"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
68
СЕКЦИЯ
№
2.
Политические науки
SIYOSIY ISHTIROK VA DEMOKRATIYA: NAZARIYA VA TAHLIL
Azizova Mahbuba
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi
Davlat boshqaruvi akademiyasi tayanch doktoranti,
Mahbubaazizova95@gmail.com
Annotatsiya:
maqolada
muallif
tomonidan
siyosiy
ishtirokni
konsept
uallashtirishning qisqacha tarixi keltirilgan hamda zamonaviy ta’riflar
berilgan. Ishtirok etishning hozirgi amaliyoti demokratik shakl va modellar
prizmasi, jumladan, vakillik, aleatorlik va deliberativ demokratiya orqali ko‘rib
chiqiladi. Zamonaviy ishtirokchi amaliyotlar orasida onlayn ishtirok etish siyosiy
voqelikka ta’sir qilishining istiqbollari haqida fikrlar bayon etiladi.
Kalit so‘zlar:
siyosiy ishtirok, demokratiya, deliberativ demokratiya, aleator
demokratiya, onlayn ishtirok.
Аннотация:
в
статье
представлена
краткая
история
концептуализации политического участия; даны современные определения.
Современная практика участия рассматривается через призму
демократических форм и моделей: представительной, алеаторической и
совещательной демократии. Среди современных практик участия, онлайн
-
участие рассматривается как наиболее перспективная форма влияния на
политическую реальность.
Ключевые слова:
политическое участие, демократия, совещательная
демократия, алеаторная демократия, онлайн
-
участие.
Abstract:
The article provides a brief history of the conceptualization of
political participation; modern definitions are given. The current practice of
participation is considered through the prism of democratic forms and models:
representative, aleatoric and deliberative democracy. Among modern participatory
practices, online participation is considered as the most promising form of influence
on political reality.
Key words:
political participation, democracy, deliberative democracy,
aleatory democracy, online participation.
Shiddatli transformatsion jarayonlar jamiyatning barcha sohasiga o‘z
ta’sirini ko‘rsatishi bugungi jamiyatda individualizm va konsumerizm
g‘oyalarining rivojlanishiga olib keldi. Natijada fuqarolik mas’uliyati passivlashdi,
fuqarolar siyosiy masalalarni hal qilishdan o‘zlarini chetga ola boshladilar.
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
69
Ayniqsa, befarqlik mavjud siyosiy institutlarga, xususan, siyosiy vakillik
institutlariga ishonchsizlikni keltirib chiqara boshladi [1]. Zamonaviy siyosiy
bilimlar mazkur masalaga quyidagicha yechim taklif qiladi: siyosiy ishtirokni
kengaytirish orqaligina fuqarolarning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy faolligini
oshirish, jamiyat va davlat masalalarida tegishli qarorlar qabul qilishda, umuman,
siyosiy jarayonlarda faol fuqaroviylik pozitsiyani rivojlantirish va
mustahkamlash mumkin. Shunday qilib, davlat organlariga saylanmagan
fuqarolar nafaqat qarorlarni amalga oshirishda, balki ularni qabul qilishda ham
ishtirok etishlari mumkin. Bunda qarorlar va islohotlar maksimal darajada
qonuniylikka ega bo‘ladi, chunki uni hokimiyat manbai bo‘lgan xalq bevosita
amalga oshiradi, shuningdek, “o‘zini o‘zi boshqarish” tushunchasining mohiyati
to‘liq ochib beriladi: boshqaruv ob’yekti va sub’yekti
bir-biriga mos keladi. Siyosiy
qaror qabul qilish huquqi va buning uchun javobgarlik nafaqat siyosatchilarga,
balki fuqarolarga va fuqarolik jamiyati institutlariga ham tegishlidir. Aybdorlik
tushunchasi alohida shaxslarda ifodalanmaydi.
