ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
21
Г
.
Султанова
ТДЮИ
тадқиқотчиси
МУАЛЛИФЛИК
ҲУҚУҚИ
ОБЪЕКТЛАРИ
ТИЗИМИ
:
ЎЗБЕКИСТОН
ВА
АҚШ
ҚОНУНЧИЛИГИ
ҚИЁСИЙ
ТАХЛИЛИ
Давлатчилигимиз
тарихи
нуқтаи
назаридан
қараганда
мамлакатимиз
ҳуқуқ
тизимида
нисбатан
кейинроқ
вужудга
келган
,
бироқ
сўнги
даврларда
шиддат
билан
ривожланаётган
ҳуқуқ
институтларидан
бири
муаллифлик
ҳуқуқи
ҳисобланади
.
Албатта
унинг
ривожига
бошқа
тараққий
этган
мамлакатлар
ва
бу
борадаги
халқаро
конвенциялар
ва
битимлар
жиддий
таъсир
кўрсатмоқда
.
Бироқ
шунга
қарамай
Ўзбекистон
Республикасининг
бу
борадаги
қонунчилик
негизи
тараққий
этган
давлатлар
нормаларини
айнан
такрорламайди
.
Бунга
АҚШ
ва
Ўзбекистоннинг
муаллифлик
ҳуқуқлари
бўйича
қонунларини
муаллифлик
ҳуқуқи
объектларини
қиёслаб
ишонч
ҳосил
қилиш
мумкин
.
Ўзбекистон
Республикаси
қонунчилигида
муаллифлик
ҳуқуқи
объектларининг
умумий
тушунчаси
,
унинг
алоҳида
турлари
батафсил
белгилаб
қўйилган
.
Муаллифлик
ҳуқуқи
объекти
инсон
ижодий
фаолиятининг
махсули
бўлиши
,
бошқа
шахслар
томонидан
қабул
қилишига
имкон
берадиган
объектив
шаклда
(
ёзма
,
оғзаки
,
овозли
,
тасвир
,
ҳажмли
–
фазовий
ва
шу
каби
шаклларда
)
мавжуд
бўлиши
лозим
(
ФКнинг
1041-
м
.,
муаллифлик
ва
турдош
ҳуқуқлар
тўғрисидаги
қонуннинг
5-
м
.).
Муаллифлик
ҳуқуқи
объектлари
бўлган
асарларга
қуйидагилар
киради
:
-
адабий
асарлар
;
-
мусиқа
асарлари
;
-
хорегрофия
асарлари
;
-
аудиовизуал
асарлар
;
-
рангтасвир
,
хайкалтарошлик
асарлари
;
-
манзарали
-
амалий
асарлар
;
-
меъморчилик
,
шаҳарсозлик
ва
боғ
-
парк
барпо
этиш
санъати
асарлари
;
-
фотография
асарлари
;
-
жўғрофия
,
геология
хариталари
;
-
барча
турдаги
ЭҲМ
учун
дастурлар
;
-
ҳосила
ва
жамлама
асарлар
Англо
-
америка
ҳуқуқ
тизимида
муаллифлик
ҳуқуқининг
объекти
тушунчасини
англаб
етишда
ҳуқуқ
доктринаси
ва
суд
амалиёти
муҳим
ўрин
эгаллайди
.
АҚШ
қонунчилигида
муаллифлик
ҳуқуқининг
объекти
(
предмети
- subject matter of copyright-
таърифи
мавжуд
1976
йил
19
октябрда
қабул
қилинган
АҚШ
қонунига
1
мувофиқ
муаллифлиқ
ҳуқуқи
бўйича
ҳозирги
вақтда
маълум
бўлган
ёхуд
келгусида
аён
(
маълум
,
ошкор
)
бўладиган
идрок
этиладиган
ҳар
қандай
шаклларда
ифодаланадиган
оригинал
муаллифлик
асарлари
(
инглизчада
асар
эмас
works –
иш
,
ишланма
)
деган
сўз
ишлатилган
ҳисобланади
,
агарда
бевосита
шунингдек
қандайдир
механизм
ёки
қурилма
орқали
улар
ёрдамида
асарлар
қабул
қилиниши
,
қайта
такрорланиши
ёки
бошқа
тарзда
маълум
қилиниши
мумкин
бўлса
. (
қонуннинг
101-
параграфи
).
