ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
40
мувофиқ
бюджетларга
ҳамма
тўловлар
миллий
ёки
хорижий
валютада
белгиланган
муайян
пул
суммаси
тарзида
киритилиши
лозимлиги
назарда
тутилган
.
Шу
билан
бир
вақтда
солиқ
тушунчасига
Кодексда
берилган
таърифда
солиқнинг
муҳим
ҳуқуқий
белгиси
–
уни
белгилаш
тартиби
акс
эттирилмаган
.
Ўзбекистон
Республикаси
қонун
ҳужжатларида
солиқлар
рўйхати
ва
уларни
ундириш
тартиби
давлат
томонидан
бир
тарафлама
тартибда
,
аҳолининг
розилигисиз
белгиланиши
назарда
тутилган
.
Солиқни
тасдиқлаш
ва
уни
ундириш
тартибини
белгилаш
қонун
чиқарувчи
ҳокимиятнинг
вазифаси
ҳисобланади
.
Солиқ
миқдорини
белгилаш
учун
анча
қаттиқ
талаблар
қўйилади
.
Солиқни
амалга
киритиш
тўғрисидаги
қонун
ҳужжатини
қабул
қилишга
қўйиладиган
соф
процессуал
талаблардан
ташқари
унинг
мазмунига
қўйиладиган
талаблар
ҳам
мавжуд
.
Солиққа
тортишнинг
муҳим
элементларига
солиққа
тортиш
объекти
,
солиқ
базаси
,
солиқ
даври
,
солиқ
ставкаси
,
солиқни
ҳисоблаб
чиқариш
тартиби
,
солиқни
тўлаш
тартиби
ва
муддатлари
киради
.
Қонун
ҳужжатларида
мазкур
тушунчалар
шундай
таърифланиши
лозимки
,
солиқ
тўловчи
у
қайси
солиқларни
,
қачон
ва
қандай
тартибда
тўлаши
лозимлигини
аниқ
билиши
керак
.
Юқорида
санаб
ўтилган
солиқ
солиш
элементларининг
йўқлиги
солиқ
белгиланмаган
деб
топилишига
олиб
келади
,
бинобарин
,
солиқни
тўлаш
мажбурияти
ҳам
,
уни
тўламаганлик
учун
жиноий
жавобгарлик
ҳам
мавжуд
бўлмайди
.
Шундай
қилиб
,
солиқни
белгилашнинг
бир
томонлама
алоҳида
хусусияти
унинг
асосий
ҳуқуқий
белгиларидан
бири
ҳисобланади
.
Афсуски
,
бу
белги
қонунда
берилган
таърифда
ўз
ифодасини
топмаган
.
Шуни
эътиборга
олиб
,
солиқ
тушунчасининг
қуйидаги
таърифини
таклиф
қиламиз
:
Солиқ
–
давлатнинг
олий
қонун
чиқарувчи
органи
томонидан
бир
тарафлама
тартибда
белгиланган
,
ваколатли
давлат
органлари
томонидан
жисмоний
ва
юридик
шахслардан
мунтазам
равишда
ундириладиган
,
республика
ёки
маҳаллий
давлат
бюджетига
йўналтириладиган
,
қайтариб
берилмайдиган
ва
беғараз
хусусиятга
эга
бўлган
мажбурий
пул
тўловидир
.
Н
.
Салаев
ТДЮИ
тадқиқотчиси
БИР
-
БИРИГА
ТОБЕ
БЎЛМАГАН
ҲАРБИЙ
ХИЗМАТЧИЛАР
ЎРТАСИДАГИ
ЎЗАРО
МУНОСАБАТЛАРГА
ОИД
УСТАВ
ҚОИДАЛАРИНИ
БУЗИШ
ЖИНОЯТИНИНГ
ОБЪЕКТИВ
БЕЛГИЛАРИНИ
АНИҚЛАШДАГИ
БАЪЗИ
МУАММОЛАР
ВА
УЛАРНИНГ
ЕЧИМИ
Жиноятнинг
объектив
белгилари
деганда
унинг
объекти
ҳамда
объектив
томони
тушунилади
.
Бир
-
бирига
тобе
бўлмаган
ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларини
бузиш
жиноятининг
махсус
объекти
ҳарбий
хизматни
ўташ
тартибини
таъминловчи
муносабатлар
ҳисобланади
. “
Ҳарбий
хизматни
ўташ
тартиби
–
қўшинлар
ҳаёти
ва
жанговар
фаолияти
жараёнида
юзага
келадиган
муносабатлар
бўлиб
,
улар
қонунлар
,
ҳарбий
қасамёд
ва
низомларда
белгилаб
қўйилган
.
