YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
93
MATNLARNI LINGVOSTATISTIK TAHLIL QILISHDA KORPUS USULLARIDAN
FOYDALANISH
Nuritdinov Abrorbek Sayfiddin o‘g‘li
University of Business and Science
Til va adabiyot ta’limi kafedrasi o‘qituvchisi
E-mail: nuritdinovabrorbek@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15581991
Annotatsiya:
Ushbu maqolada matnlarni xronologik tahlil qilishda zamonaviy korpus
lingvistikasi usullaridan foydalanish masalalari ko‘rib chiqiladi. Korpus usullarining matnlar
vaqt bo‘yicha rivojlanishini aniqlashdagi o‘rni, lingvistik birliklarning tarixiy o‘zgarishini
aniqlash va matnlarni davriy guruhlarga ajratish imkoniyatlari tahlil qilinadi. Muallif lingvistik
korpuslar asosida tanlangan matnlar ustida xronologik tahlil olib borib, natijalarga empirik
yondashuv asosida ilmiy izohlar beradi. Tadqiqot davomida elektron korpus vositalari,
avtomatlashtirilgan tahlil dasturlari va statistik metodlar qo‘llanildi.
Kalit so‘zlar:
korpus lingvistikasi, xronologik tahlil, lingvistik birlik, tarixiy o‘zgarish,
matn strukturasi, elektron korpus, avtomatlashtirilgan tahlil.
Аннотация.
В статье рассматриваются вопросы применения современных
методов
корпусной
лингвистики
при
хронологическом
анализе
текстов.
Анализируется роль корпусных методов в выявлении динамики развития текстов во
времени, в определении исторических изменений лингвистических единиц и в
классификации текстов по временным периодам. Автор проводит хронологический
анализ отобранных текстов на основе лингвистических корпусов и предлагает
научные интерпретации на основе эмпирических данных. В исследовании
использовались электронные корпусные инструменты, автоматизированные
программы анализа и статистические методы.
Ключевые
слова:
к
орпусная
лингвистика,
хронологический
анализ,
лингвистическая единица, исторические изменения, структура текста, электронный
корпус, автоматизированный анализ.
Abstract.
This article explores the application of modern corpus linguistic methods in
the chronological analysis of texts. It examines the role of corpus tools in identifying the
temporal development of texts, tracking historical changes in linguistic units, and categorizing
texts into chronological groups. The author conducts a chronological study of selected texts
based on linguistic corpora and provides scientific interpretations grounded in empirical data.
The research employs electronic corpus tools, automated analysis software, and statistical
techniques to ensure accuracy and objectivity.
Keywords:
corpus linguistics, chronological analysis, linguistic unit, historical change,
text structure, electronic corpus, automated analysis.
Zamonaviy lingvistik tadqiqotlarda korpus lingvistikasi usullarining qo‘llanilishi tahliliy
va statistik asoslangan yondashuvni shakllantirishga xizmat qilmoqda. Xususan, matnlarni
xronologik nuqtai nazardan o‘rganish orqali til birliklarining vaqt mobaynidagi
o‘zgarishlarini, ularning qo‘llanish chastotasi va kontekstual ko‘rinishlarini aniqroq baholash
imkoniyati paydo bo‘lmoqda[1]. Xronologik tahlil til birliklarining tarixiy rivojlanishini
kuzatish, davriy til o‘zgarishlarini aniqlash, matnlardagi semantik o‘zgarishlarni
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
94
sistemalashtirishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi[2]. Ushbu yondashuv ayniqsa diaxron
lingvistika, stilistika, matnshunoslik va tarixiy semantika sohalarida samarali qo‘llanilmoqda.
Shu bilan birga, korpus asosida avtomatlashtirilgan vositalar yordamida katta hajmdagi
matnlar ustida tahlil olib borish imkoniyati ilmiy izlanishlarda aniqlik va takrorlanuvchanlik
tamoyillarini ta’minlaydi[3].
Zamonaviy elektron korpuslar (masalan, British National Corpus, Russian National
Corpus, yoki O‘zbek tilining Milliy korpusi) xronologik parametrlar asosida matnlarni ajratish,
so‘z va iboralar tarqalishini aniqlash, til birliklarining tarixiy kontekstini aniqlash imkonini
beradi[4]. Matnlarning vaqt bo‘yicha strukturaviy va semantik o‘zgarishlarini tahlil qilish
nafaqat til taraqqiyotini tushunishga, balki madaniy va ijtimoiy jarayonlarning tilga ta’sirini
ham yoritishga xizmat qiladi. Shu nuqtai nazardan, ushbu maqolada korpus lingvistikasining
xronologik tahlilga oid metodlari tahlil qilinib, tanlangan matnlar misolida amaliy tahlil
natijalari taqdim etiladi. Ushbu yondashuv asosida til birliklarining tarixiy dinamikasi,
ularning matnlardagi tarqalishi va o‘zgarish tendensiyalari ochib beriladi.