Siyosiy ishtirok haqidagi tadqiqotlarning rivojlanishi XX asrning ikkinchi
yarmida boshlangan. Biroq, ishtirok etish bilan bog‘liq nazariy muammolar uzoq
tarixga ega. Siyosiy ishtirok to‘g‘risidagi qarashlar antik davrda boshlangan.
Platon va Aristotel fuqarolarning polislar siyosiy hayotida ishtirok etishi va
qatnashmasligi haqida fikr yuritgan. Aristotel ishtirok etishni fuqarolikning
muhim xususiyati deb hisoblagan.
Keng ma’nodagi siyosiy ishtirok
-
Aristotelning fikriga ko‘ra, davlat
boshqaruvining eng yaxshi shakli - siyosatning mulki hisoblanadi [2]. Siyosiy
ishtirok orqali fuqarolarning jamiyat va davlat hayotidagi faolligi, qarorlar qabul
qilish jarayonidagi pozitsiyasi ta’minlanadi. Natijada har kim o‘z ishini, yuqorida
aytganimizdek, jamoat manfaatiga mos ravishda, yaxshiroq va tezroq bajaradi.
Zamonaviy davrda siyosiy ishtirok tushunchasiga yana qiziqish paydo
bo‘ldi. J.J. Russo “Ijtimoiy shartnoma to‘g‘risida”da xalq suvereniteti, xalq
boshqaruvi g‘oyasini ilgari surgan. U fuqarolikni siyosiy hamjamiyatga, davla
tga
ma’lum bir a’zolik va ishtirok etishning ifodasi, fuqaroni esa “suveren
hokimiyatda ulushga ega bo‘lish” deb qaradi [3].
Liberal ta’limot vakillari hokimiyatda ishtirok etish tengligini nazariy
jihatdan istisnosiz barcha odamlarga tegishli ekanligini t
a’kidladilar.
XIX asrda marksizm tarafdorlari siyosiy ishtirok etish to‘g‘risida oʻz
qarashlarini taklif qildi. Marksistik ta’limotga ko‘ra, siyosatda ishtirok etish “sinfiy
kurash” tushunchasi va mazlum sinfning o‘z manfaatlarini ro‘yobga chiqarishi
natij
asida yuzaga kelishi kerak bo‘lgan keng ommani siyosatga jalb qilish bilan
bog‘liqdir [4].
M.Veber quyidagi ta’rifni bergan: “Siyosatda ishtirok etish deganda,
hokimiyatda ishtirok etish yoki hokimiyatni davlatlar o‘rtasida yoki davlat ichida,
u o‘z ichiga
olgan odamlar guruhlari o‘rtasida taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatish
istagi tushuniladi” [5].
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
70
XX asrda siyosiy ishtirok boʻyicha tadqiqotlar kuchaydi. Siyosiy ishtirokni
o‘rganish tendensiyalarining yetarlicha batafsil sharhi Yan van Det tomonidan
berilgan. Uning qayd etishicha, 1940 va 1950-yillarda tadqiqotchilarning asosiy
e’tibori ovoz berishga qaratilgan edi; 1960
-yillarda tadqiqot sohasi kengaydi,
ammo siyosiy ishtirok hali ham siyosatchilar va partiyalar uchun saylovoldi
tashviqoti kabi siyosatning a
n’anaviy konseptualizatsiyasi, shuningdek,
saylovchilar va hukumat amaldorlari o‘rtasidagi odatiy aloqalar bilan bog‘liq
faoliyat sifatida tushuniladi. 1970-
yillarda tadqiqotchilar e’tiborini siyosiy
ishtirok etishning “noan’anaviy” shakllariga qaratdilar.
1990-yillarda esa
zamonaviy jamiyatning siyosiy va nosiyosiy sohalari oʻrtasidagi chegara yo‘qoldi
va siyosiy ishtirok tushunchasi koʻngillilik va ijtimoiy faollik kabi “fuqarolik”
faoliyatini oʻz ichiga ola boshladi [6]. Shunday qilib, ishtirok etishning
yangi
shakllariga siyosiy pozitsiyani ifodalovchi nosiyosiy xatti-harakatlar kiradi.