Ушбу
ҳужжатларда
ҳарбий
хизмат
фуқаронинг
конституциявий
бурчи
эканлиги
,
яккабошчилик
ва
ундан
келиб
чиқадиган
тобе
шахснинг
бошлиққа
сўзсиз
итоат
қилиши
,
ушбу
муносабатлар
субъектлари
ҳуқуқ
ва
эркинликларининг
аниқ
белгилаб
қўйилиши
каби
ҳарбий
ташкилот
тамойиллари
мустаҳкамлаб
қўйилган
”
1
.
Ҳарбий
хизмат
ҳарбий
хизматчилар
ўртасида
юзага
келадиган
муносабатларнинг
муайян
тартибидан
иборатдир
.
Ҳарбий
хизмат
муносабатлари
умумий
ва
махсус
бўлади
.
Барча
ҳарбий
хизматчилар
умумий
ҳарбий
муносабатларнинг
субъектларидир
.
Махсус
муносабатлар
ҳарбий
хизмат
фаолиятининг
муайян
вазифаларни
ҳал
қилиш
билан
боғлиқ
алоҳида
соҳаларида
ўрнатилади
.
Муайян
тоифага
мансуб
ҳарбий
хизматчиларгина
махсус
ҳарбий
хизмат
муносабатларининг
субъекти
бўлиши
мумкин
.
Жиноятнинг
турдош
объекти
бўйсуниш
ва
ҳарбий
шаънга
риоя
этиш
тартибини
таъминловчи
муносабатлар
мажмуи
ҳисобланади
.
Ҳарбий
бўйсуниш
тартиби
ҳарбий
хизматчиларнинг
ҳарбий
шаънга
риоя
этиш
тартиби
билан
чамбарчас
боғлиқ
.
Ҳарбий
шаънга
риоя
этиш
тартиби
деганда
,
ҳарбий
уставлар
билан
мустаҳкамланган
ҳарбий
хизматчиларнинг
хулқ
-
атвор
ва
улар
ўртасидаги
муносабатлар
қоидалари
мажмуи
тушунилади
.
Ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
муносабатларнинг
низомда
белгиланган
қоидаларининг
бузилиши
эса
,
аксинча
,
ҳарбий
интизомга
салбий
таъсир
кўрсатади
,
ҳарбий
хизматчилар
томонидан
ўз
хизмат
вазифаларини
нормал
бажаришларига
монелик
қилади
,
қўшинларнинг
барқарор
ҳаёт
фаолиятига
путур
етказади
.
Жиноятнинг
бевосита
объектини
ўз
навбатида
икки
турга
,
яъни
бевосита
асосий
ҳамда
бевосита
қўшимча
объектларга
ажратиш
мумкин
.
Бир
-
бирига
тобе
бўлмаган
ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларини
таъминлаш
билан
боғлиқ
бўлган
муносабатлар
жиноятнинг
бевосита
асосий
объекти
ҳисобланади
.
Ҳарбий
хизматчининг
ҳаёти
,
соғлиғи
ҳамда
шаъни
ва
қадр
-
қиммати
билан
боғлиқ
муносабатлар
жиноятнинг
бевосита
қўшимча
объекти
ҳисобланади
.
1
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленуми
қарорлари
тўплами
.
Т
.2. –
Тошкент
:
Адолат
, 2006. –
Б
. 38.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
41
Бир
-
бирига
тобе
бўлмаган
ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларига
қарши
жиноят
объекти
–
ҳарбий
хизматни
ўташнинг
белгиланган
тартибини
таъминловчи
ижтимоий
муносабатлар
,
унга
дахл
этувчи
қилмишнинг
хусусияти
билан
белгиланади
.
У
ҳарбий
низомлар
ва
бошқа
норматив
-
ҳуқуқий
ҳужжатлар
билан
мустаҳкамланган
хизмат
вазифаларини
бажаришнинг
муайян
қоидаларини
бузишда
ўз
ифодасини
топади
.
Кўрсатилган
ҳарбий
жиноятни
содир
этиш
билан
боғлиқ
ҳар
бир
муайян
ҳолатда
жиноят
натижасида
бузилган
талаблар
назарда
тутилган
норматив
манбаларни
тўғри
аниқлаш
лозим
.