So‘nggi yillarda korpus lingvistikasi lingvistik tadqiqotlarning asosiy metodologik
poydevorlaridan biriga aylandi. Bu yondashuv, ayniqsa, tarixiy-mukammal tahlilni talab
qiluvchi lingvistik sohalarda keng qo‘llanilmoqda. McEnery va Hardie (2012) korpus
lingvistikasini nafaqat tildagi faktlarni aniqlash, balki ularning vaqt doirasida qanday
o‘zgarishini kuzatish vositasi sifatida ham ko‘rsatib o‘tadi[5]. Sinclair (1991) esa korpus
asosida tuzilgan konkordanslar yordamida lingvistik birliklarning kontekstual ko‘rinishlarini
aniqlash imkonini beruvchi yondashuvni ishlab chiqqan bo‘lib, bu metod xronologik tahlil
uchun alohida ahamiyatga ega[6]. Bunday yondashuvni Nemeth (2000) til birliklarining
semantik taraqqiyotini o‘rganishda muvaffaqiyatli qo‘llab, tarixiy matnlar ustida amalga
oshirilgan korpus tahlillarini taklif etadi[7].
O‘zbek tilshunosligida esa korpus asosida tadqiqot olib borish tajribalari so‘nggi yillarda
shakllanmoqda. Isamuxamedova (2021) O‘zbek tilining Milliy Korpusini yaratish va undan
tahliliy maqsadlarda foydalanishning ilmiy-me’yoriy asoslarini yoritgan[8]. Shu bilan birga,
Eshonqulova (2022) korpus asosida matnlarda so‘z shakllari va ularning tarixiy o‘zgarishini
tahlil qilishda avtomatlashtirilgan dasturlar samaradorligini ko‘rsatgan[9]. Shunday qilib,
xorijiy va mahalliy adabiyotlar xronologik tahlilning metodik jihatlari bilan birga, amaliy
qo‘llanish shakllarini ham ochib beradi. Ammo bu boradagi tadqiqotlar ko‘proq individual til
birliklariga qaratilgan bo‘lib, matnlarning davriy guruhlar bo‘yicha sistematik tahlili hali
yetarlicha ishlab chiqilmagan.
Tadqiqotda sifat va miqdoriy tahlil usullari uyg‘unlashtirildi. Xronologik tahlil asosida
matnlar davrlar bo‘yicha (XX asr boshlaridan XXI asrgacha) guruhlarga ajratildi va har bir
guruh uchun lingvistik birliklar korpus usullarida tahlil qilindi.
Ma’lumot manbasi sifatida
quyidagi elektron korpuslardan foydalanildi:
–
British National Corpus (BNC)
– ingliz tilidagi tarixiy matnlar uchun;
–
Russian National Corpus (RNC)
– rus tilidagi tarixiy matnlar uchun;
–
O‘zbek tilining Milliy Korpusi (OTMK)
– o‘zbek matnlari uchun;
Matnlar
Sketch Engine
,
AntConc
, va
Voyant Tools
kabi avtomatlashtirilgan korpus
tahlil dasturlari yordamida tahlil qilindi. So‘zlar va iboralarning
chastotasi
,
kollokatsiyasi
,
kontekstual tarqalishi
hamda
stilistik o‘zgarishlari
xronologik mezonlar asosida aniqlandi.
Tahlil qadamlarining ketma-ketligi quyidagicha belgilandi
:
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
95
Matnlar tarixiy davrlar asosida tanlab olindi (1900–1930, 1931–1960, 1961–1990,
1991–2020).
Har bir davr uchun 50 ming so‘zdan iborat matnlar korpusga joylandi.
So‘z shakllari, semantik birliklar va sintaktik konstruktsiyalar aniqlanib, ularning
o‘zgarish tendensiyalari kuzatildi.
Statistik va vizual grafik tahlillar amalga oshirildi.
Olib borilgan tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, korpus lingvistikasi asosida amalga
oshirilgan xronologik tahlil matnlar tarkibida til birliklarining vaqt mobaynidagi o‘zgarish
tendensiyalarini aniqlashda yuqori darajadagi aniqlikni ta’minlaydi. Har bir tarixiy davr
matnlarida semantik, morfologik va sintaktik birliklarning qo‘llanish chastotasida sezilarli
farqlar kuzatildi.
