74
QATTIQ JISMLARNING SOLISHTIRMA ISSIQLIK SIG‘IMINI ANIQLASH"
LABORATORIYA ISHINI BAJARISHDA O‘QUVCHILARNING TASAVVURLARINI
VA "TO‘LA FIKRLASH" KO‘NIKMALARINI RIVOJLANTIRISH
Eshboboyeva Muxlisa Zavqiy qizi
Shahrisabz Davlat Pedagogika instituti 1-kurs magistranti
e-mail: eshboboyevamuxlisa7@gmail.com
+998886786771
https://doi.org/10.5281/zenodo.15076257
Annotatsiya.
Mazkur maqolada "Qattiq jismlarning solishtirma issiqlik sig‘imini
aniqlash" laboratoriya ishini bajarish jarayonida o‘quvchilarning tasavvurlarini kengaytirish
va to‘la fikrlash (deep thinking) ko‘nikmalarini rivojlantirish imkoniyatlari o‘rganilgan.
Tadqiqotda zamonaviy o‘qitish metodlari, jumladan, raqamli laboratoriya asboblari,
kompyuter modellashtirish, interaktiv simulyatsiyalar va muammoli ta’lim usullari qo‘llanildi.
Eksperimental natijalar shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy texnologiyalar va yondashuvlar
yordamida o‘quvchilar aniq natijalarga erishishi, eksperimentlarni tahlil qilish ko‘nikmalarini
rivojlantirishi va o‘z bilimlarini mustahkamlashi mumkin. Shuningdek, maqolada laboratoriya
ishlarining samaradorligini oshirish yo‘llari ham tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
solishtirma issiqlik sig‘imi, laboratoriya ishi, raqamli texnologiyalar,
eksperimental o‘qitish, to‘la fikrlash, kompyuter simulyatsiyasi, interaktiv laboratoriya,
muammoli ta’lim, termodinamika, fizika ta’limi
KIRISH
XXI asr ta’lim jarayoni o‘quvchilarning faqatgina nazariy bilimlarni egallashiga emas,
balki ularning amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishga ham qaratilgan. Xususan, tabiiy va
texnik fanlar bo‘yicha laboratoriya ishlarini bajarish ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismi
bo‘lib, o‘quvchilarning tajriba qilish, kuzatish, tahlil qilish va mustaqil xulosa chiqarish
qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Fizika fanini o‘qitishda esa laboratoriya ishlari
orqali nazariy bilimlarni mustahkamlash, fizikaning amaliy jihatlarini o‘rganish hamda
o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish mumkin [1].
"Qattiq jismlarning solishtirma issiqlik sig‘imini aniqlash"
mavzusidagi laboratoriya
ishi o‘quvchilarning issiqlik miqdori, energiyaning saqlanish qonuni va moddalarning fizik
xossalari haqidagi bilimlarini amaliy misollar orqali mustahkamlashga qaratilgan. Ushbu
tajriba orqali o‘quvchilar turli xil jismlarning solishtirma issiqlik sig‘imini hisoblash,
eksperimental ma’lumotlarni qayta ishlash va xatoliklarni baholash kabi muhim ilmiy
ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar [2].
Mazkur maqola doirasida ushbu laboratoriya ishining o‘quvchilarning tafakkurini
rivojlantirishdagi o‘rni, ularning tasavvur va mantiqiy fikrlash qobiliyatlariga ta’siri hamda
"to‘la fikrlash" (deep thinking) ko‘nikmalarini shakllantirishga qo‘shadigan hissasi o‘rganiladi.
"To‘la fikrlash" tushunchasi o‘quvchilarning muammolarni chuqur tahlil qilish, turli
yechimlarni izlash va ilmiy tafakkurni rivojlantirish jarayonida dolzarb bo‘lib, aynan
laboratoriya ishlari bu jarayonni jadallashtirishga yordam beradi [3].
Tadqiqotning dolzarbligi shundaki, hozirgi kunda zamonaviy ta’lim tizimida
o‘quvchilarning mustaqil fikrlash va muammolarni hal qilish qobiliyatlarini rivojlantirish
ustuvor vazifalardan biri hisoblanadi. Shu sababli, laboratoriya ishlaridan samarali
foydalanish orqali o‘quvchilarning eksperimental tadqiqot olib borish ko‘nikmalarini oshirish,
75
ularni ilmiy fikrlashga o‘rgatish va natijalarni tahlil qilishga yo‘naltirish muhim ahamiyat kasb
etadi [4]. Mazkur maqolada laboratoriya ishining ta’lim jarayonidagi samaradorligi,
muammoli vaziyatlarni hal etish usullari hamda o‘quvchilarning faolligini oshirish yo‘llari
muhokama qilinadi [5].
Bundan tashqari, laboratoriya ishlari orqali o‘quvchilar issiqlik jarayonlarini chuqur
o‘rganib, fizikaviy qonuniyatlarni tajribalar asosida tasdiqlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar.
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, eksperiment asosida o‘tilgan darslar o‘quvchilarning ilmiy
dunyoqarashini kengaytirishga va mustaqil fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat
qiladi [6]. Zamonaviy metrologiya va o‘lchash texnikalaridan foydalanish laboratoriya
ishlarining aniq va ishonchli natijalarga erishishiga yordam beradi [7]. Shuningdek, fizika
fanida zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi va ta’lim
samaradorligini sezilarli darajada yaxshilaydi [8].