Бир
-
бирига
тобе
бўлмаган
ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларини
бузиш
жиноятининг
объектив
томони
унинг
мазмунини
белгиловчи
ҳаракатларнинг
ранг
-
баранглиги
билан
тавсифланади
.
Қонун
чиқарувчи
томонидан
ушбу
жиноятнинг
объектив
томонини
ташкил
этадиган
барча
ҳаракатлар
санаб
чиқилмаган
,
балки
бу
ҳаракатлар
ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларини
бузиши
мунтазам
хўрлаш
,
азоб
бериш
,
соғлиқнинг
бузилишига
сабаб
бўлган
баданга
шикаст
етказиш
,
қонунга
хилоф
равишда
озодликдан
маҳрум
қилиш
билан
боғлиқ
бўлиши
лозимлигини
кўрсатиш
билангина
кифояланган
1
.
Бир
-
бирига
тобе
бўлмаган
ҳарбий
хизматчилар
ўртасидаги
ўзаро
муносабатларга
оид
устав
қоидаларини
бузиш
объектив
томондан
мунтазам
хўрлаш
,
азоб
бериш
,
соғлиқнинг
бузилишига
сабаб
бўлган
баданга
енгил
шикаст
етказиш
ёки
ўртача
оғир
шикаст
етказиш
,
қонунга
хилоф
равишда
озодликдан
маҳрум
қилишдан
иборат
бўлиши
мумкин
.
Афсуски
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
“
Ҳарбий
хизматни
ўташ
тартибига
қарши
жиноятларга
оид
ишларни
кўриш
бўйича
суд
амалиёти
тўғрисида
”
ги
2000
йил
15
сентябрдаги
23-
сонли
қарорида
Жиноят
кодекси
285-
моддасида
назарда
тутилган
жиноят
диспозициясида
назарда
тутилган
“
мунтазам
хўрлаш
”, “
азоб
бериш
”, “
қонунга
хилоф
равишда
озодликдан
маҳрум
қилиш
”
тушунчаларига
ҳеч
қандай
тушунтириш
бериб
ўтилмаган
.
Ваҳоланки
,
қилмишни
квалификация
қилиш
учун
бу
масалаларга
ойдинлик
киритиш
ҳал
қилувчи
аҳамият
касб
этади
.
Демак
,
бу
ўринда
“
мунтазам
хўрлаш
”, “
азоб
бериш
”, “
соғлиқнинг
бузилишига
сабаб
бўлган
баданга
енгил
шикаст
етказиш
”, “
соғлиқнинг
бузилишига
сабаб
бўлган
баданга
ўртача
оғир
шикаст
етказиш
”, “
қонунга
хилоф
равишда
озодликдан
маҳрум
қилиш
”
масалаларга
алоҳида
тўхталиб
ўтиш
зарур
.
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғатида
ёзилишича
“
мунтазам
деганда
тартибли
равишда
узлуксиз
давом
этадиган
,
канда
бўлмайдиган
,
муттасил
”
2
маъонлари
тушунилади
.
Шунингдек
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
“
Баданга
қасддан
шикаст
етказишга
оид
ишлар
бўйича
суд
амалиёти
тўғрисида
”
ги
2007
йил
27
июндаги
6-
сон
қарори
25-
бандида
қилмишни
муттасил
деб
баҳолаш
учун
унинг
1
Шулепов
Н
.
А
.
Уголовно
-
правовые
последствия
неисполне
-
ния
военнослужащим
приказа
по
законодательству
совре
-
менных
государств
.
Военно
-
уголовное
право
(
Вкладка
в
жур
-
нал
«
Право
в
вооруженных
силах
»). 2003.
№
9-10. –
С
.13-16.
2
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. 5
жилдли
.
Т
.2. /
А
.
Мадвалиев
таҳрири
остида
.
–
Тошкент
:
“
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
”
Давлат
илмий
нашриёти
, 2008. –
Б
. 641-642.
камида
уч
марта
содир
этилган
бўлиши
лозимлиги
таъкидланган
3
.
Жиноят
кодекси
285-
моддасида
назарда
тутилган
“
мунтазам
”
тушунчаси
Жиноят
кодексида
бошқа
ўринларда
“
муттасил
”
деб
баён
этилган
.
Ҳамда
“
мунтазам
”
тушунчаси
Жиноят
кодексида
бошқа
ўринларда
умуман
учрамайди
.
Бир
сўз
билан
айтганда
,
бу
ўринда
қонунчилик
техникаси
бузилган
.
