20
BIOINFORMATIKA VA MALUMOTLARNI QAYTA ISHLASH
Xudayberdiyev Farxod Ravshanovich
Matematika va informatika ta’lim yo‘nalishi talabasi
Musirmanov Shohboz Usmon o‘g‘li
SHDPI Matematika va ta’limda axborot texnologiyasi kafedrasi o‘qituvchisi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14997868
Annotatsiya
. Bioinformatika — biologik ma'lumotlarni tahlil qilish va qayta ishlash
uchun kompyuter texnologiyalari va matematik usullarni qo'llaydigan ilmiy soha. U genetik,
proteomik va boshqa biologik ma'lumotlarni tahlil qilib, kasalliklarni aniqlash va dori-
darmonlarni rivojlantirishda yordam beradi. Ma'lumotlarni qayta ishlash — ma'lumotlarni
yig'ish, saqlash, tahlil qilish va foydali xulosalar chiqarish jarayoni. Bioinformatikada bu
jarayon biologik ma'lumotlarni to'g'ri shaklda tahlil qilib, yangi ilmiy natijalarga erishishda
muhim rol o'ynaydi.
Kalit so‘zlar:
Bioinformatika, genomika, proteomika, ma'lumotlar tahlili, sekvensiyani
taqqoslash, DNA/RNA sekvensiyasi, genetik algoritmlar, mashina o'rganish, ma'lumotlarni
qazib olish (data mining), katta ma'lumotlar (big data), bioinformatika vositalari, genomni
yig'ish, farmakogenomika, metabolomika.
Аннотация.
Биоинформатика — это научная область, использующая
компьютерные технологии и математические методы для анализа и обработки
биологических данных. Она занимается анализом генетических, протеомных и других
биологических данных, что помогает в выявлении заболеваний и разработке лекарств.
Обработка данных — процесс сбора, хранения, анализа и извлечения полезной
информации из данных. В биоинформатике этот процесс помогает правильно
анализировать биологические данные и достигать новых научных результатов.
Ключевые слова:
Биоинформатика, геномика, протеомика, анализ данных,
выравнивание последовательностей, секвенирование ДНК/РНК, генетические
алгоритмы, машинное обучение, извлечение данных (data mining), большие данные
(big data), инструменты био-информатики, сборка генома, фармакогеномика,
метаболомика.
Annotation.
Bioinformatics is a scientific field that uses computer technologies and
mathematical methods to analyze and process biological data. It focuses on the analysis of
genetic, proteomic, and other biological data, helping in disease detection and drug
development. Data processing is the process of collecting, storing, analyzing, and extracting
useful information from data. In bioinformatics, this process aids in properly analyzing
biological data and achieving new scientific results.
Keywords:
Bioinformatics, genomics, proteomics, data analysis, sequence alignment,
DNA/RNA sequencing, genetic algorithms, machine learning, data mining, big data,
bioinformatics tools, genome assembly, pharmacogenomics, metabolomics.
Bioinformatika — bu biologik ma'lumotlarni tahlil qilish, saqlash va qayta ishlash uchun
kompyuter texnologiyalari va matematik modellarni qo'llaydigan soha. So'nggi yillarda
bioinformatika biologiya, tibbiyot va boshqa sohalarda katta ahamiyat kasb etmoqda, chunki
genetik, proteomik va metabolomik ma'lumotlar juda katta hajmga ega va ular faqat
kompyuter yordamida samarali tahlil qilinishi mumkin. Ma'lumotlarni qayta ishlash (data
21
processing) esa, har qanday sohada ma'lumotlarni to'plash, saqlash va tahlil qilish jarayonini
ifodalaydi. Bioinformatikada bu jarayon biologik ma'lumotlarni to'g'ri shaklda tahlil qilish va
yangi ilmiy natijalarga erishishda muhim rol o'ynaydi. Ma'lumotlarni qayta ishlash usullari
yordamida ilmiy tadqiqotlarda yangi kashfiyotlar, kasalliklarni aniqlash, dori-darmonlarni
yaratish va boshqa ko'plab sohalarda muvaffaqiyatlar qo'lga kiritilmoqda. Bioinformatika va
ma'lumotlarni qayta ishlash texnologiyalari bugungi kunda ilmiy sohalarda tez rivojlanmoqda
va biologik ma'lumotlarni samarali tahlil qilish, ularning tub mohiyatini anglashga yordam
beradi.