1973-
yilda R.Dal siyosiy ishtirok haqidagi o‘z tushunchasini taklif qildi. U
oʻzining “Poliarxiya: ishtirok va muxolifat” kitobida siyosiy ishtirokni zamonaviy
demokratik
davlatlarning ajralmas qismi deb eʼlon qiladi, chunki bu fuqarolarga
oʻz hukumatlarini javobgarlikka tortish imkonini beradi [7].
Zamonaviy siyosiy tafakkurda ishtirok etish siyosiy madaniyat
rivojlanishining eng yuqori bosqichi sifatida qaraladi. Shunday qilib, S. Verba va
G.A. Bodom siyosiy madaniyatning uch turini aniqlagan: paroxial (gr. para
–
haqida, oikos yaqinida
–
yashash joyi, uy xoʻjaligi), subʼyekt va ishtirokchi.
Birinchi turga siyosiy tizim haqida ma’lumot yetishmasligi va o‘zgarishlarga
befa
rq bo‘lish xarakterlidir. Ikkinchi tur fuqarolarning individual faolligining past
darajasini nazarda tutadi. S.Verba va G.A.Almond quyidagicha yozadi:
“Bo‘ysunuvchi madaniyatdan ishtirokchi madaniyatga o‘tish demokratik
infratuzilmaga ijobiy yo‘nalishlarni
ng tarqalishini, fuqarolik shartnomalari
normalarini qabul qilishni va aholining katta qismida fuqarolik kompetensiyasini
rivojlantirishni o‘z ichiga oladi” [8]. Ishtirokchilik siyosiy madaniyati yuqori
darajadagi siyosiy bilim, siyosiy hayotga aralashish va fuqaroning mavjud siyosiy
tizimdagi “faol” roli bilan tavsiflanadi.
S.Verba ishtirokning o‘ziga quyidagicha ta’rif beradi: “Keng ma’noda
demokratik ishtirok fuqarolarning qarorlarga ta’sir ko‘rsatishi yoki o‘z
manfaatlariga daxldor muhim qarorlar qabul qiluvchilarni nazorat qilish
jarayonlarini ifodalaydi” [9].
Demak, siyosiy ishtirok
–
ijtimoiy-
siyosiy hamjamiyat a’zolari tomonidan
siyosiy qarorlarni shakllantirish yoki qabul qilish, davlat siyosatini amalga
oshirish yoki hokimiyatning istalgan darajasidagi siyosiy arboblarni tanlash
jarayoniga ta’sir ko‘rsatish maqsadida individual yoki guruh asosida amalga
oshiriladigan mahalliy, mintaqaviy, milliy harakatlaridir. Shu o‘rinda ta’kidlash
joizki, boshqaruv darajasi qanchalik past bo‘lsa, ma’muriy birlik
qanchalik kichik
bo‘lsa, fuqarolarning qarorlar qabul qilishdagi ishtiroki masalasi ham shunchalik
dolzarb bo‘ladi.
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
71
Hech shubha yo‘qki, siyosiy ishtirok demokratiya bilan chambarchas
bog‘liq. G. Almond va S.Verba ta’kidlaganidek, “Aristoteldan Braysgacha boʻlgan
demokratiya nazariyotchilari, demokratiya
–
fuqarolarning fuqarolik ishlarida
faol ishtirok etishi bilan qoʻllab
-
quvvatlanishidir”.