Шу
сабабли
Жиноят
кодекси
285-
моддасидаги
“
мунтазам
”
сўзи
“
муттасил
”
сўзи
билан
алмаштирилиши
мақсадга
мувофиқ
.
Ўз
навбатида
қонунга
бундай
ўзгартиришнинг
киритилиши
,
энг
аввало
,
жиноят
қонуни
нормаларининг
ўзаро
мувофиқлигини
,
бир
хиллигини
ва
Жиноят
кодексида
қонунчилик
техникасига
риоя
этилишини
таъминлайди
.
Шу
билан
бирга
суд
-
тергов
амалиётида
қонуннинг
бир
хилда
қўлланилишини
таъминлаб
,
келиб
чиқиши
мумкин
бўлган
турли
тушунмовчиликлар
ва
чалкашликларни
олдини
олишга
хизмат
қилади
.
Айтилганларга
асосланиб
,
Жиноят
кодекси
285-
моддасидаги
“
мунтазам
”
сўзини
“
муттасил
”
сўзи
билан
алмаштириш
мақсадга
мувофиқ
.
Жиноят
кодекси
285-
моддасида
“
хўрлаш
”
тушунчаси
ҳам
ишлатилган
. “
Хўрламоқ
деганда
бировнинг
иззат
-
нафсини
таҳқирламоқ
,
поймол
қилмоқ
”
4
тушунилади
.
Бизнингча
мазкур
тушунча
ҳам
жуда
умумий
хусусиятга
эга
.
Бу
ўринда
қонун
чиқарувчи
“
хўрлаш
”
тушунчасини
ишлатиб
“
шахснинг
қадр
-
қимматини
камситиш
”
билан
боғлиқ
ҳаракатларни
назарда
тутишга
ҳаракат
қилган
.
Сабаби
мазкур
қилмишда
жиноятнинг
бевосита
қўшимча
объекти
ҳам
ҳарбий
хизматчининг
шаъни
ва
қадр
-
қиммати
ҳисобланади
.
Айни
вақтда
қонунчилик
техникаси
талабларидан
келиб
чиқсак
,
Жиноят
кодекси
7-
моддасида
“
инсон
қадр
-
қимматини
камситиш
”, 103-
моддада
“
шахснинг
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
камситиш
”
ёки
156-
моддада
ҳам
“
шаън
-
шараф
ва
қадр
-
қимматни
камситиш
”
жумлалари
ишлатилган
бўлиб
,
Жиноят
кодекси
285-
моддасидаги
худди
шу
сўз
“
хўрлаш
”
тушунчаси
билан
ифодаланган
ҳамда
бу
ўринда
ҳам
қонунчилик
техникаси
бузилган
.
Бунинг
устига
хўрлаш
тушунчаси
ҳуқуқий
эмас
,
кўпроқ
бадиий
тасвирга
эга
бўлиб
,
қонунни
тушуниш
,
баҳолаш
,
тўғри
қўллашга
ва
амалда
татбиқ
этиш
халал
беради
.
Бундан
ташқари
биз
ўрганган
хорижий
мамлакатлар
жиноят
қонунларининг
54,5
фоизида
“
шахснинг
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
камситиш
”
жумласи
ишлатилган
.
Айтилганларни
ҳисобга
олиб
,
Жиноят
кодекси
285-
моддасидаги
“
хўрлаш
”
сўзини
“
шахснинг
шаъни
ва
қадр
-
қимматини
камситиш
”
деган
сўзлар
билан
алмаштириш
мақсадга
мувофиқ
.
Бундан
ташқари
Жиноят
кодекси
285-
моддаси
биринчи
қисми
диспозициясида
“
азоб
бериш
”
жумласи
қўлланилганки
,
бу
ҳам
муаммолардан
холи
эмас
.
Хусусан
,
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғатида
ёзилишича
,
“
азобламоқ
деганда
,
жисмоний
ёки
руҳий
азоб
бермоқ
”
5
тушунилади
. “
Азоблаш
деганда
,
узоқ
вақт
овқат
,
сув
ёки
иссиқликдан
маҳрум
қилиш
каби
3
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
“
Баданга
қасддан
шикаст
етказишга
оид
ишлар
бўйича
суд
амалиёти
тўғрисида
”
ги
2007
йил
27
июндаги
6-
сон
қарори
.
4
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. 5
жилдли
.
Т
.4. /
А
.
Мадвалиев
таҳрири
остида
.
