YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
103
OʻZBEKISTON SUV HAVZALARIDA OVLANADIGAN BALIQLAR
Boykhonova Hilola Dinmuhammadalixon qizi
ADPI Biologiya yo’nalishi 203-guruh talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14274678
Annotatsiya:
Ushbu tezisda Oʻzbekistondagi baliqchilik tarmoqlari, baliq turlari va
ularning ekologik va iqtisodiy ahamiyati tahlil qilinadi. Suv resurslaridan samarali foydalanish,
innovatsiyalarni joriy etish va muammolarni hal qilish bo‘yicha takliflar berilgan.
Annotation:
This thezis analyzes the fishery sectors in Uzbekistan, the fish species, and
their ecological and economic importance. It offers suggestions on efficient water resource use,
the implementation of innovations, and solutions to existing issues.
Аннотация:
В тезисе анализируются рыболовные сектора Узбекистана, виды рыб
и их экологическое и экономическое значение. Предложены рекомендации по
эффективному использованию водных ресурсов, внедрению инноваций и решению
существующих проблем.
Kalit so'zlar:
O'zbekiston, baliqchilik, suv havzalari, baliq turlari, ekologik ahamiyat,
iqtisodiy ahamiyat, innovatsion texnologiyalar, suv resurslari, baliq ovlash, baliqchilik sanoati.
Keywords:
Uzbekistan, fisheries, water basins, fish species, ecological importance,
economic importance, innovative technologies, water resources, fishing, fishery industry.
Ключевые словa:
Узбекистан, рыболовство, водные бассейны, виды рыб,
экологическое значение, экономическое значение, инновационные технологии, водные
ресурсы, рыболовство, рыбная промышленность
.
Oʻzbekiston suv havzalari geografik joylashuvi, iqlim sharoitlari va tabiiy boyliklari tufayli
baliqchilik uchun katta salohiyatga ega. Respublikadagi suv havzalari qatoriga daryolar, ko‘llar,
suv omborlari va sun’iy suv havzalari kiradi. Ushbu hududlarda turli xil baliqlar tarqalgan
bo‘lib, ular nafaqat biologik xilma-xillikni boyitadi, balki iqtisodiy va oziq-ovqat manbai sifatida
ham katta ahamiyatga ega. Oʻzbekistonning asosiy suv havzalari: Oʻzbekiston hududida baliq
ovlash uchun mo‘ljallangan asosiy suv havzalari quyidagilardan iborat: 1. Amudaryo va
Sirdaryo: Oʻzbekistonning asosiy daryolari bo‘lib, ular yirik baliq turlari yashashi uchun qulay
muhit yaratadi. 2. Oral dengizining qoldiq suv havzalari: Oʻzgaruvchan ekologik holatiga
qaramay, baliqchilik faoliyati qisman saqlanib qolgan. 3. Suv omborlari: Chorvoq suv ombori.
Tuyabo‘g‘iz (Bo‘zsuv) suv ombori. Andijon suv ombori. Talimarjon suv ombori. 4. Ko‘llar:
Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimi. Dengizko‘l va boshqa tabiiy ko‘llar. 5. Sun’iy suv havzalari va
xo‘jaliklar: Baliqchilik xo‘jaliklarida turli baliqlarni ko‘paytirish bilan shug‘ullaniladi [1].
Oʻzbekiston suv havzalarida baliqlarning ko‘plab turlari uchraydi. Ularni shartli ravishda
tabiiy turlar va introduksiya qilingan turlarga bo‘lish mumkin. 1. Tabiiy baliq turlari: Tabiiy
turlar asosan Oʻzbekistonning daryo va ko‘llarida yashaydi. Sudak (Sander lucioperca): Yirik va
yirtqich baliq bo‘lib, oqimi kuchli suv havzalarida uchraydi. Sazan (Cyprinus carpio): Tabiiy suv
havzalarining keng tarqalgan vakili. Lech (Abramis brama): Daryo va ko‘l suvlari uchun xos
baliq turi. Qizilkanat (Scardinius erythrophthalmus): Ko‘llar va sokin suv omborlarida
uchraydi. Chayon baliq (Silurus glanis): Oʻzbekiston suv havzalaridagi eng yirik baliqlardan biri
bo‘lib, yirtqich tur hisoblanadi. 2. Introduksiya qilingan baliq turlari: Oʻzbekiston suv
havzalariga boshqa hududlardan olib kelingan baliqlar baliqchilik sanoati uchun katta
ahamiyatga ega. Amur oq baliq (Ctenopharyngodon idella): O‘simliklar bilan oziqlanadi va
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
104
ekologik muvozanatni saqlashda muhim. Amur qora baliq (Mylopharyngodon piceus):
Qisqichbaqasimonlar va boshqa suv organizmlari bilan oziqlanadi. Tolstolobik
(Hypophthalmichthys spp.): Plankton bilan oziqlanadigan baliq turi bo‘lib, suv havzalarini