Ушбу
1
Қаранг
: Title 17 of the United State Code Public law 94-533, 94
Cong.
тарифдан
ҳуқуқий
муҳофаза
берилишининг
уч
шарти
келиб
чиқади
:
-
асарнинг
оригиналлиги
;
-
асарнинг
муаллифлик
(
ижодий
характери
);
-
идрок
этиладиган
ҳар
қандай
шаклда
(
ашёда
)
мустахкамлаб
қўйилганлиги
.
1976
йил
қонунидан
илгари
муаллифлик
ҳуқуқининг
объекти
АҚШ
Конституциясининг
1-
модда
8-
бўлим
бошида
белгилаб
қўйилган
“
Фан
ва
фойдали
санаътнинг
ёзма
асарлари
сифатида
киритиш
қабул
қилинган
эди
.
Демак
1976
йилги
қонун
бу
борада
анча
мукаммал
дефиницияни
муомалага
киритди
.
АҚШда
асарнинг
оригиналлиги
қуйидаги
талабларга
мувофиқлигини
ифодалайди
:
-
асар
илгари
мавжуд
бўлган
асардан
нусха
кўчириш
бўлма
муаллиф
томонидан
мустақил
яратилган
бўлиши
шарт
;
-
асар
ижодийликни
энг
минимал
даражасига
жавоб
бериши
лозим
(minimal amount of
creation).
Бунда
асар
ҳажми
интелектуал
ва
бадиий
қиймати
аҳамиятга
эга
эмас
.
Бироқ
мутлақо
функционал
ечимлардан
келиб
чиқилган
ифодалаш
шакллари
бўлган
матндан
узилган
сўзла
ёхуд
узуқ
-
юлуқ
сўз
бирикмалари
,
масалан
сарлавҳалар
,
шиорлар
,
атама
-
ибораларда
ижодийлик
асослари
жуда
заифлиги
сабабли
муаллифлик
ҳуқуқий
ҳимоя
берилмайди
(
АҚШ
муаллифлик
ҳуқуқлари
тўғрисидаги
қонунига
шарҳлар
);
-
асар
идрок
этиш
мумкин
бўлган
объектив
шаклда
ифодаланган
бўлиши
лозим
. 1976
йилги
қонуннинг
102-
параграфида
асарларнинг
тахминий
рўйхати
келтирилади
. 101-
параграфида
эса
8
та
турдаги
асарлардан
5
таси
бўйича
дифинициялар
берилади
.
Қизиғи
шундаки
АҚШ
қонунчилигига
турдош
ҳуқуқлар
маълум
эмас
.
Овоз
ёзувлари
(
Ўзбекистон
қонунчилиги
бўйича
фонограммалар
)
муаллифлик
ҳуқуқи
объекти
ҳисобланади
.
Айни
пайтда
“
иккинчи
авлод
”
асарлари
,
яъни
таркибий
асарлар
(compilations)
ва
ҳосила
асарлар
(derivative works)
ҳам
муаллифлик
ҳуқуқи
объекти
ҳисобланади
(103-
параграф
).
Бироқ
бунда
дастлабки
асар
бўйича
муаллифлик
ҳуқуқларига
риоя
қилинган
бўлиши
талаб
этилади
(
розилиги
олинган
бўлиши
керак
),
акс
ҳолда
ҳосила
асарнинг
янги
қисмларигина
ҳимоя
остига
олинади
.