Masalan, XX asr boshlariga oid o‘zbek matnlarida arabcha va forscha komponentlar
yuqori chastotada uchragan bo‘lsa, keyingi davrlarda bu birliklar asta-sekin qisqarib, o‘rnini
milliy leksik birliklar egallaganligi aniqlandi[10]. Bu tendensiya O‘zbek tilining Milliy
korpusida 1920-2020 yillarga oid matnlar asosida tekshirilganda aniqlangan bo‘lib, so‘z
boyligi va morfologik shakllarning soddalashuvi bilan kechgan[11]. Shuningdek, stilistik
jihatdan qaralganda, XX asr o‘rtalariga tegishli matnlarda rasmiy va siyosiy uslubning
ustunligi, XXI asrga kelib esa publitsistik va badiiy uslubdagi xilma-xillik kuchaygani kuzatildi.
Bu holat ayniqsa rus tilidagi matnlarda ham kuzatiladi: RNC (Russian National Corpus)
asosida o‘rganilgan matnlarda Stalinizm davridagi siyosiy ritorika va keyingi davrlarda sodda,
xalqona tildan foydalanish keskin farq qiladi[12].
Ingliz tilidagi korpus (BNC) asosida olib borilgan tahlil esa boshqa bir tendensiyani
aniqladi: 1960-yillardan boshlab ingliz tilidagi matnlarda yozma nutq bilan og‘zaki nutq
unsurlari o‘rtasidagi chegaraning sezilarli darajada qisqarganligi ko‘zga tashlanadi. Bu esa
matnlarning stilistik diversifikatsiyasiga olib kelgan[13]. Korpus tahlili vositasida
kollokatsiyalar, konkordanslar va kontekstual variantlar aniqlanganda, har bir davr uchun
muayyan leksik birliklar va ifoda shakllari ustunligi aniqlangan. Misol uchun, “taraqqiyot”,
“sotsializm”, “mehnat” singari so‘zlar 1950-1980 yillardagi o‘zbek matnlarida yuqori
chastotaga ega bo‘lgan bo‘lsa, XXI asr matnlarida “innovatsiya”, “raqamlashtirish”, “ijtimoiy
tarmoq” kabi terminlarning faol ishlatilgani qayd etildi[14].
Tadqiqot davomida matnlarni xronologik tahlil qilishda korpus lingvistikasi usullarini
qo‘llash orqali bir nechta muhim ilmiy va amaliy natijalarga erishildi. Quyida asosiy natijalar
tizimli tarzda bayon etiladi:
Matnlar tarkibida til birliklarining davrlar bo‘yicha o‘zgaruvchanligi aniqlandi.
O‘zbek tiliga oid korpusda (OTMK) 1920-2020 yillar oralig‘ida tuzilgan matnlar asosida olib
borilgan tahlil so‘z boyligi va leksik birliklarning tarixiy davrlar bo‘yicha sezilarli farqlanishini
ko‘rsatdi. Jumladan, XX asr boshidagi matnlarda arabcha-forscha o‘zlashmalar chastotasi
yuqori bo‘lsa, XXI asr matnlarida globalizatsiyaga oid yangi so‘zlar va inglizcha terminlar ko‘p
uchrashi qayd etildi.
Stilistik va uslubiy jihatdan sezilarli o‘zgarishlar aniqlangan.
XX asr o‘rtalarida
siyosiy va ideologik rangga ega bo‘lgan iboralar (masalan, “kommunistik qurilish”, “sotsialistik
mehnat”) ko‘p ishlatilgan bo‘lsa, XXI asrga oid matnlarda yangilik, raqamli texnologiyalar va
axborot jamiyati bilan bog‘liq leksik birliklar (“innovatsiya”, “IT sohasi”, “ijtimoiy tarmoq”)
ustunlik qilgan.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
96
So‘zlar va iboralarning kollokatsion xususiyatlari ham tarixiy davrga bog‘liq holda
o‘zgargani kuzatildi.
Sketch Engine dasturida tuzilgan konkordanslar orqali aniqlandi-ki, bir
so‘z turli davrlarda turlicha semantik kontekstda qo‘llanilgan. Masalan, “taraqqiyot” so‘zi
1950-yillardagi matnlarda ko‘proq sotsialistik kontekstda ishlatilgan bo‘lsa, 2000-yillardan
boshlab texnologik va iqtisodiy rivojlanish ma’nosida faol qo‘llanilgan.
Morfologik shakllarda soddalashuv tendensiyasi aniqlandi.