Demokratik bo‘lmagan rejimlarda siyosiy ishtirok etish mumkin, lekin u
“qatnashchilar o‘zlarining ijtimoiy va siyosi
y manfaatlarini amalga oshirmasdan,
safarbarlik asosida” amalga oshiriladi [10]. Albatta, bunday ishtirok etish ijtimoiy
foydali natijalarga olib kelmaydi. Totalitar davlat odamga “ishtirokchi sub’yekt”
rolini beradi. Qoidaga ko‘ra, totalitar rejimlarda fu
qarolarning siyosiy jarayondagi
ishtiroki hukmron partiya yoki siyosiy yetakchini qo‘llab
-quvvatlashga qaratilgan
ommaviy harakatlar bilan cheklanadi. Ma’muriy resurslar yordamida tashkil
etilgan rasmiy ommaviy tadbirni fuqarolarning siyosiy hayotdagi chinakam
ishtiroki deb hisoblash mumkin emas.
Fuqarolarning erkin oʻzini
-
oʻzi tashkil etishi uchun zamin yaratgan
demokratik rejimlarda biz boshqacha holatni kuzatamiz. Demokratiyada ishtirok
etish nafaqat fuqarolik ishtiyoqi, balki demokratik davlat asoslarini tashkil
etuvchi normalar va tartiblarning, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy institutlarning
mavjudligi bilan ta’minlanadi.
Demokratiyaning turli shakllari va modellari siyosiy ishtirok etish uchun
turli imkoniyatlar yaratadi.
Aleator demokratiya (inglizcha
aleatory democracy, “aleatoria” so‘zidan
-
tasodifiy) fuqarolarning siyosiy hayotda umumiy va bevosita ishtirok etishini, shu
jumladan davlat lavozimlarini taqsimlash orqali ham nazarda tutiladi. Aleator
demokratiya elementlari qadimgi Afina va Rimda, o‘r
ta asrlarda Venetsiya va
Florensiyada mavjud edi [11]. Bundan tashqari, siyosiy fikr tarixida qur’a bo‘yicha
tanlash tartibi ko‘pincha haqiqiy demokratiya bilan birlashtirilgan. Sh.L.
Monteskye shunday yozgan edi: “Qur’a bo‘yicha tayinlash demokratiyaga xo
sdir;
saylov bilan tayinlash - aristokratiya. Aleator
–
saylovning eng zararsiz usuli: u
har bir fuqaroga vatanga xizmat qilish imkoniyatini beradi” [12]. J.J.Russo bu
masala bo‘yicha S. L. Monteskyening pozitsiyasini tasdiqladi va rivojlantirdi:
“Qur’a bo‘yicha saylovlar haqiqiy demokratiyada bir nechta qiyinchiliklarni
keltirib chiqaradi, bunda hamma teng huquqliligi tufayli ularning axloqi va
iste’dodi zamon tamoyillari va holatiga ko‘ra o‘xshash bo‘lib qoladi” [13].
Aleator demokratiya uchun bir nechta
futuristik loyihalar mavjud bo‘lib,
eng muqobil ishlab chiqilgan loyiha amerikalik siyosatshunos T. Burisiusga
tegishli. T. Burisius modeli qur’a bo‘yicha shakllangan, bir
-birini nazorat qiluvchi
6 ta qonun chiqaruvchi organ tizimi mavjudligini nazarda tu
tadi. Ko‘proq
murosasiz modellar ikki vakillik tizimini nazarda tutadi, bunda parlament ham
ovoz berish, ham qur’a orqali shakllantiriladi [14].
Hozirda aleator demokratiya qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi
hokimiyatlarga nisbatan qo‘llanilmaydi. Biroq, sud hokimiyatining bir qismi
an’anaviy ravishda qur’a bo‘yicha taqsimlanadi.
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
72
Sudyalar hay’ati tomonidan sud muhokamasi nafaqat ayblanuvchining aybi
yoki aybsizligini adolatli tarzda aniqlash huquqi, balki bu fuqarolik ishtiroki
harakati, hokimiyat sub’yekti bo‘lish uchun imkoniyat hamdir.
