YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
10
XAMSA – O‘ZBEK BADIYIY TAFAKKUR CHO‘QQISI
Olimova Ruxshona Ravshan qizi
Navoiy davlat universiteti Oʻzbek tili va adabiyoti yoʻnalishi, 2-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15554215
Annotatsiya:
Mazkur maqolada Sharq adabiyotidagi xamsanavislik an’anasi, uning
tarixiy ildizlari va o‘zbek adabiyotidagi taraqqiyoti xususida fikr yuritilgan. Alisher Navoiyning
“Xamsa” majmuasi o‘zbek badiiy tafakkurining eng yuksak cho‘qqisi sifatida baholangan. Har
bir doston — “Hayrat ul-abror”, “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Sab’ai sayyor”, “Saddi
Iskandariy” — alohida badiiy-falsafiy tahlilga tortilgan. Navoiy asarlari orqali yuksak axloqiy,
ijtimoiy va estetik g‘oyalar ilgari surilgani ko‘rsatilgan. Shuningdek, shoirning til boyligi, badiiy
uslubi va ramziy obrazlari o‘zbek adabiyoti tarixida tutgan o‘rni yoritilgan. Maqolada Navoiy
“Xamsa” sining keyingi avlod xamsanavislariga ko‘rsatgan ta’siri ham tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
Alisher Navoiy, Xamsa, Hayrat ul-abror, Farhod va Shirin, Layli va Majnun,
Sab’ai sayyor, Saddi Iskandariy, o‘zbek adabiyoti, xamsanavislik, badiiy tafakkur, Sharq
adabiyoti, ma’naviyat, komil inson, til boyligi, epik doston.
Annotation:
This article discusses the tradition of epic poetry in Eastern literature, its
historical roots and development in Uzbek literature. Alisher Navoi’s “Khamsa” complex is
considered the highest peak of Uzbek artistic thought. Each epic poem — “Khayrat ul-abror”,
“Farhod and Shirin”, “Leyli and Majnun”, “Sab’ai sayyor”, “Saddi Iskandariy” — is subjected to a
separate artistic and philosophical analysis. It is shown that Navoi’s works put forward high
moral, social and aesthetic ideas. It also highlights the place of the poet’s linguistic richness,
artistic style and symbolic images in the history of Uzbek literature. The article also analyzes
the influence of Navoi’s “Khamsa” on the next generation of epic poets.
Keywords:
Alisher Navoi, Hamsa, Hayrat ul-abror, Farhad and Shirin, Layla and Majnun,
Saba'ai Sayyor, Saddi Iskandariy, Uzbek literature, Hamsa literature, artistic thought, Eastern
literature, spirituality, perfect person, richness of language, epic poem.
O‘zbek adabiyotida badiiy tafakkur taraqqiyotining yuksak bosqichlaridan biri sifatida
“Xamsa” an’anasi alohida o‘rin tutadi. "Xamsa" arabcha so‘z bo‘lib, "beshlik" degan ma'noni
anglatadi. Bu termin Sharq adabiyotida besh dostondan iborat epik majmua uchun ishlatilgan.
Garchi xamsanavislik an’anasi fors-tojik adabiyotida boshlangani ma’lum bo‘lsa-da, uni eng
yuksak cho‘qqiga olib chiqqan shoir bu — Alisher Navoiy bo‘ldi. Aynan Navoiy yaratgan
“Xamsa” orqali o‘zbek adabiy tafakkuri o‘zining badiiy, falsafiy va estetik qudratini namoyon
etgan.
Sharq adabiyotida xamsa yaratish an’anasi XII asrda Eronda yashagan yirik shoir Nizomiy
Ganjaviydan boshlanadi. U o‘zining besh dostonidan iborat “Panj Ganj” (“Besh gavhar”)
majmuasi bilan bu yo‘nalishga asos solgan. Nizomiy Ganjaviydan so‘ng fors-tojik adabiyotida
Amir Xusrav Dehlaviy (XIII asr) ham xamsanavislikni davom ettirdi.
Bu adabiy janr o‘zbek adabiyotiga XV asrda Alisher Navoiy tomonidan olib kirildi. U
dastlab Nizomiy va Amir Xusravning xamsalarini chuqur o‘rganib chiqdi, ularning yutuq va
kamchiliklarini tahlil qildi va o‘zbek tilida birinchi xamsani yaratdi. Navoiyning bu qadamini
o‘zbek badiiy tafakkurining burilish nuqtasi deb baholash mumkin.
Alisher Navoiy va uning “Xamsa”si
Navoiy “Xamsa”si 1483–1485 yillarda yozilgan bo‘lib, quyidagi besh dostondan iborat:
1.
“Hayrat ul-abror” (Yaxshi kishilar hayrati)
.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
11
2.
“Farhod va Shirin”
.
3.
“Layli va Majnun”
.
4.
“Sab’ai sayyor” (Yetti sayyora).
5.
“Saddi Iskandariy” (Iskandar devori)
.