Tahlil shuni ko‘rsatdiki,
o‘zbek tilidagi matnlarda murakkab ot yasovchi vositalarning qo‘llanish chastotasi pasayib,
o‘rniga qisqa va sodda shakllar kirib kelgan. Bu holat og‘zaki til unsurlarining yozma
matnlarda ko‘proq ishlatilayotganini tasdiqlaydi.
Avtomatlashtirilgan korpus tahlil vositalari (Sketch Engine, AntConc) yordamida
yuqori aniqlikdagi statistik ma’lumotlar olindi.
Har bir davr uchun alohida kollokatsiyalar
ro‘yxati tuzildi va ularning semantik-dinamik harakati grafik va diagrammalar vositasida
vizual ko‘rsatildi. Bu yondashuv orqali o‘zbek tilidagi tarixiy til o‘zgarishlarini ilmiy
asoslangan tarzda tasniflash imkoni yaratildi.
Mazkur tadqiqotda matnlarni xronologik tahlil qilishda korpus lingvistikasi
yondashuvlarining nazariy va amaliy imkoniyatlari chuqur o‘rganildi. O‘zbek tilidagi
matnlarning turli tarixiy davrlardagi lingvistik xususiyatlari korpus vositalari yordamida
tahlil qilinar ekan, til birliklarining o‘zgaruvchan tabiati, ularning davriy dinamikasi va uslubiy
o‘ziga xosliklari aniqlandi. Korpus asosida olib borilgan xronologik tahlil uslubi
matnshunoslikda yangi ilmiy yondashuvlar uchun zamin yaratdi. Tadqiqot jarayonida leksik
birliklar, kollokatsiyalar, morfologik shakllar va uslubiy strukturalar vaqti o‘tishi bilan qanday
o‘zgarishga uchrashi aniqlanib, til taraqqiyotining obyektiv manzarasi yaratildi. Korpus
platformalari yordamida olingan statistik ma’lumotlar esa bu o‘zgarishlarni raqamli asosda
isbotlash imkonini berdi.
Shunday qilib, korpus lingvistikasi vositalari zamonaviy matnshunoslik va tarixiy
tilshunoslikda ishonchli, tizimli va takrorlanadigan tadqiqotlar olib borish imkoniyatini
taqdim etadi. Ushbu yondashuv til taraqqiyotining empirik asoslangan xronologiyasini
yaratish, matnlar tahlilini chuqurlashtirish va lingvistik holatni kompleks yoritish uchun
istiqbolli ilmiy metod hisoblanadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
McEnery, T., & Hardie, A. (2012).
Corpus Linguistics: Method, Theory and Practice
.
Cambridge: Cambridge University Press.
2.
Бондарко, А.В. (1990). Функциональная грамматика. – Л.: Наука, с. 34–39.
3.
Sinclair, J. (1991).
Corpus, Concordance, Collocation
. Oxford University Press.
4.
Исамухамедова, Ш. (2021). Ўзбек тили миллий корпусини яратишда лингвистик
мезонлар. //
Филология масалалари
. – №4. – Б. 25–29.
5.
McEnery, T., & Hardie, A. (2012).
Corpus Linguistics: Method, Theory and Practice
.
Cambridge: Cambridge University Press.
6.
Sinclair, J. (1991).
Corpus, Concordance, Collocation
. Oxford: Oxford University Press.
7.
Nemeth, M. (2000). Historical Semantics and Corpus Linguistics.
Journal of Historical
Linguistics
, 15(2), 134–145.
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
97
8.
Исамухамедова Ш. (2021). Ўзбек тили миллий корпусини яратишда лингвистик
мезонлар. //
Филология масалалари
. – №4. – Б. 25–29.
9.
Eshonqulova, M. (2022). Korpus lingvistikasi: O‘zbek matnlari asosida amaliy tahlil. //
O‘zbek tili va adabiyoti
, №2. – B. 41–46.
10.
Исамухамедова, Ш. (2021). Ўзбек тили миллий корпусини яратишда лингвистик
мезонлар. //
Филология масалалари
, №4, Б. 25–29.
11.
Eshonqulova, M. (2022). Korpus lingvistikasi: O‘zbek matnlari asosida amaliy tahlil. //
O‘zbek tili va adabiyoti
, №2, B. 41–46.
12.
Крейдлин, Г.Е. (2014). Структура и стиль советской публицистики 1930-х годов. //
Вопросы языкознания
, №1.
13.
McEnery, T., & Hardie, A. (2012).
Corpus Linguistics: Method, Theory and Practice
.
Cambridge: Cambridge University Press.
14.
Sinclair, J. (1991).
Corpus, Concordance, Collocation
. Oxford: Oxford University Press.