–
Тошкент
:
“
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
”
Давлат
илмий
нашриёти
, 2008. –
Б
. 437.
5
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. 5
жилдли
.
Т
.1. /
А
.
Мадвалиев
таҳрири
остида
.
–
Тошкент
:
“
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
”
Давлат
илмий
нашриёти
, 2008. –
Б
. 50.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
42
хўрловчи
ҳаракатлар
ёхуд
инсонни
соғлиқ
учун
зиён
етказувчи
шароитга
солиш
ёки
унда
қолдириш
ва
ҳоказолар
тушунилиши
лозим
”
1
.
Азоб
бериш
–
чимчилаш
,
тилиш
,
ўтмас
ёки
ўткир
саналган
предметлар
билан
анча
кўпсонли
,
лекин
катта
бўлмаган
жароҳатлар
етказиш
,
термик
омиллар
ва
шу
каби
бошқа
таъсирлар
орқали
узоқ
вақт
оғриқ
бериш
билан
боғлиқ
ҳаракатлар
2
.
Кўриб
турганимиздек
, “
азобламоқ
”
тушунчаси
анча
тор
маънони
англатади
ҳамда
“
қийнаш
”
ни
ўзига
қамраб
олмайди
.
Ваҳоланки
, “
азоб
бериш
”
ва
“
қийнаш
”
тушунчалари
ниҳоятда
бир
-
бирига
яқин
.
Бу
ўринда
“
азобламоқ
”
ҳамда
“
қийнамоқ
”
тушунчалари
ўртасида
баҳс
юзага
келади
.
Ушбу
тушунчаларнинг
қайси
бири
иккинчисини
ўз
ичига
қамраб
олишини
анқилаш
учун
ўзбек
тилининг
изоҳли
луғатига
мурожаат
қилиш
зарур
.
Хусусан
,
ўзбек
тилининг
изоҳли
луғатида
айтилишича
,
“
қийнамоқ
жисман
ёки
руҳан
азоб
бермоқ
,
азият
етказмоқ
,
азоб
-
уқубатга
,
қийин
аҳволга
солмоқ
;
махсус
усуллар
билан
азоб
бермоқ
,
қийноққа
солмоқ
”
3
.
Ўзбекистон
юридик
энциклопедиясида
ёзилишича
“
қийнаш
–
муттасил
равишда
,
такроран
ёки
доимо
кишини
уриб
,
баданига
шикаст
етказиш
ва
жисмоний
ҳаракатлар
билан
жабрланувчига
жисмоний
ва
руҳий
азоб
бериш
”
4
.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суд
Пленуми
қарорида
айтилишича
, “
Қийнаш
деганда
,
кўп
марта
ёки
узоқ
вақт
давомида
оғриқ
етказувчи
,
жумладан
,
муттасил
дўппослаш
,
чимчилаш
,
кесиш
,
ўтмас
ёки
ўткир
-
санчилувчи
(
кесувчи
)
предметлар
билан
кўп
сонли
,
бироқ
чуқур
бўлмаган
жароҳатлар
етказиш
,
электр
ёки
термик
омиллар
орқали
таъсир
кўрсатиш
ва
ҳоказолар
билан
боғлиқ
ҳаракатлар
тушунилиши
лозим
”
5
.
1984
йил
10-
декабрдаги
“
Қийноқ
ҳамда
муомала
ва
жазолашнинг
ўта
шафқатсиз
,
инсонийликка
зид
ёки
қадр
-
қимматни
камситувчи
турларига
қарши
”
Конвенциянинг
1-
моддаси
биринчи
қисмида
таъкидланишича
, “
қийноқ
сифатида
жабрланувчи
шахсга
нисбатан
қасддан
етказилган
кучли
оғриқ
,
жисмоний
ёки
маънавий
азоб
бериш
тарзидаги
ҳар
қанда
й
ҳаракат
тушунилади
”
6
.
Демак
юқоридагилардан
хулоса
қилиш
мумкинки
, “
қийнамоқ
”
ўз
ичига
“
азоб
бермоқ
”
ни
ҳам
қамраб
олади
,
ҳамда
нисбатан
кенг
тушунча
1
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
“
Баданга
қасддан
шикаст
етказишга
оид
ишлар
бўйича
суд
амалиёти
тўғрисида
”
ги
2007
йил
27
июндаги
6-
сон
қарори
.
2
Тан
жароҳатларинининг
оғирлиги
даражаси
.