Har bir doston o‘zining badiiy saviyasi, ma’naviy-falsafiy mazmuni, obrazlar tizimi,
uslubiy rang-barangligi bilan ajralib turadi. Navoiy ushbu dostonlar orqali o‘z davrining dolzarb
muammolarini yoritadi, yuksak axloqiy qadriyatlarni ilgari suradi, inson va jamiyat, hukmdor
va adolat, muhabbat va aql, din va dunyo kabi mavzularni chuqur badiiy tahlil qiladi.
“Hayrat ul-abror”: Ma’rifatga chorlov
Bu doston axloqiy-didaktik ruhda yozilgan bo‘lib, 64 bobdan iborat. Unda yaxshi va
yomon xulqlar tahlil qilinadi. Navoiy insonga eng avvalo aql, axloq va ilmu ma’rifat kerakligini
ta’kidlaydi. Doston sultonlar, olimlar, faqihlar, oddiy insonlar hayotiga oid 20 dan ortiq hikoyat
orqali boyitilgan. Unda insonning ruhiy olami, axloqiy barkamolligi masalalari chuqur
yoritiladi.
“Farhod va Shirin”: Mehnat va muhabbat timsoli
Bu doston Nizomiy an’analariga asoslanadi, lekin Navoiy Farhod obrazini o‘zbekona
mehnat timsoliga aylantiradi. Farhod — ishqu mehnatni ustun qo‘ygan, seviklisining yo‘lida har
qanday to‘siqni yengishga tayyor ideal yigitdir. Doston voqealari orqali Navoiy mehnatning
ijtimoiy, ma’naviy ahamiyatini yoritadi. Farhod — xalqdan chiqib, xalq uchun qurbon
bo‘ladigan qahramon.
“Layli va Majnun”: Ilm va ishq dramasi
Bu doston tasavvufiy-ruhiy mazmunga ega bo‘lib, unda ilohiy ishq, ma’naviy komillik, aql
va yurak, jamiyat va shaxs o‘rtasidagi ziddiyatlar badiiy yoritiladi. Majnun obrazi — ilohiy sevgi
yo‘lida o‘zini unutgan, dunyodan voz kechgan zohid timsolidir. Navoiy bu asarda sevgi
vositasida inson komilligini ochib beradi.
“Sab’ai sayyor”: Ramziy voqealar orqali axloqiy saboqlar
Bu doston ramziy-fantastik yo‘sinda yozilgan bo‘lib, unda yetti sayyora nomidan hikoya
qilinuvchi yetti hikoya asosida yomon illatlar qoralanadi, ezgu fazilatlar ulug‘lanadi. Har bir
sayyora alohida xonada bir hikoya aytadi — bu esa Navoiy tomonidan badiiy-kompozitsion
ustalik bilan qurilgan muhim innovatsiya bo‘lgan.
“Saddi Iskandariy”: Donolik va adolat madhiyasi
Bu dostonning bosh qahramoni — Iskandar — ilm va adolatning timsoli sifatida
tasvirlanadi. Navoiy uni buyuk podshoh sifatida emas, balki donishmand, oqil, xalq manfaati
uchun xizmat qiluvchi shaxs sifatida ko‘rsatadi. Doston orqali shoir ideal davlat tuzumi va
boshqaruvchilarning burchlari haqida o‘z fikrlarini bayon etadi.
“Xamsa”ning tematik manzarasini o‘rganishda uning misralarida ifodalangan sevgi, axloq
va ekzistensial ziddiyatlar o‘rtasidagi murakkab o‘zaro bog‘liqlikni tan olish kerak. Navoiyning
ham ma’naviy, ham dunyoviy ishq timsoli o‘z davrining madaniy axloqini aks ettiribgina
qolmay, balki inson borlig‘iga cheksiz falsafiy izlanishlarni taklif qiluvchi markaziy motiv bo‘lib
xizmat qiladi. Jumladan, “Layli va Majnun”da qissa oddiy romantizmdan ustun bo‘lib, o‘rniga
inson ruhini ilohiylikka undaydigan ishqning o‘zgartiruvchi kuchiga kirib boradi. Bu she’r
moddiy istaklar va ma’naviy intilishlar o‘rtasidagi chuqur ziddiyatni qamrab oladi va shu tariqa
geografik va zamon chegaralaridan tashqarida bo‘lgan umuminsoniy tajribalar bilan
jaranglaydi. “Xamsa”ga so‘fiylik tamoyillarining kiritilishi uning mavzuiy teranligini yanada
oshiradi. Navoiy ijodi koʻpincha soʻfiylik bilan bogʻliq boʻlgan maʼnaviy manzaralarni kezib
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
12
oʻtadi, bu yerda botiniy va ilohiylikni tadqiq etish ustuvor ahamiyat kasb etadi. “Yetti go‘zal”
qissasi metafizik haqiqatlar bilan yonma-yon qo‘yilgan jamiyat me’yorlari tanqidini o‘zida
mujassam etgan “Sab’a’yor”da allegorik rivoyatlardan foydalanish badiiy tafakkurning axloqiy
va axloqiy tafakkur idishi bo‘lib xizmat qilishini ko‘rsatadi. Tasavvuf falsafasiga bunday sodiqlik
ilmga intilish va o‘z-o‘zini kashf etish she’riy yuksaklikka intilish bilan birdek zarur, degan fikrni
mustahkamlaydi.