ekologik tozalashda foydalidir. Forel (Oncorhynchus mykiss): Chorvoq kabi sovuq suvli
havzalarda yetishtiriladi. Tilapiya (Oreochromis spp.): Tez o‘sadigan va iqtisodiy foydali baliq
turi. Oʻzbekiston baliqchilik tarmogʻining ahamiyati. Oʻzbekiston baliqchilik xo‘jaliklari
mamlakat oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash va aholining oqsilga bo‘lgan ehtiyojini
qondirishda muhim rol o‘ynaydi. Suv havzalaridagi baliqlarning sanoat uchun ahamiyatini bir
necha nuqtada ko‘rsatish mumkin: 1. Oziq-ovqat manbai: Baliq go‘shti oqsil, omega-3 yog‘
kislotalari, vitaminlar va minerallar bilan boy. 2. Iqtisodiy foyda: Baliqchilik sohasi eksport va
ichki bozorga mahsulot yetkazib beradi. 3. Ekoturizm: Chorvoq kabi suv havzalarida baliq
ovlash rekreatsion faoliyat sifatida rivojlanmoqda. 4. Atrof-muhitni muvozanatda saqlash: Suv
havzalariga o‘simlik va plankton bilan oziqlanadigan baliqlarni joylashtirish ekologik balansni
saqlaydi. Baliqchilikda duch kelinayotgan muammolar. Oʻzbekiston suv havzalarida baliq
ovlash va ko‘paytirishda ayrim muammolar mavjud: 1. Suv resurslarining kamayishi: Aral
dengizi ekologik fojeasi kabi holatlar baliqchilikka salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. 2. Suv ifloslanishi:
Sanoat chiqindilari va pestitsidlar suv ekotizimini buzadi. 3. Nazoratning sustligi: Baliq
ovlashning noqonuniy holatlari baliq populyatsiyasiga zarar yetkazmoqda. 4. Tabiiy
muvozanatning buzilishi: Introduksiya qilingan baliqlar mahalliy turlarga zarar yetkazishi
mumkin [2.3]
Oʻzbekiston suv havzalarida baliqchilik tarmog‘ini yanada rivojlantirish uchun
quyidagilar muhim: Suv resurslarini muhofaza qilish va ifloslanishni kamaytirish. Baliqchilik
xo‘jaliklarini modernizatsiya qilish va innovatsion texnologiyalarni joriy etish. Mahalliy va
introduksiya qilingan baliq turlari o‘rtasidagi ekologik muvozanatni saqlash. Baliq
populyatsiyasini sun’iy ko‘paytirish dasturlarini kengaytirish. Oʻzbekistonning suv havzalari
baliqchilikni rivojlantirish uchun ulkan imkoniyatlarga ega va bu soha mamlakat iqtisodiyoti va
ekologiyasi uchun strategik ahamiyat kasb etadi [4].
Baliqchilikning ekologik ahamiyati. Oʻzbekiston suv havzalarida baliqchilikning ekologik
muvozanatni saqlashdagi roli katta. Baliq turlari suv ekotizimida oziq zanjirining ajralmas
qismi hisoblanadi. Ular quyidagi ekologik jarayonlarda ishtirok etadi: 1. Oziq zanjiri: Baliqlar
suvda plankton, hasharotlar, boshqa suv organizmlari bilan oziqlanib, yuqori turdagi
yirtqichlar uchun ozuqa manbai hisoblanadi. 2. Biologik tozalash: Plankton va o‘simliklar bilan
oziqlanadigan baliq turlari suvning organik ifloslanishini kamaytiradi. 3. Suv havzalarining
gigiyenik holati: Chayon baliq va boshqa yirtqich baliqlar suvo‘tlar va mayda baliqlarni nazorat
qilib, suv havzalarining tabiiy gigiyenasini saqlaydi. Baliqchilik xo‘jaliklari va tarmoqlari.
Oʻzbekistonda baliqchilik sanoati iqtisodiyotning muhim qismi bo‘lib, u bir nechta yo‘nalishda
rivojlanmoqda: 1. Sun’iy baliqchilik xo‘jaliklari: Sun’iy havzalarda baliqlarni ko‘paytirish
texnologik yondashuvlar asosida amalga oshirilmoqda. Misol uchun: Karplar va tolstolobiklar
yetishtirish: Suvni ifloslantirmaydigan, tez o‘sadigan va oziq-ovqat uchun foydali baliqlar. Amur
baliqlari: Suv o‘simliklarini boshqarishda va iqtisodiy jihatdan foyda olishda muhimdir. Forel
va losos turlari: Sovuq suvda saqlanadigan baliqlarni yetishtirish uchun maxsus texnologiyalar
qo‘llanilmoqda. 2. Tabiiy havzalarda baliq ovlash: Tabiiy suv havzalari va daryolar baliq ovlash
uchun qulay hududdir. Baliq ovlash mavsumiy tartibda amalga oshirilib, biologik resurslarni
asrashga qaratilgan. 3. Baliqni qayta ishlash sanoati: Baliq go‘shtini konserva, muzlatilgan
YOSH OLIMLAR
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
in-academy.uz/index.php/yo
105
mahsulot va qadoqlangan yarim tayyor ovqat shaklida ishlab chiqarish. Baliq moyi, un va
boshqa qo‘shimcha mahsulotlarni ishlab chiqarish [2,3].