Суд
-
тиббий
аниқлаш
қоидалари
. /
Ўзбекистон
Республикаси
Соғлиқни
сақлаш
вазирлигининг
21
октябрь
1992
йил
№
551
сонли
буйруғига
12
сонли
илова
(
Ўзбекистон
Республикаси
Прокуратураси
,
Олий
суди
,
Адлия
Вазирлиги
,
Ичики
ишларВазирлиги
,
Миллий
хавфсизлик
хизмати
билан
келишилган
).
3
Ўзбек
тилининг
изоҳли
луғати
. 5
жилдли
.
Т
.5. /
А
.
Мадвалиев
таҳрири
остида
.
–
Тошкент
:
“
Ўзбекистон
миллий
энциклопедияси
”
Давлат
илмий
нашриёти
, 2008. –
Б
. 286.
4
Ўзбекистон
юридик
энциклопедияси
/
Нашр
учун
масъул
Р
.
А
.
Муҳитдинов
ва
бошқ
.;
масъул
муҳаррир
Н
.
Тойчиев
. –
Тошкент
:
Адолат
, 2010. –
Б
. 608.
5
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
“
Баданга
қасддан
шикаст
етказишга
оид
ишлар
бўйича
суд
амалиёти
тўғрисида
”
ги
2007
йил
27
июндаги
6-
сон
қарори
.
6
1984
йил
10-
декабрдаги
“
Қийноқ
ҳамда
муомала
ва
жазолашнинг
ўта
шафқатсиз
,
инсонийликка
зид
ёки
қадр
-
қимматни
камситувчи
турларига
қарши
”
Конвенция
. //
Саидов
А
.
Х
.
Инсон
ҳуқуқлари
бўйича
халқаро
ҳуқуқ
:
Дарслик
. –
Тошкент
: Konsauditinform-Nashr, 2006. –
Б
. 318-335.
ҳисобланади
.
Бунинг
устига
“
суд
-
тиббий
эксперт
жароҳатларини
азоблаш
ва
қийнаш
деб
баҳоламайди
:
саволни
очиш
суриштирув
,
дастлабки
тергов
,
прокуратура
ва
суд
идораларининг
тасарруфига
киради
”
7
.
Демак
,
айтилганларни
ҳисобга
олиб
,
Жиноят
кодекси
285-
моддаси
биринчи
қисми
диспозициясидаги
“
азоб
бериш
”
сўзини
“
қийнаш
”
сўзи
билан
алмаштиришни
таклиф
қиламиз
.
Бизнингча
,
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
суди
Пленумининг
“
Ҳарбий
хизматни
ўташ
тартибига
қарши
жиноятларга
оид
ишларни
кўриш
бўйича
суд
амалиёти
тўғрисида
”
ги
2000
йил
15
сентябрдаги
23-
сонли
қарорига
қуйидаги
қўшимчани
киритиш
мақсадга
мувофиқ
: “
Қийнаш
жисмоний
азобларни
етказиш
йўли
орқали
,
ёки
узоқ
муддатли
ва
изтиробли
оғриқ
етказиш
орқали
амалга
оширилади
.
Азоб
бериш
,
уриш
,
чимчилаш
,
тишлаш
,
кўп
миқдорда
тирналаш
,
кўп
миқдордаги
лекин
катта
ҳажмда
бўлмаган
ўтмас
ёки
ўткир
санчиқли
нарса
орқали
жароҳат
етказиш
,
термик
,
кимёвий
ва
бошқа
моддалар
билан
таъсир
ўтказиш
ва
ҳоказолар
тушунилади
”.
Шу
ўринда
285-
моддада
ишлатилган
“
мунтазам
”
сўзи
фақат
“
хўрлаш
”
га
тегишлими
ёки
у
“
азоб
бериш
”
га
ҳам
тегишли
ҳисобланадими
,
деган
савол
туғилади
.
Бу
борада
Т
.
Қ
.
Мирзаев
ҳамда
Р
.
Қобуловлар
“
хўрлаш
ёки
азоб
бериш
учун
жавобгарликнинг
мажбурий
шарти
–
қилмишларнинг
мунтазамлигидир
”
8
деб
ёзадилар
.
А
.
С
.
Ёқубов
ҳамда
Б
.
А
.
Миренсикйлар
ҳам
бу
борада
ўхшаш
фикр
билдиради
.
Лекин
биз
муаллифларнинг
мазкур
фикрларига
қўшила
олмаймиз
.