Qolaversa, “Xamsa” o‘zbek milliy o‘ziga xosligini sezilarli darajada shakllantirgan hayotiy
madaniy yodgorlik sifatida maydonga chiqadi. Asar shunchaki she’rlar to‘plami emas, balki
turkiy adabiyotning jahon miqyosida obro‘-e’tibor qozongan tarixiy bosqichini ifodalaydi.
Navoiy turkiy tillar lug‘atiga kiritgan til boyligi va uslubiy ohanglari madaniy uyg‘onishni
osonlashtirib, “Xamsa”ni o‘ziga xos o‘zbek adabiy o‘zligini shakllantirishda tamal toshiga
aylantirdi. Navoiy fors adabiy an’analari bilan bir qatorda turkiy tilni ham targ‘ib qilish orqali
O‘rta Osiyoda rang-barang adabiy ekotizimni rivojlantiruvchi madaniy muloqotni kuchaytirdi.
“Xamsa” o‘zining madaniy-badiiy ahamiyatidan tashqari, adabiyotning jamiyat qadriyatlarini
shakllantirish va tanqidiy fikrni tarbiyalashda muhim rol o‘ynashini ko‘rsatuvchi pedagogik
vosita vazifasini ham o‘taydi. Navoiyning ezgulik, aql-zakovat va hissiyot teranligiga urg‘u
berishi zamonaviy kitobxonlarni odob-axloq, insoniy xulq-atvor va jamiyatdagi xulq-atvor
atrofidagi munozaralarda ushbu mavzular bilan shug‘ullanishga chorlaydi. Zamonaviy
O‘zbekiston globallashgan dunyoda mustamlakachilikdan keyingi o‘ziga xoslik
murakkabliklarini kezib borar ekan, “Xamsa”ga kiritilgan ta’limotlar an’ana va zamonaviylik
o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni o‘rganish uchun muhim asos bo‘lib xizmat qiladi.
“Xamsa”ni to‘la qadrlash uchun uning zamonaviy o‘zbek adabiyotida va undan tashqarida
qoldirilgan o‘chmas merosini ham hisobga olish kerak. Navoiyning she’riy shakli va tematik
izlanishlarining ta’sirini keyingi o‘zbek adib va shoirlari ijodida ham kuzatish mumkin, ular
zamonaviy masalalarni hal etishda uning uslubiy iste’dodidan o‘rnak olishga intilganlar. Navoiy
tomonidan qo‘yilgan poydevorga tayanadigan zamonaviy adabiyot “Xams”ning azaliyligini
ta’kidlab, ishq, o‘zlik va axloq falsafasi mavzulari bilan shug‘ullanishda davom etmoqda. Navoiy
“Xamsa” sida til boyligi, betakror badiiy tasvirlar, murakkab tashbehlar, ramziy obrazlar,
maqollar va hadislar orqali nafaqat adabiy, balki ilmiy-falsafiy mushohadani ham ilgari suradi.
Shoir har bir dostonni turli janrga, turli mavzuga bag‘ishlagan bo‘lsa-da, ularni yagona g‘oyaviy
yo‘nalishda birlashtirgan: bu — komil inson timsolidir. Shuningdek, Navoiy o‘z “Xamsa”si orqali
turkiy tilning badiiy imkoniyatlarini namoyish qildi. Avvalgi xamsanavislar fors-tojik tilida
yozgan bo‘lsa, Navoiy bu an’anani o‘zbek tiliga olib o‘tdi va uning go‘zalligi, boyligi, ifoda kuchini
isbotladi.
Xulosa
Alisher Navoiyning “Xamsa”si o‘zbek badiiy tafakkurining mislsiz yutug‘idir. Bu asarlar
to‘plami orqali adabiy-estetik, axloqiy-ma’naviy, falsafiy tafakkur yuksak pog‘onaga ko‘tarildi.
Navoiy o‘z “Xamsa”si bilan turkiy tilning, o‘zbek adabiyotining, umuman, butun Sharq badiiy
tafakkurining yangi bosqichini boshlab berdi. “Xamsa” nafaqat o‘zbek adabiyotining cho‘qqisi,
balki butun insoniyat uchun ma’naviy-ma’rifiy durdona hisoblanadi.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
13
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abdugʻafurov A. Buyuk beshlik saboqlari. – T.: Adabiyot va san'at, 1995.
2.
Алиев Г. Ю. Темы и сюжеты Низами в литературах народов Востока. – М.: Наука,
1985.
3.
Valixoʻjaev B. “Xamsa” yozish an'anasiga Alisher Navoiyning munosabati // Oʻzbek tili va
adabiyoti.-1990.- № 1.
4.
Erkinov A. S. Alisher Navoiy “Xamsa”si talqinining XV-XX asr manbalari.– T., 1998.
5.
Navoiyning ijod olami (maqolalar toʻplami). – T .: Fan, 200
