жиноят
қонунчилигида
жазолаш
элементларининг
тобора
қисқартирилиши
,
уларнинг
тарбиявий
тусдаги
чораларга
айлантирилиши
,
озодликдан
маҳрум
қилиш
жазосининг
камроқ
тайинланиши
ва
қонунийлик
,
жавобгарликнинг
муқаррарлиги
ва
одиллик
принциплари
асосида
жиноий
жавобгарликнинг
енгиллаштирилишида
ифодаланиши
лозим
.
Жиноят
қонунининг
инсонпарварлашуви
,
давлатчилик
ривожининг
асосий
принципларидан
бири
бўлиб
,
жамиятнинг
ички
ва
ташқи
хавфсизлиги
,
тартиботига
таҳдид
солувчи
жиноятларга
нисбатан
жавобгарликнинг
муқаррарлиги
ва
шавқатсиз
жазо
чораларини
қўлланилиши
объектив
равишда
муайян
жамиятдаги
ижтимоий
-
сиёсий
ва
иқтисодий
шарт
-
шароитидан
келиб
чиқади
.
Давлатимиз
инсонпарвар
демократик
ҳуқуқий
давлат
,
эркин
ва
обод
фуқаролик
жамиятини
барпо
этиш
йўлидан
бориб
,
давлат
ва
жамият
ҳаётининг
барча
жабҳаларида
ислоҳотлар
дадил
амалга
оширилиб
келинмоқда
.
Шу
қаторда
жиноятчиликка
кураш
соҳасида
турли
репрессив
таъқиб
усулларидан
воз
кечилиб
,
жиноятчиликнинг
олдини
олишда
самарали
бўлган
,
инсон
онгига
тез
,
самарали
ҳамда
ижобий
таъсир
этувчи
иқтисодий
санкцияларни
қўллаш
,
жамоатчилик
назорати
каби
институтлардан
янада
кенгроқ
фойдаланилиши
лозим
.
иккинчидан
,
халқаро
ва
минтақавий
ҳужжатларда
белгиланган
қоидаларнинг
Ўзбекистон
жиноят
қонунчилигига
имплементация
қилиш
ва
халқаро
ҳужжатларга
мослаштирилиши
лозим
.
Жумладан
,
Европа
Кенгашининг
1976
йил
9
мартдаги
“
Озодликдан
маҳрум
этишга
муқобил
айрим
жазолар
тўғрисида
”
ги
резолюциясида
ҳам
унинг
барча
аъзо
-
иштирокчиларига
“
озодликдан
маҳрум
этиш
билан
боғлиқ
бўлган
ҳукмлар
чиқаришдан
улардаги
табиий
камчиликлар
юзасидан
ҳам
,
шунингдек
,
шахсий
эркинликка
ҳурмат
ва
ушбу
жараён
жамият
учун
хавфнинг
ортишисиз
давом
этишига
ишонч
нуқтаи
назаридан
тийилиш
,
жарималардан
кенг
фойдаланиш
ва
жариманинг
судланувчининг
моддий
аҳволига
мувофиқлигинини
таъминлаш
,
шунингдек
,
жарима
жазоси
тайинланишидан
хавфсирашга
эришиш
” [2.]
тавсия
этилган
.
учинчидан
,
белгиланган
мақсадларга
эришишда
хорижий
мамлакатлар
тажрибасини
чуқурроқ
ўрганиш
,
таҳлил
қилиш
зарурати
мавжуд
.
Бу
орқали
мамлакатда
жиноят
содир
этган
шахсни
жавобгарликка
тортишнинг
энг
самарали
механизмларини
жорий
этиш
имкони
яратилади
.
Ўзбекистон
Республикаси
ва
хорижий
мамлакатлар
жиноят
ҳуқуқи
ва
пенитенциар
ҳуқуқ
институтларининг
ривожланиш
даражасини
солиштириш
,
миллий
ҳуқуқ
ижодкорлиги
ва
қонунни
қўллаш
тизимларининг
хусусиятлари
ҳақида
тасаввур
ҳосил
қилиш
,
озодликдан
маҳрум
қилиш
тариқасидаги
жазога
муқобил
жазоларни
кенг
жорий
этиш
зарурлигини
кўрсатади
.
Ривожланган
хорижий
мамлакатлар
тажрибасига
назар
соладиган
бўлсак
,
уларда
ҳам
ушбу
жазонинг
озодликдан
маҳрум
этишга
нисбатан
кенг
қўлланилаётганлигининг
гувоҳи
бўлишимиз
мумкин
.
Масалан
,
Япония
,
Буюк
Британия
,
АҚШ
,
Франция
,
Швейцарияда
: 1)
келишув
ёки
ярашув
;
2)
гаров
эҳтиёт
чораси
; 3)
молиявий
жазо
чоралари
кўпроқ
қўлланилмоқда
.
Шу
билан
бирга
ривожланган
давлатларда
биринчи
марта
жиноят
содир
этган
шахсларга
нисбатан
озодликдан
маҳрум
этиш
тариқасидаги
жазо
чораси
,
камдан
-
кам
ҳолларда
қўлланилади
[3, 36-
бет
.];
тўртинчидан
,
Ўзбекистон
Республикасида
озодликдан
маҳрум
этишга
муқобил
жазо
сифатида
уй
қамоғи
жазо
чорасини
миллий
қонунчилигимизга
жорий
этиш
масаласини
ўйлаш
вақти
келди
.
Зеро
,
уй
қамоғи
ҳозирги
вақтда
қамоқ
жазосига
,
айниқса
муқобил
жазо
ҳисобланади
,
чунки
у
озодликдан
маҳрум
қилишнинг
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2015
№
2
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
40
ҳуқуқбузарни
ташқи
дунёдан
ажратиш
функциясини
бажариши
мумкин
.
