85
MILLIY “YASHIL” IQTISODIYOT TAKSONOMIYASINI JORIY ETISH
ISTIQBOLLARI
Mubarov Xondamir Maxdiyevich
O’zbekiston Respublikasi
Bank-moliya akademiyasi2-kurs tinglovchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.16957431
So‘nggi yillarda iqlim o‘zgarishi, tabiiy resurslarning kamayib borishi va global ekologik
xavflarning kuchayishi butun dunyo mamlakatlarini yashil iqtisodiyotga o‘tish zaruratiga olib
keldi. Yashil iqtisodiyot – bu atrof-muhitga minimal zarar yetkazgan holda iqtisodiy o‘sishni
ta’minlashga qaratilgan kompleks yondashuv bo‘lib, uning asosi sifatida “yashil” investitsiyalar,
energiya samaradorligi, ekologik toza texnologiyalar va barqaror rivojlanishga yo‘naltirilgan
qarorlar turadi. Bu jarayonda muhim vositalardan biri sifatida “yashil” iqtisodiyot
taksonomiyasi qaralmoqda. Taksonomiya – bu ekologik jihatdan maqbul va barqaror iqtisodiy
faoliyatlarni aniqlash, ularni moliyalashtirishda mezon va standartlar belgilashga xizmat
qiluvchi tizimdir. O‘zbekiston uchun ham bu yo‘nalish alohida dolzarb ahamiyatga ega bo‘lib,
milliy “yashil” iqtisodiyot taksonomiyasini ishlab chiqish va uni amaliyotga joriy etish
istiqbollari ustuvor vazifalardan biri sifatida maydonga chiqmoqda.
Milliy yashil taksonomiya nafaqat ekologik jihatdan foydali loyihalarni moliyalashtirishni
osonlashtiradi, balki investitsiya muhitini yaxshilaydi, xorijiy kapitalni jalb qilish
imkoniyatlarini kengaytiradi va davlatning ekologik majburiyatlarini bajarishga xizmat qiladi.
Jahon tajribasi ko‘rsatmoqda-ki, YeI, Xitoy, Janubiy Koreya kabi mamlakatlar tomonidan qabul
qilingan yashil taksonomiya tizimlari ularning milliy strategiyalariga mos ravishda ishlab
chiqilib, moliya va iqtisodiyot tizimlariga muvaffaqiyatli integratsiyalangan. O‘zbekiston ham
ushbu yondashuvlardan o‘ziga xos jihatlarini hisobga olgan holda foydalanishi zarur. Milliy
taksonomiya ekologik faoliyatlarni aniqlashda iqlim sharoiti, mavjud ishlab chiqarish
infratuzilmasi, tabiiy resurslardan foydalanish darajasi va iqtisodiy siyosatga uyg‘un tarzda
ishlab chiqilishi kerak.
Yashil taksonomiya orqali investitsiya oqimlarini aniq yo‘naltirish, ya’ni faqat atrof-
muhitga zarar yetkazmaydigan loyihalarni moliyalashtirishga ustuvorlik berish mumkin
bo‘ladi. Bu esa banklar, investitsiya fondlari va davlat moliyalashtirish mexanizmlari uchun
“filtr” rolini bajaradi. Bunda har bir faoliyat turi – energetika, transport, qishloq xo‘jaligi,
qurilish, sanoat, suv xo‘jaligi kabi asosiy yo‘nalishlar bo‘yicha mezonlar va baholash
indikatorlari belgilanadi. Masalan, quyosh va shamol elektr stansiyalarida har bir kilovatt-soat
ishlab chiqarilgan energiya uchun karbon chiqindilari maksimal 100 g/kVt-soatni tashkil etishi
lozim. Shunga o‘xshash tarzda qishloq xo‘jaligida suv tejovchi texnologiyalarning ulushi,
pestitsid va o‘g‘itlar sarfining kamayishi, sanoatda chiqindilarning qayta ishlanish darajasi,
transportda elektromobillarning ulushi va yoqilg‘i sarfi asosiy mezonlar sifatida belgilanadi.
Taksonomiyaning joriy etilishi uchun institutsional baza yaratish zarur. Bu borada Moliya
vazirligi, Ekologiya vazirligi va Markaziy bank ishtirokida yagona muvofiqlashtiruvchi organ –
“Yashil taksonomiya kengashi”ni tashkil etish taklif etiladi. Kengash tarkibiga xususiy sektor,
nodavlat notijorat tashkilotlari va ilmiy muassasa vakillari ham jalb qilinadi. Kengash
tomonidan har yili mezonlar yangilanadi, soha kesimida monitoring amalga oshiriladi,
investorlar uchun ochiq ma’lumotlar bazasi shakllantiriladi. Bu jarayonning shaffofligi va
86
ishonchliligi uchun esa raqamli texnologiyalar joriy etilishi muhim. Ayniqsa, blokcheyn
asosidagi “Green Ledger” tizimi orqali barcha “yashil” loyihalarning resurs sarfi, chiqindilari va
iqlimga ta’siri haqidagi ma’lumotlar real vaqt rejimida kuzatilib boriladi. Bu tizim yordamida
investorlar qaror qabul qilishda xolis axborotga ega bo‘ladi.
Taksonomiya asosida moliyaviy mahsulotlar – yashil obligatsiyalar, barqaror rivojlanish
kreditlari, “transition bonds” kabi vositalar rivojlantiriladi. Yashil obligatsiyalar orqali davlat
va xususiy sektor ekologik yo‘nalishdagi infratuzilma, energetika yoki transport loyihalari
uchun mablag‘ jalb qilishi mumkin. Ushbu vositalar bozorida raqobatni oshirish uchun davlat
kafolatlari, soliq imtiyozlari va ehtiyotkorlik koeffitsientlarida qulayliklar berilishi lozim.