Deliberativ (deliberative) demokratiya (inglizcha deliberation
–
muhokama
qilish, muhokama qilish) XX asrning ikkinchi yarmida shakllangan demokratiya
nazariyasining zamonaviy yoʻnalishlaridan biridir. Bu modelning nazariy asoslari
D.Dyui, J.Habermas, J.Rouls va boshqalarning ishlarida yoritilgan.
Maslahatlashuv demokratiyasining markazida ixtiyoriylik, tenglik,
mun
ozara ishtirokchilarining yaqin o‘zaro hamkorligi, konsensusga tayyorlik, shu
jumladan ekspert baholarini inobatga olgan holda, fuqarolarning manfaatlarini
ifoda etish istagi va boshqalar kabi talablarga javob beradigan muloqot turadi.
Maslahatlashuv demokratiyasining maqsadi
–
fuqarolik jamiyati
salohiyatini, uning vakillik va ijro etuvchi hokimiyat organlariga ta’sirini
muhokama qilish jarayoni orqali oshirishdan iborat, bunda maslahatlashuv
axborotga asoslangan, muvozanatli, ongli, mustaqil va inklyuziv
bo‘lishi shart.
Amalda zamonaviy maslahat demokratiyasi alohida loyihalar doirasida mavjud
bo‘lib, ular kosinus konferensiyalari, fuqarolar yig‘inlari, xalq parlamentlari deb
ataladi. Shuningdek, deliberativ demokratiya
–
davlat organlariga murojaatlar va
so‘rovlar, davlat organlarining ochiq hay’at majlislarida ishtirok etish,
jamoatchilik muhokamasi, jamoatchilik eshituvi, jamoatchilik monitoringi,
jamoatchilik ekspertizasi, jamoatchilik fikrini o‘rganish, fuqarolarning o‘zini o‘zi
boshqarish organlari tomonidan davlat organlari mansabdor shaxslarining
hisobotlari va axborotini eshitish kabi shakllarda namoyon bo‘ladi.
Siyosiy ishtirok etishning eng munozarali shakllaridan biri bu jamoatchilik
fikrini o‘rganishdir.
Davlat organlari va muassasalari faoliyati ustidan jamoatchilik nazoratini
tashkil etish hamda amalga oshirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solish
maqsadida “Jamoatchilik nazorati to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni
qabul qilingan. Mazkur qonunga ko‘ra, ijtimoiy ahamiyatga molik
masalalarni,
shuningdek normativ-huquqiy hujjatlar, davlat organlarining boshqa qarorlari
loyihalarini ommaviy muhokama qilish jamoatchilik muhokamasidir.
Jamoatchilik muhokamasi ommaviy va ochiq o‘tkaziladi. Jamoatchilik
muhokamasining ishtirokchilari jamoatchilik muhokamasiga kiritilgan masalalar
yuzasidan o‘z fikrini erkin bildirishga va takliflar kiritishga haqli. Jamoatchilik
muhokamasi ommaviy axborot vositalari orqali va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalangan holda ham o‘tkazilishi mu
mkin [15]. Qonunning
10-moddasiga muvofiq, jamoatchilik eshituvi - davlat organlarining, ular
mansabdor shaxslarining faoliyatiga taalluqli va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan
yoxud fuqarolarning, yuridik shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlariga,
jamiyat manfaatlariga daxldor masalalarni muhokama qilish uchun tashkil
etiladigan yig‘ilishdir.
“Rossiya Federatsiyasida mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishni tashkil etishning
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
73
umumiy tamoyillari to‘g‘risida” Federal qonuniga muvofiq o‘tkaziladigan
ommaviy ting
lovlar Rossiyada eng keng tarqalgan amaliyotlardan biri bo‘lib,
yiliga ommaviy eshituvlar soni o‘n minglab o‘tkaziladi. Ammo shuni ta’kidlash
kerakki, ommaviy eshituvlar natijalari, referendum natijalaridan farqli o‘laroq,
majburiy emas va oxirgi qaror hokimiyat organlarida qoladi. Shu sababli, siyosiy
ishtirok etishning ushbu shaklining samaradorligi uning tarqalish ko‘lamidan
kelib chiqqan holda ko‘rinadigan darajada yuqori emas.