Bioinformatika — bu biologik ma'lumotlarni tahlil qilish, saqlash va qayta ishlash uchun
kompyuter texnologiyalari, statistik usullar va matematik modellardan foydalanadigan ilmiy
soha. Uning asosiy maqsadi biologik tizimlar va jarayonlarni chuqurroq tushunish,
shuningdek, biologik ma'lumotlarni samarali tarzda tahlil qilishdir. Bioinformatika yordamida
genetik, proteomik, metabolomik va boshqa turdagi ma'lumotlarni o'rganish orqali yangi
ilmiy kashfiyotlar qilish mumkin. Misol uchun, genetik ma'lumotlarni tahlil qilish orqali
kasalliklarning genetikasini tushunish, farmakogenomika orqali shaxsiylashtirilgan davolash
usullarini ishlab chiqish mumkin.
Bioinformatikada ishlatiladigan metodlar va usullar quyidagilardan iborat:
1.
Sekvensiya tahlili: Bu usul yordamida genetik sekvensiyalarni taqqoslash va tahlil qilish
mumkin. Bu, o'z navbatida, yangi genlar va mutatsiyalarni aniqlashda yordam beradi.
2.
Oqsil tuzilishi va funksiyasini bashorat qilish: Bioinformatika, molekulyar modellash va
oqsillarni bashorat qilish orqali biologik tizimlarning funksional o'zgarishlarini o'rganishga
imkon beradi.
3.
Ma'lumotlar bazalari: Bioinformatikada biologik ma'lumotlar bazalari — genetik
sekvensiyalar, oqsil strukturalari, metabolitlar va boshqa turdagi ma'lumotlarni saqlash va
qidirish uchun ishlatiladi.
4.
Mashina o'rganish va sun'iy intellekt: Bioinformatikada ma'lumotlarni avtomatik
ravishda tahlil qilish uchun mashina o'rganish algoritmlari va sun'iy intellektdan
foydalaniladi. Bu usullar yordamida ma'lumotlardan yangi bilimlarni olish va kasalliklarni
oldindan aniqlash mumkin.
5.
Genomik va proteomik tadqiqotlar: Genomika va proteomika yordamida organizmning
barcha genlarini va oqsillarini tahlil qilish orqali biologik jarayonlarning batafsil
tushunchasini olish mumkin.
Ma'lumotlarni qayta ishlash (Data processing) — bu ma'lumotlarni yig'ish, saqlash, tahlil
qilish va foydali xulosalar chiqarish jarayonidir. Bioinformatikada ma'lumotlarni qayta ishlash
biologik va genetik ma'lumotlar tahlilida muhim rol o'ynaydi. Bu jarayonlar yordamida
biologik ma'lumotlar, masalan, gen sekvensiyalarini solishtirish, oqsillarni aniqlash va
ularning funksiyalarini tahlil qilish kabi murakkab masalalar hal etiladi. Ma'lumotlarni qayta
ishlash jarayonlari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Ma'lumotlarni tozalash: Tahlil qilish uchun ma'lumotlarni to'g'ri formatda saqlash va
noto'g'ri yoki keraksiz ma'lumotlarni olib tashlash.
Ma'lumotlarni tahlil qilish: Statistikaning turli usullari va algoritmlardan foydalanib,
biologik ma'lumotlarni chuqurroq tahlil qilish.
Natijalarni taqdim etish: Vizualizatsiya va grafikalar yordamida ma'lumotlarni
tushunarli va foydali formatda taqdim etish.
22
Bularning barchasi bioinformatika va ma'lumotlarni qayta ishlash texnologiyalarining
biologiya, tibbiyot va boshqa sohalarda qo'llanilishini ta'minlaydi. Bu sohalardagi
innovatsiyalar, kasalliklarni aniqlash, yangi dori-darmonlar ishlab chiqish va genetik
tadqiqotlar olib borishda katta ahamiyatga ega.
Bioinformatika va ma'lumotlarni qayta ishlash biologik va tibbiy tadqiqotlar uchun juda
muhim sohalardir. Bioinformatika biologik ma'lumotlarni tahlil qilishda kompyuter
texnologiyalari va matematik usullardan foydalanadi, bu esa genetik, proteomik va
metabolomik ma'lumotlarni chuqurroq tushunishga yordam beradi. Bu soha kasalliklarni
aniqlash, dori-darmonlar ishlab chiqish, va shaxsiylashtirilgan davolash usullarini yaratishda
katta ahamiyatga ega.
