YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
7
MIRZO ULUGʻBEK FOJIASI DRAMASIDAGI OBRAZLAR NUTQIDA LINGVISTIK
BIRLIKLAR AHAMIYATI
Olimova Ruxshona Ravshan qizi
Navoiy davlat universiteti Oʻzbek tili va adabiyoti yoʻnalishi 2-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15613975
Annotatsiya
. Mazkur maqolada Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulugʻbek fojiasi” dramasi
asosida obrazlar nutqida lingvistik birliklarning (leksik, frazeologik, stilistik va morfologik
birliklar) ahamiyati yoritiladi. Obrazlar xarakteri, ularning ichki kechinmalari va ruhiy holatini
ifodalashda til vositalarining qanday funksional vazifa bajarishi ochib beriladi. Shuningdek,
dramatik nutqda individual til ishlatish uslubi ham tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
dramatik nutq, lingvistik birlik, obraz, stilistik vosita, leksik birlik,
frazeologizm, Maqsud Shayxzoda.
Kirish
Adabiy asarda obraz yaratish, uni jonlantirish va xarakterini ochib berishda til asosiy
vosita sanaladi. Ayniqsa, dramatik asarlarda til, ya’ni qahramonlarning o‘zaro muloqoti orqali
ularning ichki kechinmalari, maqsadi va ruhiyati yoritiladi. Maqsud Shayxzodaning “Mirzo
Ulugʻbek fojiasi” asari o‘zbek dramaturgiyasi taraqqiyotida alohida o‘rin tutadi. Ushbu dramada
tarixiy shaxslar qiyofasi faqat voqealar zanjiri orqali emas, balki ularning nutqi, tili, fikrlash
uslubi orqali ochiladi. Shuning uchun ham ushbu maqolada asar obrazlari nutqidagi lingvistik
birliklarning ahamiyatini tahlil qilish muhimdir.
“Mirzo Ulugʻbek fojiasi”dagi asosiy obrazlar – Ulugʻbek, Abdulatif, G‘iyosiddin, Qozizoda
Rumiy, Shohruh Mirzo va boshqalar nutqida leksik birliklar ularning ijtimoiy mavqei, ma’naviy
olami va psixologiyasiga mos tanlangan.
Masalan, Ulugʻbek obrazida fanning ustuvorligi, tafakkur chuqurligi, aql-idrok vositasida
adolat istagi til orqali ifodalanadi:
“Fanning kuchi zulmatni yoritar, johillik esa insonni tubanlikka yetaklaydi.”
Bu yerda “zulmat”, “yoritar”, “johillik”, “tubanlik” kabi so‘zlar qarama-qarshi semantik
maydonda bo‘lib, Ulugʻbekning ilm-ma’rifatga intilishini kuchli ifodalaydi.
Abdulatif obrazida esa til salobatli, buyruqoh, tahdidli va agressiv. U nutqida ko‘pincha
keskin fe’llar, salbiy ma’no ifodalovchi so‘zlar ishlatiladi:
“Otam! Men sizning ilmingizni emas, shohligingizni istayman!”
Bu yerda “istayman” fe’li qat’iy ohangda qo‘llanilib, Abdulatifning hokimiyatga
chanqoqligini anglatadi.
Frazeologizmlar dramatik asar tilida milliy ruh, xalqona tafakkurni ifodalovchi vosita
sifatida xizmat qiladi. Ulugʻbek va Rumiy suhbatlarida ishlatilgan iboralar, maqollar obrazlar
fikrini badiiy kuchaytiradi:
“Ilm yo‘li toshli, ammo sabr qilgan el topgay ma’rifat nurin.” “Qanotli so‘z – qudratli qurol.”
Bunday iboralar nafaqat obrazning dunyoqarashi, balki asarning umumiy g‘oyaviy
yo‘nalishini ifodalovchi lingvistik birliklar hisoblanadi.
Shayxzoda stilistik vositalardan – metafora, parallelizm, antitezalardan keng foydalanadi.
Bu usullar obrazlar nutqida dramatik kuch, emotsional ta’sirchanlik hosil qiladi.
Misol tariqasida, Ulugʻbekning monologi:
“Men yulduzlarni o‘rganib, odamzodga najot izladim, ammo odamzod mening
yulduzlarimni qonga botirdi!”
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
8
Bu yerda “yulduzlar” – ilm, “qonga botirish” esa zulm, vahshiylik metaforik ifodada berilib,
dramatik fojiani chuqur anglatadi.
Morfologik birliklar – zamon va shaxs ko‘rsatkichlari orqali obrazning ichki kechinmalari
yoritiladi. Ulugʻbek nutqida ko‘pincha birinchi shaxs birlikdagi fe’llar (“o‘rganaman”,
“qidiraman”, “umid qilaman”) orqali uning faol ijtimoiy roli ko‘rsatiladi. Abdulatif esa ko‘pincha
imperativ (buyruq) shakldagi fe’llardan foydalanadi: “oʻldiring!”, “taxtni bering!”, bu esa uning
despotik xarakterini ko‘rsatadi.
Xulosa
Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulugʻbek fojiasi” dramasida lingvistik birliklar obrazlar
xarakterini ochishda, ularning ichki olami va ijtimoiy-psixologik holatini ifodalashda muhim
o‘rin tutadi. Leksik tanlov, stilistik usullar, frazeologik ifodalar hamda morfologik vositalar
dramadagi har bir obraz nutqini o‘ziga xos qiladi. Ayniqsa, Ulugʻbek va Abdulatif kabi asosiy
qahramonlar tilida bu birliklar yuksak badiiy va funksional yuklama kasb etadi. Shunday qilib,
dramatik asarda til faqat aloqa vositasi emas, balki badiiy-estetik ifoda vositasi sifatida xizmat
qiladi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Shayxzoda M. Saylanma. 2-jild. – Toshkent: Gʻafur Gʻulom nomidagi nashriyot, 2007.–
Asarning asosiy manbasi sifatida "Mirzo Ulugʻbek fojiasi" dramasi olingan.
2.
G‘aniyeva S. O‘zbek dramaturgiyasi tarixi. – Toshkent: Fan, 1998.– O‘zbek
dramaturgiyasining shakllanishi va tarixiy asarlar tahlili haqida.
3.
Jo‘rayev M. Badiiy matn lingvistikasi. – Toshkent: Fan, 2012.– Obrazlar nutqida lingvistik
birliklar tahliliga oid nazariy asoslar uchun.
4.
Rasulov A. Til va badiiy obraz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2001.– Dramada til vositalarining
obraz yaratishdagi o‘rni haqida.
5.
Sultonova N. O‘zbek adabiyoti tarixi. – Toshkent: Universitet, 2015.– Adabiy jarayonlar va
dramaturgiya rivoji kontekstida.