Demokratik modellar va siyosiy ishtirok etishning zamonaviy shakllarini
tahl
il qilar ekanmiz, siyosat va Internet o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlikni qayd
etishimiz joiz. Siyosat inson hayotining axborotlashtirish jarayonini boshdan
kechirayotgan sohalaridan biridir. G‘arb ilmiy adabiyotida “onlayn ishtirok”
degan maxsus atama mavjud [16]. Tadqiqotchilar ishtirokning ushbu turini
turlicha tavsiflaydilar: ba’zi mualliflar bu haqda ishtirok etish illyuziyasi sifatida
yozadilar [17], boshqalari buni “ifodali siyosiy ishtirok” deb ataydi va Internetda
siyosiy qarashlarning ommaviy ifodalani
shiga e’tibor beradilar [18]. Biroq,
raqamli inqilob siyosiy ishtirokni kengaytirish uchun texnologik shart-
sharoitlarni yaratganiga shubha yo‘q. Demokratiya munozaraga asoslangan
boshqaruv shakli sifatida, muloqot usullariga tayanadi. Muloqotning yangi
shakllari
–
internet orqali o‘ta tezkor, markazlashmagan aloqalar siyosiy
aralashuvning yangi shakllarini yuzaga keltirmoqda. Axborot texnologiyalari
nafaqat vosita, balki siyosiy ishtirok etish uchun katalizator hamdir. Bu, o‘z
navbatida, onlayn siyosiy ishtirok etish shakllari doirasini juda kengaytirdi:
siyosiy kontent yaratish, Internetda petitsiyalarni topshirish, yetakchilik, siyosiy
bloglar yozish va ularni sharhlash, kraudsorsing (inglizcha crowdsourcing, crowd
–
“omma” va sourcing –
“resursidan foydalanish”
-oddiy insonlarning
yaratuvchanligi, tajriba va bilimlariga asoslangan holda muammolarni hal etish
va yangi brendlarni yaratishdir. Kraudsorsing texnologiyasi yordamida inson
resursidan foydalanib biznes, ijtimoiy va siyosiy muammolarga yechim topish
mumkin.
Siyosatshunos K. Sebo onlayn ishtirok tushunchasiga quyidagicha
yondashgan: “demokratik siyosiy jarayonlar ko‘lamini kengaytirib, siyosiy
ishtirok shakllarini yangi bosqichga olib chiqdi” [19]. Shuningdek, u elektron
ishtirok etishning quyidagi turlarini aniqladi:
—
elektron ovoz berish;
—
onlayn siyosiy nutq;
—
siyosiy qarorlarni onlayn tarzda qabul qilish;
—
elektron faollik;
—
elektron maslahatlar;
—
onlayn ariza berish.
Butunjahon Internet tarmog‘ining asosiy roli fuqarolarning zarur siyo
siy
ishtirokini ta’minlashdan iborat, ammo bu ikki soha o‘rtasidagi munosabatlar
yaqin o‘tmishdagiga qaraganda ancha kengroqdir. Shuningdek, internet
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
74
makonining yirik sub’yektlari, ijtimoiy tarmoqlar nafaqat siyosiy faollikni
rag‘batlantirishi, balki cheklashi ham mumkin (noxolis va noto‘g‘ri
ma’lumotlarning tarqalishi, ma’lumotlarni soxtalashtirish, siyosat arboblarining
akkauntlarini bloklash va boshqa).