Таркибий
асарлар
ва
хизмат
асарларининг
объекти
сифатидаги
хусусиятлари
уларга
нисбатан
ҳуқуқ
субъектлари
таркибига
ҳам
таъсир
қилади
.
Таркибий
асарлар
ёхуд
жамоа
асарлари
(collective
works)
ва
хизмат
асарлари
(works made for hire)
ёхуд
ёллаш
асосида
яратилган
асарларга
нисбатан
муаллифлик
ҳуқуқи
юридик
шахсга
тегишли
бўлиши
мумкин
(201-
параграф
б
банди
).
1976
йил
19
октябрда
қабул
қилинган
қонунга
1980
йилда
ўзгартиришлар
киритлди
ва
унинг
117-
параграфи
муаллифлик
ҳуқуқи
объектлари
сифатида
ЭҲМ
дастурларини
мустаҳкамлади
,
бир
вақтнинг
ўзида
уларга
нисбатан
мутлоқ
ҳуқуқларга
айрим
чекловларни
(
ЭҲМ
учун
дастурлар
адаптацияси
ва
уларнинг
резерв
нусхаларини
тайёрлаш
билан
боғлиқ
)
жорий
этди
2
.
Кейинчалик
17-
бўлим
(
титул
)
ярим
ўтказгичлар
2
Қаранг
: Act of December 12, 1980. Pub. L. 90-517. Stat.
3015,3028.
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
2010
№
3-4
♦
ЎЗБЕКИСТОН
ҚОНУНЧИЛИГИ
ТАҲЛИЛИ
♦
UZBEK LAW REVIEW
♦
ОБЗОР
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА
УЗБЕКИСТАНА
22
микросхемалари
ҳуқуқий
мухофазасига
бағишланган
9
боб
билан
тўлдирилди
1
.
Ушбу
қиёсий
тахлил
асосида
Ўзбекистон
Республикасида
ва
АҚШда
муаллифлик
ҳуқуқи
объектлари
концепцияси
жихатидан
ўхшаш
эканлигини
қайд
этиш
мумкин
.
Улар
ўртасидаги
фарқ
қитъа
ҳуқуқ
тизими
ва
англо
-
саксон
ҳуқуқ
тизими
ўртасидаги
фарқлар
доирасида
деб
айтиш
мумкин
.
Муайян
жихатлари
бўйича
(
масалан
муаллифлик
ва
турдош
ҳуқуқларни
ажратилмаганлиги
)
мамлакатимиз
қонунчилиги
мукаммалроқ
деб
айтиш
мумкин
.
Фикримизча
АҚШ
қонунчилигини
баъзи
ижобий
жихатларини
Ўзбекистон
қонунчилигига
имплиминтация
қилиш
мақсадга
мувофиқ
.
Биринчидан
,
муаллифлик
ҳуқуқлари
объектлари
жумласига
интеграл
микросхемалар
топологияларини
ҳам
киритиш
лозим
.
Иккинчидан
,
муаллифлик
ҳуқуқи
объектлари
асарлар
ва
ишланмалар
бўлиши
тўғрисида
муаллифлик
ва
турдош
ҳуқуқлар
тўғрисидаги
қонуннинг
5-
моддасига
қўшимча
киритиш
лозим
.
Аслини
олганда
ЭҲМ
дастурлари
ва
топологиялар
асар
эмас
,
балки
ишланма
ҳисобланади
ва
бу
ўзбек
адабий
тили
имкониятларидан
фойдаланган
юридик
атамаларни
бойитишга
,
қонундаги
ибора
мазмунини
аниқлигини
оширишга
хизмат
қилади
.
1
Қаранг
: Semiconductor chip protection act of November 8,
1984. Pub. L. 98-620, 98 stat. 3347, 3356.
Л
.
Ж
.