Oʻzbekistonda baliq ovlashga qo‘yilgan cheklovlar va qonunchilik. Tabiiy suv
havzalaridagi biologik resurslarni muhofaza qilish maqsadida Oʻzbekiston hukumati baliqchilik
sohasini tartibga soluvchi qator qonun va qoidalarni joriy qilgan: 1. Ov mavsumi: Baliqning
ko‘payish davrida ov qilish qat’iy taqiqlanadi. Masalan, bahor oylarida ko‘plab baliq turlari
tuxum qo‘yadi. 2. Ovlanadigan baliq hajmi va soni: Baliqning minimal o‘lchami va miqdori
belgilab qo‘yiladi. 3. Noyob turlarni muhofaza qilish: Qizil kitobga kiritilgan baliq turlarini
ovlash taqiqlangan. 4. Suv havzalarini ifloslantirishga qarshi choralar: Baliqchilikka salbiy ta’sir
ko‘rsatadigan ifloslanish manbalariga jazo choralarini kuchaytirish. Oʻzbekiston baliqchilik
sohasidagi yangiliklar va yutuqlar. So‘nggi yillarda Oʻzbekistonda baliqchilikni rivojlantirish
bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda: 1. Innovatsion texnologiyalar joriy etish:
Sun’iy inkubatsiya va naslchilik markazlari tashkil etilmoqda. Baliq boqish uchun biologik
ozuqalarni mahalliy ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. 2. Iqtisodiy dasturlar: Baliqchilik
xo‘jaliklariga subsidiya va imtiyozli kreditlar ajratish orqali ishlab chiqarishni qo‘llab-
quvvatlash. Mahalliy ishlab chiqarilgan baliq mahsulotlarini eksport qilish imkoniyatlarini
kengaytirish. 3. Ilmiy izlanishlar: Baliqchilik ilmiy-tadqiqot institutlari yangi baliq turlarini
moslashtirish va ko‘paytirish bo‘yicha ish olib bormoqda. 4. Xalqaro hamkorlik: Yevropa va
Osiyo davlatlari bilan baliq yetishtirish texnologiyalarini almashish bo‘yicha loyihalar amalga
oshirilmoqda. Oʻzbekiston suv havzalarida ovlanadigan noyob baliq turlari: Ba’zi noyob va
iqtisodiy qimmatbaho baliqlar alohida e’tiborga loyiq: 1. Ilon baliq (Anguilla anguilla): Daryo
va dengizlarning quyi oqimlarida uchraydi. Yuksak gastronomik qiymatga ega. 2. Marinka
(Schizothorax intermedius): Tog’ daryolarida yashaydi, lekin populyatsiyasi kamaymoqda. 3.
Chuchuk suv sturioni: Ixtisoslashgan havzalarda kam uchraydigan baliq turi bo‘lib, go‘shti va
ikrasi yuqori qiymatga ega. 4. Qizil baliq (Salmo trutta): Asosan sun’iy havzalarda yetishtiriladi.
Baliqchilik tarmog‘ini rivojlantirish bo‘yicha takliflar 1. Resurslarni tejash: Suvdan oqilona
foydalanish, ekologik xavfsizlikni ta’minlash. 2. Xususiy sektorni jalb qilish: Baliqchilik
xo‘jaliklarini modernizatsiya qilish uchun xususiy sarmoyalarni jalb etish. 3. Ekoturizmni
rivojlantirish: Baliq ovlash va dam olish faoliyatini birlashtiruvchi loyihalarni qo‘llab-
quvvatlash. 4. Aholini o‘qitish: Baliqchilik sohasi uchun malakali mutaxassislarni tayyorlash
dasturlarini kengaytirish. Oʻzbekistonning suv havzalari baliqchilik sanoatini rivojlantirish
uchun ulkan imkoniyatlarga ega. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, ekologik
muvozanatni saqlash va innovatsion texnologiyalarni joriy qilish orqali baliqchilik tarmog‘i
nafaqat ichki bozorni to‘ldiradi, balki xalqaro miqyosda raqobatbardosh bo‘ladi. Kelajakda bu
sohaning rivojlanishi Oʻzbekistonning oziq-ovqat xavfsizligini mustahkamlash va iqtisodiy
farovonlikni oshirishga xizmat qiladi [1,2,3].
References:
1.
J.L.Laxanov “Umurtqalilar zoologiyasi” Toshkent, 2005.
2.
S.Dadayev, O.Mavlonov “ Zoologiya” Toshkent Iqtisod-Moliya,2008.
3.
Naumov S.P “Umurtqali hayvonlar zoologiyasi” Darslik. – T. O’qituvchi, 1995.
4.
Q.Saparov “Zoologiya 2-qism” Toshkent Cho’lpon,2011.