Masalan, banklar tomonidan yashil loyihalarga ajratilgan kreditlar uchun kapital adekvatlik
normasi 10–20 % darajasida yengillashtirilsa, bu kredit stavkalarining pasayishiga olib keladi.
Shu bilan birga, yashil obligatsiyalarning xalqaro bozorga chiqishi uchun xalqaro reyting
agentliklari bilan hamkorlikda milliy emitentlar sertifikatlash tizimi ishlab chiqilishi zarur.
Yashil taksonomiya joriy etilishining kutilayotgan natijalari quyidagilardan iborat:
birinchidan, moliyaviy resurslar ekologik ustuvor loyihalarga yo‘naltiriladi; ikkinchidan,
mamlakatning barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishiga xizmat qiladi; uchinchidan,
eksportga yo‘naltirilgan korxonalar ekologik sertifikatlarga ega bo‘lishi osonlashadi;
to‘rtinchidan, yangi ish o‘rinlari yaratiladi va ijtimoiy-iqtisodiy farovonlik ortadi. 2025–2027
yillarda taksonomiya asosida chiqarilgan yashil obligatsiyalar hajmi 1 milliard AQSh dollariga
yetishi, 2030 yilga kelib esa mamlakat kapital bozorining 25 foizidan ortig‘i yashil
moliyalashtirish vositalariga to‘g‘ri kelishi prognoz qilinmoqda. Shu sababli, bu tizimni
bugundan boshlab bosqichma-bosqich joriy etish iqtisodiy xavfsizlik va iqlim barqarorligiga
erishishning eng samarali yo‘llaridan biridir.
Albatta, bu jarayonda muayyan to‘siqlar va muammolar mavjud bo‘ladi. Jumladan,
texnologik imkoniyatlarning cheklanganligi, ekologik hisobotlarni yuritishdagi tajriba
yetishmasligi, yetarli malakaga ega kadrlarning tanqisligi, bank va investitsiya sektorida
“yashil” moliyaviy vositalar bo‘yicha savodxonlikning pastligi bu boradagi asosiy kamchiliklar
sirasiga kiradi. Shu sababli, O‘zbekistonning oliy ta’lim muassasalarida yashil iqtisodiyot,
ekologik moliyalashtirish va barqaror boshqaruv yo‘nalishlarida maxsus bakalavr va magistr
dasturlari joriy etilishi maqsadga muvofiqdir. Bundan tashqari, bank xodimlari va investorlarga
mo‘ljallangan malaka oshirish kurslari, treninglar va xalqaro tajriba almashish dasturlarini
amalga oshirish taklif etiladi.
Shuningdek, xalqaro moliya institutlari, xususan, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki,
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki va Xalqaro moliya korporatsiyasi bilan hamkorlikda
texnik yordam, grant va uzoq muddatli kredit liniyalari jalb etish orqali milliy taksonomiyaning
joriy etilishi qo‘llab-quvvatlanishi lozim. Xalqaro tajribalarning milliy sharoitga moslashtirilgan
holda tatbiq qilinishi orqali milliy yashil moliya infratuzilmasi barpo etiladi. Shu asosda
mamlakatning xalqaro kapital bozorlarida ishtiroki kuchayadi va kredit reytingi yaxshilanadi.
Xulosa qilib aytganda, milliy yashil iqtisodiyot taksonomiyasini ishlab chiqish va
amaliyotga joriy etish O‘zbekistonning ekologik, iqtisodiy va moliyaviy barqarorligiga xizmat
qiluvchi muhim mexanizmdir. Bu nafaqat xalqaro iqlim majburiyatlarini bajarish, balki milliy
kapital bozorini modernizatsiya qilish, yangi moliyaviy vositalarni joriy etish, investorlar
ishonchini mustahkamlash va yashil texnologiyalar asosida yuqori samaradorlikka ega
loyihalarni rivojlantirish uchun asosiy zamin yaratadi. Shu bois, bu tizimni mamlakat ijtimoiy-
87
iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida rivojlantirish dolzarb va kechiktirib
bo‘lmaydigan vazifa hisoblanadi.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022–2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi PF–60-son Farmoni. 2022-yil, 28-yanvar.
2.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yashil iqtisodiyotni rivojlantirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–2347-son Qarori. 2023-yil, 12-mart.
3.
O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya, atrof-muhitni muhofaza qilish va iqlim o‘zgarishi
vazirligi. (2024). Rasmiy hisobotlar va strategik hujjatlar.
4.
Yevropa Ittifoqi (2020). EU Taxonomy Regulation: Regulation (EU) 2020/852 on the
establishment of a framework to facilitate sustainable investment.
5.
People’s Bank of China (2021). Green Bond Endorsed Project Catalogue (2021 Edition).
6.
OECD (2021). Green Taxonomy and Sustainable Finance: Policy approaches and best
practices.
7.
Xalqaro moliya korporatsiyasi (IFC) (2022). Green Finance: Definitions, Standards and
Tools.
8.
Climate Bonds Initiative (2023). Taxonomy Roadmap: Global experience and alignment
strategies.
9.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (EBRD) (2022). Green Economy Transition Strategy
2021–2025.
10.
UN Environment Programme (UNEP) (2020). Guidelines for Developing National Green
Taxonomies.
11.
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi. (2023). Yashil investitsiyalar
bo‘yicha axborot byulleteni.
12.
World Bank Group (2023). Supporting Green Transition: Tools and Approaches for Low-
carbon Economies.