Отегенова
Соискатель
ТГЮИ
БРАЧНЫЕ
(
ДОТАЛЬНЫЕ
)
СОГЛАШЕНИЯ
В
РИМСКОМ
ПРАВЕ
Как
известно
,
супруги
в
период
нахождения
в
браке
сохраняют
в
полном
объеме
гражданскую
пра
-
воспособность
и
дееспособность
и
поэтому
могут
иметь
любые
гражданские
права
и
обязанности
,
в
том
числе
и
по
отношению
друг
к
другу
.
Однако
в
рамках
брачного
правоотношения
ряд
имевшихся
у
супругов
прав
и
обязанностей
наполняются
новым
содержани
-
ем
,
появляются
новые
права
и
обязанности
.
Супруги
,
как
и
любые
другие
субъекты
гражданского
права
,
мо
-
гут
становиться
участниками
различных
сделок
,
в
том
числе
и
обязательств
.
Нахождение
в
браке
никак
не
влияет
на
их
сделкоспособность
.
Однако
в
связи
с
нахождением
в
браке
между
супругами
возникают
обя
-
зательства
особого
рода
.
Указанные
обязательства
подразделяются
на
договорные
(
обязательства
из
брачного
договора
и
из
соглашения
о
порядке
уплаты
алиментов
)
и
внедоговорные
(
например
,
обязательст
-
ва
по
возмещению
вреда
,
причиненного
одним
из
суп
-
ругов
).
Договорный
режим
имущества
супругов
опреде
-
ляет
имущественные
отношения
супругов
,
которыми
являются
алиментные
обязательства
супругов
,
а
так
-
же
отношения
между
супругами
по
поводу
их
общего
и
раздельного
имущества
.
Договорный
режим
имущест
-
ва
супругов
формируется
в
результате
заключения
брачного
договора
2
.
Брачный
договор
–
это
соглашение
лиц
,
всту
-
пающих
в
брак
,
или
соглашение
супругов
,
опреде
-
ляющее
имущественные
права
и
обязанности
супругов
в
браке
и
(
или
)
в
случае
его
расторжения
.
Права
и
обязанности
,
определяемые
супругами
в
брачном
до
-
говоре
,
действуют
в
период
брака
,
а
также
после
его
расторжения
,
если
это
оговорено
в
самом
договоре
.
Перечень
правил
,
которые
супруги
могут
установить
в
брачном
договоре
,
признан
открытым
.
Однако
все
со
-
гласованные
положения
брачного
договора
должны
касаться
имущественных
прав
и
обязанностей
супру
-
гов
и
не
должны
противоречить
основным
принципам
семейного
законодательства
3
.
Брачный
договор
существует
на
протяжении
мно
-
гих
веков
,
как
в
зарубежном
законодательстве
,
так
и
в
отечественном
праве
.
Еще
в
древнем
Риме
заключались
соглашения
между
будущими
супругами
об
имуществе
.
России
XVI-
XIX
вв
.
также
были
известны
предбрачные
соглашения
,
и
они
были
достаточно
распространены
.
Несмотря
на
то
,
что
советское
законодательство
прямо
не
преду
-
сматривало
возможность
заключения
брачного
догово
-
ра
,
в
нем
имелись
отдельные
правовые
нормы
,
которые
косвенно
допускали
заключение
брачных
контрактов
.
Поимущественные
отношения
супругов
в
рим
-
ском
праве
определялись
не
браком
,
а
переходом
жен
-
щины
во
власть
мужа
,
эффект
которого
подобен
усы
-
новлению
.
Согласно
подходам
римского
права
,
брак
сам
по
себе
никак
не
сказывается
на
имущественных
правах
сторон
:
женщина
по
-
прежнему
остается
под
2
Чефранова
Е
.
А
.
Имущественные
отношения
в
российской
семье
:
Практ
.
пособие
. –
М
., 2006. –
С
. 168.
3
Антокольская
М
.
В
.
Семейное
право
. –
М
.: 1996. –
С
.198.