Ma'lumotlarni qayta ishlash esa ma'lumotlarni to'plash, tahlil qilish va foydali natijalar
chiqarish jarayonini o'z ichiga oladi. Bioinformatikada bu jarayonlar murakkab biologik
ma'lumotlarni samarali tahlil qilish va yangi ilmiy natijalarga erishishda muhim rol o'ynaydi.
Umuman olganda, bioinformatika va ma'lumotlarni qayta ishlash sohalarining
rivojlanishi ilmiy tadqiqotlarda yangi yutuqlarni qo'lga kiritishda, kasalliklarning oldini olish
va davolashda katta imkoniyatlar yaratmoqda. Bu texnologiyalar biologiyaning turli
sohalarida yangi kashfiyotlar qilishga yordam beradi va ilm-fan rivojiga katta hissa qo'shadi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "IMPORTANCE OF KASH-HEALTH WEB PORTAL IN THE
DEVELOPMENT OF MEDICAL SERVICES IN THE REGIONS." Conferencea (2022): 80-83.
2.
Qodirov, Farrux. "THE ROLE OF ICT IN THE DEVELOPMENT OF HEALTH SERVICES."
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA JARAYONIGA AXBOROT TEXNOLOGIYALARINI JORIY
ETISHDA MA’LUMOTLARNI HIMOYALASH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI RESPUBLIKA
ILMIY-AMALIY ANJUMANI MA’RUZALAR TO’PLAMI (2022).
3.
Фаррух Қодиров. Аҳолига хизмат кўрсатиш соҳасининг моделлаштиришни
тизимли имитация қилиш. Biznes-Эксперт. Том 173. Номер №5. Страницы 102-106. Дата
публикации 2022.
4.
Farrux, Qodirov. "Foreign experience in the development of medical services to the
population." Хоразм Маъмун академияси (2022).
5.
ҚОДИРОВ,
Фаррух.
"АҲОЛИГА
СОҒЛИҚНИ
САҚЛАШ
ХИЗМАТЛАРИ
КЎРСАТИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИ ТАҲЛИЛИ." AGRO ILM
(2022).
6.
Qodirov, Farrux. "VEKTOR VA SKALYAR MAYDONLAR. GRADIYENT VA YO’NALISH
BO’YICHA HOSILA. DIVERGENSIYA VA ROTOR. SATH CHIZIQLARI. GRADIYENT MAYDONLAR.
OQIMLAR." Analytical Journal of Education and Development (2022).
7.
Qodirov, Farrux. "FURYE QATORI FUNKSIYALARNI FURYE QATORIGA YOYISH."
МАТЕМАТИК ФИЗИКА ВА МАТЕМАТИК МОДЕЛЛАШТИРИШНИНГ ЗАМОНАВИЙ
МУАММОЛАРИ Халқаро илмий-амалий анжуман материаллари тўплами (2021).
8.
Qodirov, Farrux. "MASOFAVIY TA’LIMDA MOODLE. TUITKF. UZ PLATFORMASINING
O’RNI VA AHAMIYATI." ИЖТИМОИЙ СОҲАЛАРНИ РАҚАМЛАШТИРИШДА ИННОВАЦИОН
ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ РЕСПУБЛИКА ИЛМИЙ-АМАЛИЙ
АНЖУМАНИ МАЪРУЗАЛАР ТЎПЛАМИ (2020).
23
9.
Qodirov, Farrux. "RASPBERREY PI QURILMASINING TEXNIK XUSUSIYATLARI VA UNING
IMKONIYATLARI." ИЖТИМОИЙ СОҲАЛАРНИ РАҚАМЛАШТИРИШДА ИННОВАЦИОН
ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ РЕСПУБЛИКА ИЛМИЙ-АМАЛИЙ
АНЖУМАНИ МАЪРУЗАЛАР ТЎПЛАМИ (2020).
10.
Qodirov, Farrux. "PROTECTING WEBSITES FROM VARIOUS ATTACKS." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА
ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР
ТУПЛАМИ (2019).
11.
Кодиров, Ф. "PROTSESS RAZRABOTKI IGROVOGO DVIJKA UNITY." Scienceweb
academic papers collection (2019).