Биринчидан
,
қонундаги
“
мунтазам
”
сўзини
“
азоб
бериш
”
га
нисбатан
ҳам
тегишли
деб
ҳисоблаш
учун
, “
хўрлаш
”
сўзидан
кейин
“
ёки
”
сўзи
ишлатилиши
лозим
эди
.
Айни
ҳолатда
қонунда
“
хўрлаш
”
сўзидан
кейин
“
вергуль
”
тиниш
белгиси
ишлатилган
.
Демак
қонун
чиқарувчи
мунтазамлик
белгисини
фақатгина
хўрлашга
нисбатан
назарда
тутган
ва
бу
тўғри
.
Сабаби
хўрлаш
мунтазам
бўлмаса
,
унинг
ижтимоий
хавфлилиги
юқори
бўлмайди
ҳамда
уни
жиноят
сифатида
баҳолаш
нотўғри
бўлади
.
Лекин
азоб
беришни
жиноят
сифатида
баҳолаш
учун
,
унинг
мунтазам
бўлиш
ёки
бўлмаслигини
аҳамияти
йўқ
.
Буни
юқорида
ҳар
иккала
тушунчага
берилган
таърифдан
ҳам
тушуниш
қийин
эмас
.
Юқорида
биз
“
хўрлаш
”
сўзини
“
қадр
-
қимматини
камситиш
”
деб
, “
азоб
бериш
”
ни
“
қийнаш
”
деб
ўзгартиришни
таклиф
қилдик
.
Бу
борада
Қ
.
Р
.
Абдурасулова
ҳамда
Ж
.
И
.
Сафаровлар
“
Қийноқ
”
тушунчаси
билан
“
инсонийликка
зид
ёки
қадр
-
қимматни
камситувчи
муомала
”
тушунчаси
ўртасидаги
фарқ
азоб
бериш
интенсивлиги
ҳар
хиллигида
ифодаланади
.
Қийноқ
шафқатсиз
муомаланинг
нисбатан
оғир
тури
...
Бир
маротаба
содир
этилган
ҳаракатни
ҳам
унинг
шафқатсизлик
ва
оғирлик
даражасига
қараб
,
қийноқ
сифатида
баҳолаш
мумкин
,
деб
ўйлаймиз
”
9
,
деган
фикрларини
асосли
деб
ҳисоблаймиз
.
7
Тан
жароҳатларинининг
оғирлиги
даражаси
.
Суд
-
тиббий
аниқлаш
қоидалари
. /
Ўзбекистон
Республикаси
Соғлиқни
сақлаш
вазирлигининг
21
октябрь
1992
йил
№
551
сонли
буйруғига
12
сонли
илова
(
Ўзбекистон
Республикаси
Прокуратураси
,
Олий
суди
,
Адлия
Вазирлиги
,
Ичики
ишлар
Вазирлиги
,
Миллий
хавфсизлик
хизмати
билан
келишилган
).
8
Мирзаев
Т
.
Қ
.
Қобулов
Р
.
Ҳарбий
хизматни
ўташ
тартибига
қарши
жиноятлар
:
Ўқув
қўлланма
. –
Тошкент
: Talqin, 2005. –
Б
. 24.
9
Абдурасулова
Қ
.
Р
.
Сафаров
Ж
.
И
.
Қийноқ
:
миллий
ва
халқаро
-
ҳуқуқий
жиҳатлари
. –
Тошкент
:
ТДЮИ
, 2008. –
Б
.21.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
43
Юқоридагилар
асосида
суд
-
тергов
амалиётида
хўрлаш
ёки
азоб
бериш
сингари
ҳаракатларга
юридик
баҳо
беришдаги
ноаниқликларга
барҳам
бериш
,
қонунни
тушуниш
ва
тўғри
қўллашга
эришиш
мақсадида
ушбу
тушунчаларни
“
қийнаш
”
деб
ўзгартириш
мақсадга
мувофиқ
.
Н
.
Ў
.
Джураева
ТДЮИ
тадқиқотчиси
ВОЯГА
ЕТМАГАН
ШАХСНИ
АЛДАШ
,
ИШОНЧНИ
СУИИСТЕЪМОЛ
ҚИЛИШ
ОРҚАЛИ
ҒАЙРИИЖТИМОИЙ
ХАТТИ
-
ҲАРАКАТЛАРГА
ЖАЛБ
ЭТИШ
Жамиятимизнинг
ижтимоий
иқтисодий
,
сиёсий
ва
маданий
соҳасида
амалга
оширилаётган
тадбирлар
,
аввалом
бор
ҳар
бир
фуқаро
учун
нормал
яшаш
шароитларини
яратишга
,
давлат
хавфсизлигини
таъминлаш
ва
муҳофаза
қилиш
,
шахснинг
ҳуқуқ
ва
эркинликларини
ҳимоя
қилишга
қаратилганлиги
шубҳасиз
.