Уй
қамоғининг
аҳамияти
шу
билан
белгиланадики
,
у
айбдорнинг
ҳаракатланиш
эркинлигини
чеклаш
вазифаларини
қамоқ
жазоси
билан
боғлиқ
муаммолар
мажмуисиз
ҳал
қилиш
имконини
беради
.
Уй
қамоғи
маълум
молиявий
харажатлар
(
шахснинг
маълум
чегараланган
ҳудуддан
чиқмаслигини
назорат
қилувчи
ускуна
ва
ҳ
.
к
.
қурилмалар
учун
)
талаб
қилиши
мумкин
бўлса
-
да
,
ушбу
жазо
қуйидаги
ижобий
жиҳатлари
билан
ўзини
оқлайди
:
1)
шахсни
озодликдан
маҳрум
этиш
муассасасининг
салбий
муҳитидан
муҳофаза
қилади
;
2)
шахсни
жамиятдан
буткул
айримаслиги
боис
,
жазони
ўтаб
бўлгач
,
унинг
ижтимоий
ҳаётга
мослашишини
осонлаштиради
;
3)
давлатни
маҳкумларни
сақлаш
учун
сарфлайдиган
харажатлардан
озод
қилади
ва
б
.
қ
.
Шу
сабабдан
,
ҳам
мазкур
жазо
тури
озодликдан
маҳрум
қилишга
муқобил
жазо
тури
сифатида
АҚШ
ва
бошқа
кўплаб
ривожланган
мамлакатларда
кенг
қўлланилади
.
Ташкилий
-
ҳуқуқий
чора
-
тадбирлар
бўйича
:
жиноий
жазолар
самарадорлигини
ошириш
,
жиноятчини
ахлоқан
тузатиш
борасида
муваффақиятга
эришиш
мақсадида
ҳамда
хорижий
мамлакатлар
ижобий
тажрибасидан
келиб
чиқиб
,
мамлакатимизда
махсус
марказлар
ва
реабилитация
уйлари
ташкил
этиш
ҳамда
давлат
дастурлари
ишлаб
чиқиш
мақсадга
мувофиқ
.
Концептуал
муаммолар
.
Озодликдан
маҳрум
қилиш
тариқасидаги
жазога
муқобил
бўлган
жазоларни
қўллашнинг
янги
механизмларини
жорий
этиш
амалдаги
жиноят
-
ҳуқуқий
сиёсат
билан
бир
қаторда
жиноят
-
процессуал
ва
пенитенциар
сиёсатга
ҳам
жиддий
тузатишлар
киритишни
тақозо
этади
.
Жумладан
,
АҚШ
,
Европа
,
Осиё
ва
Африкадаги
баъзи
давлатларда
аксарият
муқобил
жазоларни
ижро
этувчи
махсус
органлар
–
пробация
хизматлари
ташкил
этилган
[4, 109-
бет
.].
Полицияга
ҳам
,
жазони
ижро
этиш
бошқармаларига
ҳам
бўйсунмайдиган
,
айрим
мамлакатларда
жамоат
ташкилоти
мақомига
эга
бўлган
бу
давлат
идорасига
муқобил
жазоларнинг
чет
элда
,
айниқса
,
кенг
тарқалган
турларидан
бири
–
АҚШда
вужудга
келган
пробация
номи
билан
аталади
.
АҚШнинг
айрим
штатларида
пробация
хизмати
муқобил
жазоларни
ижро
этувчи
мустақил
идора
ҳисобланади
.
У
судларга
ва
маҳаллий
ўзини
ўзи
бошқариш
органларига
бўйсунади
[5, 107-
бет
.].
Хулоса
қилиб
айтганда
,
ўз
навбатида
,
жиноий
жазони
либераллаштириш
ўта
нозик
ва
мураккаб
жараён
бўлиб
,
унга
ниҳоятда
оқилона
ва
эҳтиёткорлик
билан
ёндашиш
талаб
этилади
.
Бунда
жазонинг
тарбияловчи
функцияси
сусайиб
кетмаслиги
,
айрим
муҳим
ижтимоий
муносабатлар
жиноят
-
ҳуқуқий
муҳофазасиз
қолиб
кетмаслиги
албатта
эътиборга
олиниши
керак
.
Озодликдан
маҳрум
қилиш
жазосининг
аҳамиятини
белгилаб
берувчи
айрим
омиллар
мавжудлиги
туфайли
унга
бўлган
доимий
эҳтиёж
сақланиб
қолмоқда
.
Алоҳида
тоифадаги
жиноятчилар
,
масалан
ўта
оғир
жиноятни
содир
этганлар
ёки
рецидивистлар
озодликда
қолиши
мумкин
эмас
,
чунки
улар
одамларга
ёмонлик
қилишда
давом
этиши
мумкин
.
Адабиётлар
рўйхати
:
1.
Беккариа
Ч
.
О
преступлениях
и
наказаниях
/
Сост
.
и
предисл
. B.C.
Овчинского
. —
М
.:
ИНФРА
-
М
.
2004. —
С
.184.
2. www. hri.ru
3.
Оқюлов
О
.
Жиноятга
оид
қонунларни
либераллаштиришнинг
моҳияти
.
//
Ж
.
Қонун
ҳимоясида
. 2005
йил
сентябр
.
№
09(117). –
Б
. 36.
4.
Поздняков
В
.
М
.
Пенитенциарные
системы
зару
-
бежных
стран
.
М
., 2000.
5.
Уголовное
право
буржуазных
стран
:
Общая
часть
.
Сборник
законодательных
актов
/
Под
ред
.
А
.
Н
.
Игнатова
,
И
.
Д
.
Козочкина
. –
М
.:
Изд
.
УДН
, 1990. –
С
.107.
