YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
32
«BOZUǴLAN» DÁSTANINDA ANTROPONIM HÁM TOPONIMLER
Kadirniyazova Biybijamal
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.15561483
Annotaciya:
Maqalada «Bozuǵlan» dástanı tilinde antroponim, toponimlerlerdiń
qollanıw ózgeshelikleri úyrenilgen.
Tayanısh sózler:
leksika, sózlik quram, antroponimler, toponimler, gidronimler,
oronimikalıq indikator.
Abstrac:
The article examines the usage characteristics of anthroponyms and toponyms
in the language of the "Bozuǵlan" epic.
Keywords:
lexicon, vocabulary, anthroponyms, toponyms, hydronyms, oronymic
indicator.
Аннотация:
В статье рассматриваются особенности употребления антропонимов
и топонимов в языке эпоса "Бозуглан."
Ключевые слова:
лексика, словарный состав, антропонимы, топонимы,
гидронимы, оронимический индикатор.
Antroponimler.
«Bozuǵlan» dástanı tilindegi antroponimler, olardıń quramı hám
qurılısın, leksikalıq-semantikalıq hám tarıyxıy-etnografiyalıq ózgesheliklerin úyreniw
qaraqalpaq til biliminiń eń áhmiyetli máselelerinen biri bolıp esaplanadı. Dástan tilinde
qaraqalpaq xalıq dástanları, basqa da awızeki xalıq dóretpelerinde jumsalǵan adam atları da
sheberlik penen qollanılǵan: Bozuǵlan, Rústem, Zal, Qoblan, Babaxan, Qaraman, Aqdáwlet,
Qarlıǵash, Kóbikli dáw hám t.b Mısalı: «Alpamıs» dástanındaǵı Alpamıstıń qarındasınıń ismi
bolǵan Qarlıǵash ismi, Rústem ismleri, Ferdawsiydiń «Shaxnama» shıǵarmasındaǵı: Zal,
Rústem ismleri, «Qırıq qız» dástanı qaharmanınıń ismi bolǵan: Qarlıǵash, Biybijan ismleriniń,
sonday-aq, «Qoblan» dástanı bas qaharmanınıń ismi bolǵan: Qoblan ismleri hám t.b dástan hám
shıǵarmalar qaharmanlarınıń ismleri ushırasadı.
Mısalı: Qızınıń ismin Qarlıǵash ayım qoydı...(213-bet)
Bir ǵosh jigit kórdim Rústem sıpatlı,
Kózime kórindi arıslan aybatlı...(224-bet)
Zaldıń uǵlı Rústemdey,
Qulınım, saǵan jol bolsın...(241-bet)
Bunnan da basqa dástan tilinde tómendegi adam atları ushırasadı: Dárwish, Sholpan,
Biypatma, Músápir, Toqmanǵıt, Ersultan, Aranay hám t.b. Mısalı: Babaxan ásker menen Kóbikli
dáwdiń jurtına keldi... (227-bet) Áne, Bozuǵlan Asan qálpeni atınıń jibi menen atınıń ústine
baylap jolǵa saldı... (220-bet) Kóp dúnya menen Sholpanaydı ákesi uzattı deydi... (243-bet).
Joqarıda keltirilip ótken ismler ishinde házirgi qaraqalpaq ádebiy tilinde de ónimli
jumsalatuǵın adam atların ushıratsaq boladı. Máselen, Rústem, Sholpan, Qoblan, Qarlıǵash.
Al, ayırım ismler derlik qaraqalpaq ádebiy tilinde jumsalmaydı: Aqdáwlet, Toqmanǵıt,
Aranay, Biypatma, Ersultan hám t.b. Dástan tilindegi antroponimler erte dáwirlerdi óz ishine
aladı hám olar tiykarınan sol dáwirge tán belgileri menen kózge taslanadı.
Toponimler.
Toponimler tarıyx, etnografiya, geografiya, arxeologiya, dialektologiya
sonıń menen birge til tarıyxı sıyaqlı ilimler ushın bahalı maǵlıwmatlar deregi bolıp esaplanadı.
Dástan tilinde qaraqalpaq xalqınıń aldıńǵı dáwirlerde jasap qonıs etken mákanları tuwralı
maǵlıwmat beriwshi kóplegen jer-suw atamaları ushırasadı: Qarakól, Aqdárya, Alan taw, Adır
taw, Góhiqap, Maǵrip, Mashırıq,Qızılbas, Alataw hám t.b.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
33
Mısallar : Qarakól degen jerde Kóbikliniń mal baǵıp júrgen shopanları, qulları bar
edi...(227-bet)
Dinimiz musılman, haslımız noǵay,
Qıyametlik Bozuǵlannıń dostıman,
Biziń eller Aqdáryanı jaylaǵan...(225-bet)
Jetimler tayar boladı,
Bozbulaq degen shóllerde...(214-bet)
Joqarıdaǵı mısallarda berilgen «Qarakól, Aqdárya, Bozbulaq» bular toponimlerdiń bir
toparı bolǵan gidronimler, yaǵnıy, suw obyektleri esaplanadı. Sonday-aq, dástanda “taw”
ataması, yaǵnıy, oronimikalıq indikatorlardan jasalǵan toponimler de ushırasadı:
Hámme tawdan Alan tawlar biyikti,
Ańlar tappay kúyip júrgen Bozuǵlan... (235-bet)
Jetti kúnler awlap tappay Bozuǵlan,
Keldi deydi Alataw degen jerlerge...(235-bet)
«Taw» termini túrkiy tillerinde hár qıylı fonetikalıq variantlarǵa iye. Máselen, ózbek
tilinde «toǵ», «tov», qazaq tilinde «taw», azerbayjan tilinde hám túrkmen tillerinde «dag», altay
tilinde «daǵ», uyǵır hám xakas tilinde «taǵ» hám t.b. variantları «taw», «taw dizbekleri»
mánilerin ańlatadı [1.54]. Bunnan basqa da tómendegidey toponimler ushırasadı:
Ólse aǵam, meni qoymań bozlatıp,
Maǵrıptı, Mashırıqtı gezgen erenler...
(232-bet)
Góhiqaptıń patshası qızǵa ashıq bolıp, “men júziyasın almayman, qızın alaman”dedi...
(239-bet).
Juwmaqlap aytqanda, «Bozuǵlan» dástanı qaraqalpaq ádebiy tiliniń rawajlanıwında
tıykarǵı orındı iyeleydi. «Bozuǵlan» dástanı tiliniń izertleniwi boyınsha alınǵan nátiyjeler
qaraqalpaq tili rawajlanıw basqıshların ùyreniwde teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Karlıbaeva G. Ájiniyaz shıǵarmaları tiliniń semantikalıq-stilistikalıq ózgeshelikleri. Nókis
“Qaraqalpaqstan”, 2017. – Б. 54.
2.
Бердимуратов Е. Әдебий тилдиң функциональлық стильлериниң раўажланыўы
менен қарақалпақ лексикасының раўажланыўы. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1973. – Б. 150.
3.
Қарақалпақ фольклоры. Көп томлық. 14-26-томлар. Нөкис, «Илим», 2010.