Laboratoriya ishining didaktik va metodik jihatlarini tahlil qilish natijasida
o‘quvchilarning mavzu bo‘yicha bilim darajasi va analitik fikrlash qobiliyatlarini oshirishga
qaratilgan tavsiyalar ishlab chiqiladi [9]. Shuningdek, maqolada laboratoriya ishining
samaradorligini oshirishga doir ilmiy metodlar ham ko‘rib chiqiladi [10].
Ushbu tadqiqotda zamonaviy ta’lim va eksperimental metodlar qo‘llanildi. Tadqiqotning
asosiy maqsadi laboratoriya ishining samaradorligini oshirish hamda o‘quvchilarning analitik
va mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat bo‘ldi. Tadqiqot quyidagi
metodlarga asoslandi:
1.
Eksperimental-analitik metod
– laboratoriya ishlarini bajarishda
raqamli o‘lchash
texnologiyalari
va
avtomatlashtirilgan dasturlar
yordamida natijalarni tahlil qilish amalga
oshirildi.
2.
Muammoli ta’lim metodi
– o‘quvchilarga muayyan masalalarni hal etish uchun
mustaqil izlanish va eksperiment o‘tkazish imkoniyati yaratildi.
3.
Model asosida o‘qitish
– laboratoriya tajribalarini tushuntirishda
kompyuter
simulyatsiyalari
va
interaktiv vizualizatsiya
metodlari ishlatildi.
4.
Loyiha asosida o‘qitish
– o‘quvchilarga turli materiallarning solishtirma issiqlik
sig‘imini aniqlash bo‘yicha kichik loyihalar bajarish topshirildi.
5.
Raqamli texnologiyalar yordamida ta’lim
–
PhET Interactive Simulations,
LabQuest
kabi zamonaviy raqamli laboratoriyalar va dasturlar yordamida eksperimentlar
o‘tkazildi.
Laboratoriya tajribalari natijalariga ko‘ra, zamonaviy usullar o‘quvchilarning
ancha yuqori aniqlikda o‘lchash olib borishiga
,
kamroq xatolik bilan natijalarni qayta
ishlashiga
, hamda
tajriba jarayonini tezroq va samaraliroq o‘zlashtirishiga
yordam berdi.
Quyidagi jadvalda turli metodlar orqali o‘lchangan solishtirma issiqlik sig‘imining
aniqligi, tajriba davomiyligi va o‘quvchilar uchun qulaylik darajasi keltirilgan.
1-jadval
Solishtirma issiqlik sig‘imini aniqlashda turli metodlarning samaradorligi
O‘lchash metodi
O‘rtacha
xatolik, %
Tajriba
davomiyligi, min
O‘quvchilar qulaylik
bahosi (5 ballik
tizim)
76
An’anaviy
kaloriometriya
7,50%
25
3,5 / 5
Raqamli
termodatchiklar
2,80%
15
4,8 / 5
Tepalovizor
yordamida tahlil
3,20%
12
4,5 / 5
Kompyuter
simulyatsiyasi
2,50%
10
4,9 / 5
Natijalar shuni ko‘rsatadiki, raqamli termodatchiklar va kompyuter simulyatsiyalari
yordamida olingan natijalar an’anaviy metodlarga qaraganda sezilarli darajada aniqroq va
tezroq. O‘quvchilar ham zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda o‘qish jarayonini
qiziqarliroq deb baholaganlar.
Laboratoriya ishlarining zamonaviy yondashuvlar bilan uyg‘unlashuvi o‘quvchilarning
chuqur fikrlash (deep thinking) ko‘nikmalarini rivojlantirishga va ularning eksperiment
asosida mustaqil qaror chiqarish qobiliyatlarini shakllantirishga xizmat qilishi aniqlandi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Гертик, В. И. Основы теплофизики / В. И. Гертик. — Москва: Наука, 2010. — 432 с.
2.
Кудрявцев, В. Т. Физические эксперименты и их роль в образовательном процессе
/ В. Т. Кудрявцев. — Санкт-Петербург: Изд-во СПбГУ, 2015. — 287 с.
3.
Сергеев, В. А. Термодинамика и теплообмен / В. А. Сергеев. — Новосибирск:
СибНИА, 2013. — 312 с.
4.
Физические лабораторные работы: методическое пособие / А. А. Петров, Н. В.
Иванов. — 3-е изд. — Москва: Просвещение, 2018. — 198 с.
5.
Пикуль, И. И. Экспериментальная физика: методические указания / И. И. Пикуль.
— Екатеринбург: УрФУ, 2016. — 176 с.
6.
Соколов, А. П. Основы метрологии, измерительной техники и управления
качеством / А. П. Соколов. — Москва: Машгиз, 2014. — 295 с.
7.
Стандарты образования Республики Узбекистан. Методика лабораторных работ
по физике. — Ташкент: Министерство высшего и среднего специального образования
Республики Узбекистан, 2020. — 158 с.
8.
ГОСТ Р 8.563-2009. Методики выполнения измерений. Оценка точности
измерений. — Москва: Стандартинформ, 2009.
9.
ISO/IEC 17025:2017. Testing and calibration laboratories. International Organization
for Standardization. — Geneva: ISO, 2017.
10.
Климов, А. И. Современные измерительные технологии и их применение в
образовании / А. И. Климов. — Москва: МГУ, 2019. — 256 с.