Шунингдек
мамлакатимизда
ёшларга
оид
қатор
дастурлар
қабул
қилинган
.
Уларнинг
асосий
мақсади
баркамол
авлодни
тарбиялаш
ва
келажакда
давлатимизни
янгича
фикрлайдиган
,
интилувчан
ёшлар
орқали
ривожлантиришдан
иборат
.
Ёшлар
билан
ишлаш
алоҳида
эътиборни
талаб
қилади
.
Бу
борада
И
.
Каримов
:
“
Биз
мамлакатимизнинг
истиқболини
ёш
авлодимиз
қандай
тарбия
топишга
,
қандай
маънавий
фазилатлар
эгаси
бўлиб
вояга
етишга
,
фарзандларимизнинг
ҳаётга
нечоғлик
фаол
муносабатда
бўлишига
,
қандай
олий
мақсадларга
хизмат
қилишга
боғлиқ
эканлигини
ҳамиша
ёдда
тутишимиз
керак
”
1
–
деб
такидлаб
ўтган
.
Вояга
етмаганлар
жиноятчилиги
эртанги
кун
жиноятчилигининг
кўзгусидир
.
Республикамиз
аҳолисининг
44
фоизини
вояга
етмаганлар
ташкил
қилиши
2
,
улар
томонидан
содир
этиладиган
жиноятларга
қарши
курашнинг
жиноят
ҳуқуқий
чораларини
ўрганиш
долзарб
эканлигини
яна
бир
бор
намоён
қилади
.
Ҳар
қандай
ривожланган
демократик
давлат
ўз
фуқароларининг
фаровон
ҳаёт
кечириши
учун
яхши
ижтимоий
–
иқтисодий
шароит
яратишга
интилади
,
жамиятни
жиноятчилик
каби
салбий
ҳодисадан
муҳофаза
қилишга
ҳаракат
қилади
.
Бу
биринчи
навбатда
вояга
етмаганларнинг
жиноятчилигига
қарши
кураш
,
жумладан
жиноят
ҳуқуқий
воситалар
орқали
курашда
ифодаланади
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодекси
127-
моддасининг
1-
қисмида
назарда
тутилган
жиноятнинг
объектив
томони
вояга
етмаган
шахсни
тиламчилик
қилишга
,
спиртли
ичимликлар
истеъмол
қилишга
,
гиёҳвандлик
ёки
психотроп
ҳисобланмаган
,
лекин
кишининг
ақл
-
идрокига
таъсир
қиладиган
восита
ва
моддаларни
истеъмол
қилишга
жалб
этишдан
иборат
.
Тиламчиликка
жалб
қилиш
деганда
,
вояга
етмаган
шахсни
бегона
шахслардан
пул
,
озиқ
-
овқатлар
,
кийим
-
кечак
ва
бошқа
буюмлар
сўрашга
жалб
қилишни
тушуниш
зарур
2
.
Вояга
етмаган
шахсни
спиртли
ичимликлар
истеъмол
қилишга
,
гиёҳвандлик
ва
психотроп
ҳисобланмаган
,
лекин
кишининг
ақл
-
идрокига
таъсир
этадиган
восита
ва
моддаларни
истеъмол
этишга
жалб
қилиш
деганда
,
вояга
етган
шахснинг
вояга
1
Каримов
И
.
А
.
Ўзбекистон
XXI
асрга
интилмоқда
. –
Т
.:
Ўзбекистон
, 1999. –
Б
. 23.
2
Исмоилов
Н
.
Т
.
Вояга
етмаганлар
жиноятчилигини
индивидуал
олдини
олиш
профилактикаси
.
ю
.
ф
.
н
.
илмий
даражасини
олиш
учун
ёзган
дессертация
авторефарати
. –
Т
.:
ТДЮИ
, 2006. –
Б
. 3.
2
Рустамбоев
М
.
Х
.
Ўзбекистон
Республикаси
Жиноят
кодексига
шарҳлар
.
Махсус
қисм
. –
Т
.: ILM-ZIYO, 2006. –
Б
.
117.