Shunday qilib, biz bugungi kunda fuqarolik faoliyatining juda ko‘p xilma
-xil
shakllarini o‘z ichiga o
lgan siyosiy ishtirok
–
huquqiy tartibga solish, tizimli
qat’iylik va hatto xususiy kompaniyalar tomonidan cheklash muammolariga duch
kelayotganini ko‘ramiz.Va shunga qaramay, fuqarolar o‘rtasidagi, shuningdek,
fuqarolar va davlat o‘rtasidagi zamonaviy aloqa kanallarining ko‘payishi bilan
birga ishtirok etish maydoni kengayib bormoqda. Bu bizni jamiyatning texnologik
o‘zgarishiga muqarrar ravishda javob beradigan siyosiy ishtirokni yanada
rivojlantirishga rag‘batlantiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyx
ati:
1.
Социологическое исследование «
Standard Eurobarometer 93.
Summer 2020». –
URL: file:///C:/Users/User/Downloads/eb_93_fir_en.pdf (
дата
обращения
: 10.06.2021).
2.
Аристотель. Метафизика. –
М.: Мысль, 1975. –
T. 1.
–
550 с.
3.
Руссо, Ж. Ж. Об общественном договоре. –
М.: КАНОН
-
Пресс
, 1998.
–
416 с.
4.
Маркс, К. Классовая борьба во Франции с 1848 по 1850 гг. –
М.:
Прогресс, 1989. –
195 с.
5.
Вебер, М. Политика как призвание. –
М.: Прогресс, 1990. –
808 с.
6. Deth van J. W. Studying Political Participation: Towards a Theory of
Everything. Paper presented at the Joint Sessions of Workshops of the European
Consortium for Political Research.
–
Grenoble: ECPR, 2001.
–
URL:
https://ecpr.eu/filestore/paperproposal/c8b57aab-51d9-4aca-b65d-
4510ccfc19a3.pdf.
7.
Даль, Р. Полиархия: участие и оппозиция. –
М.: Изд. дом Гос. ун
-
та –
Высш. шк. экономики, 2010. –
287 с.
8.
Алмонд, Г., Верба, С. Гражданская культура: политические
установки и демократия в пяти странах. –
М.: Мысль, 2014. –
500 с.
9. Verba, S. Democratic Participation.
–
Annals of the American Academy of
Political and Social Science.
–
1967.
–
Vol. 73.
–
No. 1.
–
Pp. 53-78.
10.
Цыганков, А. П. Современные политические режимы: структура,
типология, динамика. –
М.: Интерпракс, 1995. –
296 с.
11.
Манен Б. Принципы представительного правления. –
СПб.: Изд
-
во
Европейского университета, 2008. –
323 с.
12.
Монтескье, Ш. Л. О духе законов. Избранные произведения Кн. 2.
Гл. 2. –
М.: Госполитиздат, 1995. –
URL: https://lex.am/docs/sharle.pdf
13.
Руссо, Ж. Ж. Об общественном договоре. –
М.: КАНОН
-
Пресс, 1998. –
416 с.
"Узбекистан
-
2030: наука, образование и экономика
в развитии"
75
14.
Рейнбрук, Д. В. Против выборов. –
М.: Ад Маргинем Пресс, 2018. –
200 с.
15. https://lex.uz/docs/-3679092
16. Weis, J. What Is Youth Political Participation? Literature Review on
Youth Political Participation and Political Attitudes. Front. Polit. Sci., 15 May 2020.
–
URL:
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpos.2020.00001
/full#B48.
17. Halupka, M. Clicktivism: a systematic heuristic. Policy Internet 6, 2014.
–
Pp. 115-132.
18. Rojas, H., Puig-i-Abril, E. Mobilizers mobilized: information, expression,
mobilization and participation in the digital age. J. Comp. Med. Commun.
–
2009.
–
14.
–
Pp. 902-927.
19.
Sæbø Q., Rose J., Flak
L. The shape of eParticipation: Characterizing an
emerging research area// Government Information Quarterly. 2008. N 25. P. 400
–
428.
